Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2000, Side 4
Það var stóralvarlegt mál að Rósa fengi fullgild réttindi sem yfirsetukona og lausamennskubréf sem því fylgdi. Fyrir rétti þurfti hún að leggja hönd á hina helgu bók og vinna eið og hafði þó oft, rétt-
indalaus, verið sótt til kvenna í barnsnauð. Myndlýsingin er eftir Freydísi Kristjánsdóttur.
FULLGILD YFIRSETUKONA
OG14RBD SILFURS
EFTIR GÍSLA H. KOLBEINS
Fátt segir af ferð Vatnsenda-Rósu austur Ása og um
Víðidal árið 1836. Hitt er mil du frásagnarverðara,
sem gerðist í stofu hjá sý slumanni sólstöðudaginn það
sama ár. Þriðjudagurinn sá var nokkur merkisdagur
fyrir Rósu og líl klega lí ka nokkur tímamótadagur í
sögu mannlífs í Húnavatnssýslu,
VETRARRÍKI eins og það
sem við bjuggum við síðast-
liðinn vetur hefir oft á fyrri
árum haft mikil áhrif á gang
mála. Veturinn 1835-36 lék
þannig við landsmenn að
ýmsar ferðir í Húnavatns-
sýslu, sem ekki voru bein
lífsnauðsyn, frestuðust uns gróðurangan vor-
blíðrar veraldar lagði fyrir vit og af var létt
áþján vetrarbiturðar útmánaða og vordægra
sem þjakaði fólk og fénað vetrarlangt og langt
fram á vor. Hallgrímur djákni á Sveinsstöðum
í Þingi segir í veðurlýsingu sinni á árinu 1836
að veturinn hafi verið harðæri sem með hafís
um vorið hafi valdið því að „þá var fénaði fýrst
gefið korn með heyi að ráði Blöndals sýslu-
manns.“
Það var því ekki fyrr en um sólstöður að
Rósa Guðmundsdóttir í Gottorp í Vesturhópi
lét söðla hest sinn til þess að ferðast austur í
Vatnsdal að sækja heim yfirvald Húnvetninga,
sýslumanninn Björn Auðunarson Blöndal.
Fátt segir af ferð hennar austur Ása og um
Víðidal þveran, austur með Víðidalsfjalli
stystu leið í stefnu á Flöguvað á Vatnsdalsá og
svo austur um ána og allt heim á hlað í
Hvammi.
Hitt er miklu frásagnarverðara sem gerðist
í stofu hjá sýslumanni sólstöðudaginn 21. júní
1836. Þriðjudagurinn sá var nokkur merkis-
dagur fyrir Rósu og líklega líka nokkur tíma-
mótadagur í sögu mannlífs í Húnavatnssýslu.
.Forsaga þess atburðar gæti byrjað þegar
Húnvetningurinn Jón Þorsteinsson tekur til
starfa í landlæknisembætti fyrir íslendinga.
Hann fæddist laugardaginn fyrir hvíta-
sunnu, 7. júní 1794, á framdalabýlinu Kúfu-
stöðum í Svartárdal og sleit þar bamsskónum
en átti flest uppvaxtarár sín í Holti á Asum.
Bessastaðaskóla lauk hann og settist á lækna-
skólabekk í Kaupmannahafnarháskóla haustið
1815 og lauk þar námi með góðum vitnisburði
1819 enda afburðanámsmaður.
I samræmi við það sem ýmsir landar hans
höfðu gert breytti hann nafni sfnu og varð Jón
Thorstensen og lauk sínu merka ævistarfi svo
nefndur og skráður. Landlæknisstarfið hóf
hann á vordögum 1820. Þá þegar fór hann að
reyna að bæta og laga heilsugæslu á íslandi.
