Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2000, Blaðsíða 5

n dróst á langinn og gat raunar lítið annað en
setið og beðið þar til bæði móðir og fóstur voru
jnduð ef fæðing varð ekki sjálfkrafa. I leið-
jeiningum í helgisiðabók prestanna var að
Inna leiðbeiningu í þessu efni sem segir í
Fyrstu grein um yfirsetukonur „að þær viti
*étt að hugga óléttar konur sem eru komnar
ið falli og áminna til þakklætis við Guð fyrir
aað þær eru blessaðar með lífs ávexti.“ A
rerklega þekkingu er lítið minnst.
Landlæknir vill fá úrlausn, meiri peninga og
fleiri lærðar yfirsetukonur.
Gera má ráð fyrir að víða fréttist þessi áhugi
landlæknis og framfarahugur hans á sviði fæð-
ingarhjálpar. Ekki er ólíklegt að afspurn af
málflutningi hans og erindi til valdstjórnar-
innar berist norður í heimahérað hans. Get-
gáta mín er að Rósa á Vatnsenda heyri í þeim
fréttum og umræðu kall tímans til sín. Hún
hafði nokkuð gert af því að sitja hjá konum í
barnsnauð og verið nefnd Ijósmóðir. M.a. hafði
hún setið hjá prestsfrúnni Ragnheiði Thorar-
ensen, systur Bjarna amtmanns og skálds er
hún ól Vigfús Gíslason 17.nóv. 1829. Hann
varð Norðurlandspóstur á 23. ári um miðja
19.öld og síðar bóndi í Samkomugerði í Eyja-
firði. Hún vissi að hún var nokkuð lángefin við
fæðingarhjálp þótt aðeins væri um sjálfsnám í
reynsluskóla lífsins að ræða á því sviði. Nokkr-
ar líkur eru á að Björn Blöndal sýslumaður
hafi átt einhvem þátt í að hún afræður að fara
og nema nokkur fræði hjá landlækni sbr. at-
hugasemd í bréfi landl. til E. Johnsens læknis
á Húsavíksem síðar verður vikið að. Hver sem
hvatningin hefir annars verið er það víst að
Rósa ákveður að afla sér þekkingar í fæðing-
arhjálp vorið 1835. Hún setur sér að verða full-
gild yfirsetukona.
Byrjunin er að fara til sóknarprestsins sr.
Gísla Gíslasonar í Vesturhópshólum og óska
eftir meðmælaseðli hjá honum. Hún fær hann.
Þá er næst að komast suður. Ætli hún fari ekki
í veg fyrir landpóstinn, Grím berhenta Jóns-
son frá Brakanda í Hörgárdal. Hún ætti að
vita á honum nokkur deili þótt hann sé 13 ár-
um yngri en hún og hafi verið óráðinn drengur
er hún hvarf á braut úr heimadalnum þeirra.
Með landpóstinum hafði hún góða fylgd suður
um Holtavörðuheiði og Grjótháls og áfram allt
til Reykjavíkur á fjórum til fimm dögum lík-
lega, ef vatnsföllin hafa ekki tafið. Það tók allt-
af nokkurn tíma að fara yfir Hvítá í Borgar-
firði á ferju. Grímur fór póstferðir sínar
gangandi og óhklegt er að nokkrir hafi verið á
ferð ríðandi svo snemma vors sem Rósa gerði
ferð sína til Reykjavíkur nema hún hafi ferð-
ast á eigin hesti í fylgd með gangandi Norð-
lendingapósti. Hafi hún hugsað fyrir heimferð
er sennilegt að hún hafi viljað hafa hest til að
ferðast á aftur norður, líklega með væntan-
legu kaupafólki. Hvernig sem ferðamáti henn-
ar var er hún komin suður um Krossmessu
vorið 1835 og fær að nema fræðin hjá land-
lækni frá miðjum maí, líklega 6 vikna skeið,
áður en hann prófar hana. Sennilega fær hún
líka að vera viðstödd fæðingu, þar sem Christ-
ine Elísabeth Möller, sænskrar ættar, er yfir-
setukonan, búin að starfa 19 ár í Reykjavík, þá
67 ára að aldri og einnig þar sem Ragnheiður
Ólafsdóttir er yfirsetukona. Hún er þremur
árum eldri en Rósa og lauk námi í fræðunum
tveimur árum fyrr hjá landlækni. Landlæknir
var mjög ánægður með próf Rósu og bætti
henni strax á skrá þeirra ljósmæðra sem
skipta skildu árlega á milli sín 100 rbd. úr
kóngsins kassa. Hann skrifar líka Blöndal
sýslumanni bréf, ds. 4. júlí 1835, þar sem hann
segir Rósu hafa verið prófaða 29. júní sl. í
„Gjordemoderkonsten“ og felur honum að
annast um nauðsynlegar ráðstafanir til þess
að hún verði réttilega tekin í yfirsetukvenna
tölu.
Sýslumaður bókar að sér berist bréfið 25/7
’35. Ljóst er að Rósa fer og finnur sýslumann
að máli eða skrifar honum erindi og telur fram
þann kostnað sem hún hafði af suðurferðinni
og verunni þar syðra. Þar er sjálfsagt um að
ræða ferðakostnað og borgun fyrir fæði og
húsnæði hjá landlækni sjálfum í Reykjavík.
Hún óskar eftir fjárstyrk til að jafna þann
kostnað. Björn sýslumaður skrifar því amt-
manninum á Möðruvöllum 4. september eða 6
vikum eftir móttöku bréfsins frá landlækni og
skýrir honum frá námi, prófi og námskostnaði
Rósu. Hún þurfti að kosta til 14 rbd. silfurs til
ferðar, uppihalds og náms og vill gjarna fá út-
gjöldin jöfnuð með greiðslu úr sýslusjóði eða
með niðurjöfnun á búendur í yfirsetukonu-
plássi þvísem hún yrði sett til að þjóna. Amt-
maður svarar bréfinu og ds. það svar 20. októ-
ber 1835. Hann gefur sýslumanni fjmirmæli
um að ákveða yfirsetukonusvæði fýrir Rósu,
taka hana í eið og skikka búendur á því plássi
sem hún á að þjóna til að borga þá 14 rbd. silf-
urs sem Rósa óskar eftir að fá greidda vegna
kostnaðar við ferð og nám. Það á að jafna upp-
hæðinni hlutfallslega niður á búendurna.
Sýslumaður fær svarbréf amtmanns
30.október 1835. Þá eru liðnir þrír mánuðir frá
því að hann fékk bréf landlæknis. Hann notar
allan nóvember til umhugsunar, sennilega um
yfirsetukonusvæði, og einnig ræðir hann við
einhverja héraðsbúa um það mál. En 7. des-
ember 1835 skrifar hann hreppstjóranum í
Þverárhreppi Snorra Jónssyni í Kiömbrum og
tjáir honum stöðu mála og felur honum að til-
kynna Rósu úrskurð amtmanns og láta hana
vita að hún eigi að koma til hans til „eiðs af-
leggingar og skuli þá undireins “ verða ná-
kvæmar tiltekið yfirsetukonuplássið sem hún
skuli þjóna. Hann tjáir hreppstjóranum einnig
í bréfinu að amtmaður samþykki „að Rósa
megi framvegis uppihalda sér án þess að
ganga í stöðuga vist.“ Sú tilkynning jafngildir
lausamennskuleyfi. Ekki fer sögum af því hve-
nær Snorra í Klömbrum tekst að tilkynna
Rósu lausamennskuleyfið og það að hún skuli
fara og finna sýslumann til að afleggja eiðinn.
En hún er loksins komin til þess í Hvamm á
sólstöðum 1836 eins og segir hér á undan. Hún
hefir samt ekki setið iðjulaus með hendur í
skauti og beðið eftir kalli frá sýslumanni, því
að svo er að sjá sem hún hafi setið yfir nokkuð
á annan tug kvenna frá því að hún kom að
sunnan þar til hún reið í Hvamm á hásumar-
degi 1836 og það einmitt í þeim kirkjusóknum
sem urðu yfirsetukonuhérað hennar að skipan
sýslumanns. Þorbjörg Arnadóttir, kona
Snorra hreppstjóra í Klömbrum, ól 21. nóvem-
ber 1835 Rannveigu dóttur sína sem Rósa er
skráð ljósmóðir fyrir. Um jólin er hún í yfir-
setukonustarfi í Gottorp og svo í janúarlok á
Refsteinstöðum um miðjan mars 1836 aftur í
Klömbrum o.s.frv. Prestsþjónustubækur sýna
þetta.
Rósa Guðmundsdóttir frá Vatnsenda, nú
búsett í Gottorp, skilin að borð og sæng við
Ólaf Ásmundsson bónda fær væntanlega
virðulegar og viðeigandi móttökur á sýslu-
mannssetrinu. Hún á þannig erindi „að af-
leggja yfirsetukonueið,“ fá fullgildingu til fæð-
ingarhjálparstarfs fyrir væntanlega Húnvetn-
inga. Sýslumaður setur aukarétt með
tilkvöddum vitnum.
Hann tilkynnir í réttinum að hann álíti rétt-
ast að Rósa verði skikkuð „til yfirsetukonu
fyrstum í Breiðabólstaðar-, Vesturhópshóla-
og Tjarnarkirkjusóknum."
Rósa afleggur svo yfirsetukonueiðinn og
lofar og sver að hún skuli með dyggð og ráð-
vendni af ýtrustu kröftum stunda það embætti
án tillits til vina eða óvina, ríkra eða fátækra,
skyldra eða vandalausra og hegða sér sem
ráðvandri yfirsetukonu ber og vel samir. „Svo
sannarlega hjálpi mér Guð og hans heilaga
orð“ endar hún eið sinn. Vitnin Bjarni Jónsson
og G. Guttormsson undirrita bókun réttarins
með Blöndal sýslumanni. Bjarni er vinnumað-
ur í Hvammi, „eigi illa gefinn“ ritar prestur í
manntalsskrá og G. Guttormsson er ritari
sýslumanns, seinna prestur að Stöð í Stöðvar-
firði. Við skulum gera ráð fyrir að Rósu sé svo
boðið til gestastofu að þiggja veitingar og svo
gisti hún næstu nótt á sýslumannssetrinu því
að sýslumaður þarf að skrifa eitt bréfið enn.