Landlæknamir forverar hans höfðu einnig
reynt það eftir mætti. Vorið 1833 settist hann
við bréfagerð til stiftamtmanns og kom víða
við í tillögum um bætta heilsugæslu. Sérstak-
lega fór hann fram á úrbætur á kjörum Ijós-
mæðra. Hann lýsti því ófremdarástandi sem
verðandi mæður yrðu að una vegna þess hve
fáar Ijósmæður væru uppfræddar og prófaðar
af lækni í ljósmóðurfræðum. Þegar kona þyrfti
á fæðingarhjálp að halda víðast í sveitum
landsins væri eina ráðið að senda til næstu
góðrar grannkonu og biðja hana að koma og
sitja hjá sængurkonunni uns barnið væri fætt
og gera því þá til góða eftir bestu getu af
brjóstviti einu saman eða þá að senda til ein-
hverrar af þeim „klóku kellingum“ sem þætt-
ust vita nokkuð lengra en nef þeirra næði en
væru litlu færari eða brjóstvitrari. En hann sá
ekki fram á að ljósmæðmm myndi fjölga þrátt
fyrir þörfina vegna þess að laun væm lág og
tekjur óvissar og litlar fyrir lærðar Ijósmæður
eins og málum væri háttað. Úrbóta væri ærin
þörf. Til skýringar íjallaði hann m.a. um það
hve lítið munaði nú um þá 100 rbd. (ríkis-
bankadali) silfurs sem ákveðið hefði verið að
prófaðar ljósmæður skyldu fá árlega af kóngs-
ins kassa til að skipta á milli sín skv. konungs-
bréfi 20. júní 1766. Þær hefðu ekki verið svo
margar þá, en nú kæmi ekki nema liðlega 3
rbd. silfurs í hlut hverrar og það væri lítið til
að framfæra sig af jafnvel þótt þeir foreldrar
sem yfirsetukonurnar þjónuðu launuðu fyrir
þjónustuna með 4 rbd. silfurs þeir sem best
væru megandi, 3 rbd. silfurs þeir næst best
megandi, 2 rbd. silfurs þeir lakar settu og 1
rbd. þeir sem enn lakar væm settir, en svo
ekki neitt þeir sem minnst mættu sín. Fyrri
landlæknar höfðu gert uppástungu um þannig
greiðslur til yfirsetukvenna löngu fyrr. Launa-
skrá í þeim anda gæti hafa verið til viðmiðunar
að einhverju leyti frá því að fyrst var stungið
upp á henni, þótt gera megi ráð fyrir því að
annar greiðsluháttur hafi verið á vegna þess
hve lítið var um peninga og þess vegna miklu
líklegra að hagfæringarnir, þ.e. fráfærðu
lömbin smáu sem aðeins nutu móðurmjólkur
svo sem 6 vikur af lambsævi sinni hafi verið
gjaldmiðillinn eða eitthvað annað sem bóndinn
hafði ráð á að láta í té af afurðum búsins eða þá
svo og svo margir fiskar eða jafnvel hertir
þorskhausar þar sem útvegsbændur nutu
starfs yfirsetukonunnar. En þeir vom víst
ekki margir sem vom greiðendur í hæsta
flokki. Líklega vom flestir í næstlægsta flokki.
Það sést vel á skattskránni í Þverárhreppi á
þessum árum, þar sem Ólafur á Vatnsenda var
einn af sex gjaldendum sem greiddu 5 rbd. í
skatt til sýslumanns af þeim 51 búanda sem í
hreppnum tíunduðu tekjur til skatts. Ólafur
og hinir fimm vom þeir tekjuhæstu. Þeir vora
miklu fleiri sem greiddu aðeins nokkra skild-
inga og því í lægri eða lægsta flokki.
Landlæknir færði ítrekuð rök fyrir því að
fjölga þyrfti enn yfirsetukonum. Hann hefði
verið sóttur til kvenna í bamsnauð þar sem
grannkonan góða sem sat yfir konunnni sem
vænti sín, fór með góðar bænir á meðan hún ;
beið en kunni engin ráð til að hjálpa ef fæðing-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 10. JÚNÍ 2000