Það skrifar hann Snorra hreppstjóra og gefur
honum fyrirmæli um innheimtu 14 rbd. náms-
kostnað Rósu með hlutfallslegri niðurjöfnun á
búendur í yfirsetukonuplássi hennar og
hvemig hann skuli krefja hreppstjórana í
Kirkjuhvammshreppi og Þorkelshólshreppi
um þann hlut sem jafna skal niður á búendur í
þeim hreppum sem tilheyra Tjarnar- og
Breiðabólstaðarkirkjusóknum. Og svo fær
hann Rósu bréfið til þess að hún beri það til
hreppsstjórans, eins konar embættisbréf
hennar. Þannig varð loksins ári eftir að land-
læknir prófaði hana „bóndakonan úr Húna-
vatnssýslu Rósa Guðmundsdóttir," eins og
landlæknir nefnir hana, kennd við Vatnsenda,
fullgild yfirsetukona í tilteknu yfirsetukonu-
plássi í Húnavatnssýslu sólstöðudaginn,
þriðjudaginn 21.júní 1836, liðlega fertug að
aldri. Hugsanlega er það fyrsta yfirsetukonu-
plássið sem ákveðið er af yfirvaldi í Húna-
vatnssýslu. Rétt er að láta hér fljóta með það
sem landlæknir skrifar um hana í bréfi til
E.Johnsens, læknis á Húsavík 8.mars 1836 og
veit auðvitað ekki hvað dregist hefir að hún fái
staðfestu og fullgildingu til starfa. Hann skrif-
ar „að ég á liðnu sumri hefi eftir beiðni
Blöndals sýslumanns tekið á móti konu úr
Húnavatnssýslu að nafni Rósa Guðmundsdótt-
ir til tilsagnar í Ijósmóðurfræðum, sem eftir að
hafa verið hjá mér frá miðjum maí til fyrstu
daga í júlí var prófuð og ég áleit hana eina af
þeim „flinkere“ [færari eða hæfari].“ Bréfið
endar hann á að fagna því að nú eru sjö Ijós-
mæður í Norðuramtshéraði.
Að síðustu er rétt að greina frá því að þótt
Rósa yrði fyrst fullgild yfirsetukona 21. júní
1836 er Ijóst af innfærslum í kirkjubækur að
hún lagði konum í barnsnauð lið bæði áður en
hún var prófuð og aflagði yfirsetukonueiðinn
og eftir það um tæplega 30 ára skeið frá því í
júlí 1827 til febrúar 1855 fyrir víst og þótti
löngum eftirsóknarverð yfirsetukona.
Heimildir: Prestsþjónustubækur sem taka til starfs-
svæða Rósu, bréfabækur landlæknis og Blöndals sýslu-
manns og bréf embættis hans aðsend. Dansk lovsaml.
Höfundurinn er fyrrverandi sóknarprestur.
PÉTUR
SIGURGEIRSSON
Ágsborgar-samþykktin:
TILÞESSAÐ
HEIMURINN TRUI
(SBR. JÓH. 17. 20-22. OG RÓM. 5:1.)
Að réttlæting sé reist á trú
er rétt og nærtæk kenning sú
í orðum Krists og anda hans,
sem opinberast hugsun manns.
Sú trúin varir verkum í,
- í von og kærleik lifir því.
Sá trúar máttur flytur fjöll,
er finnast lokuð sundin öll.
Fljótt sam- kirkju rauf sundrungin.
Þá sundrast kristna einingin.
En kirkjan sérstök samráð fékk,
þó sundruð betur aftur gekk.
Nú kaþólsk lútersk kirkju nefnd
öll komst að sátt, er vel skal efnd,
um kenningþá að karpa’ ei meir.
Það kynntu skjalfest ráðs-menn þeir.
Því fyrirgefning gagnkvæm var,
oggerðar upp þærsakirnar.
Sjá, alheims kirkjan er því nær
að einingkomi tímabær.
(Réttlæting)
Og bar það til siðbótar dag,
að birt var það samkomulag.
I október dag efstan þar,
það ár, sem næst 2000 var.
Nú Krists menn eins ei eru það,
þá eitt í trú- hann Guð um bað,
svo veröld mætti vissu fá,
að víst hann kæmi Guði frá.
Að réttlæti sé réttlæting,
er reyndar ein- yrt frummerking.
Oll Guð oss kallar: Kom til mín,
í Kristi veginn gaf til sín.
Ei fremjum hernað, kristin hjörð,
en höldum friðinn Guðsájörð,
oghöfum sama hugarfar
sem hirðir góður með sitt var.
Aðjáta trú á Jesú Krist
erjátning hjartans orðlaus fyrst,
en þá Guðs orðið þangað fer,
ogþar að vera komið er...
Höfundurinn er biskup.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 10. JÚNÍ 2000 5