Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 4

SKAMMLÍFUR
SKURÐ-
USTAMAÐUR
Örlagasaga Jóhannesar
Helgasonar frá Gíslabæ
EFTIR SÆBJÖRN
VALDIMARSSON
LÍKT og flest önnur börn þraut mig
gjaman þolinmæðin undir óendan-
legum sunnudagsmessunum í litlu
kirkjunni vestur á Hellnum undir
Jökli. Þá reyndistramminn utanum
altaristöfluna mikilsháttar afþrey-
ing. Langtímum saman horfði ég
I uppnuminn á listilegan, margbrot-
inn útskurðinn. Fíngerðar fléttur, munstur,
tákn og myndir sem líkt og liðu utanum mál-
verkið af Frelsaranum og lærisveinum hans og
sameinuðust yfir miðri mynd í karftmikilli,
nánast höggmynd af Gabríel erkiengli. Ekki
var það til að minnka dulmögn listaverksins er
foreldrar mínir sögðu mér að Jóhannes Helga-
son, Hellnarinn sem skar út þessa töfrasmíð,
hefði í blóma lífsins, orðið úti á leið vestur á
Sand. Búinn að ljúka útskriftarverkefni í
skurðlist hjá meistara sínum, Stefáni Eiríks-
syni; nýbúinn að fá loforð um styrk til fram-
haldsnáms erlendis á alþingi, fyrstur íslenskra
listamanna; nýtrúlofaður ungri og fallegri
stúlku. Lífíð virtist brosa sínu breiðasta. Þá
gripu miskunnarlaus örlögin í taumana, ævi
eins efnilegasta skurðlistamanns þjóðarinnar
lauk í þann mund sem hún var að hefjast. Slík-
ar minningar fyrnast ekki heldur búa með
manni alla tíð.
Uppvaxtarár á Hellnum
Fátt hefur verið rætt og ritað um þennan
merka listamann á þeim áttatíu árum sem liðin
eru frá því að Jóhannes (f. 13.06. 1887), fór í
sína hinstu för, 21. janúar, 1920. Líf hans og
snilld flestum gleymd öðrum en ættingjum og
þröngum hópi sem kynnst hefur þeim fáu
verkum sem eftir hann liggja á skammri lista-
mannsævi. Einhverntímann leitaði ég heimilda
um manninn á Landsbókasafninu en varð lítið
ágengt, það er hljótt um Jóhannes Helgason.
T.d. ein lína í Iðnsögu íslands, undir Stefáni
Eiríkssyni. Þvílyftist brúnin er ég var að koma
pappírum í tölvutækt form, sem faðir minn,
Valdimar Kristófersson frá Skjaldartröð
(1904-69), skildi eftir sig. í bunkanum var m.a.
langt bréf, endurminningar föður míns um
leiðarlok listamannsins frá Gíslabæ. Annars
væri snjóað yfir þær minningar líkt og síðustu
spor Jóhannesar. Faðir minn var samtíma-
maður skurðlistamannsins fyrstu 16 árin og
æskuvinur og félagi Friðjóns Hjartarsonar frá
Lindarbrekku (1905-25), sem var fylgdarmað-
ur Jóhannesar í hinstu förinni. Þeir faðir minn
og Friðjón voru á svipuðu reki og steinsnar á
milli Skjaldartraðar og Lindarbrekku, sem var
eitt nokkurra býla á núverandi Skjaldartraðar-
túni, rétt ofan við Gvendarbrunn. Þær stað-
reyndir gera minnisblöð föður míns að traustri
heimild og varpa trúverðugu ljósi á þessa
feigðarför undir Jökli í ársbyrjun 1920.
Nú var gamall áhugi vakinn, grein föður
míns vakti fjölmargar spumingar sem telja
mátti ólíklegt að við fyndust svör, svo langt
sem liðið er frá atburðum. Alveg ljóst; ef ég
ætlaði að leita þeirra var ekki eftir neinu að
bíða. Gluggar fortíðarinnar verða fljótt mattir
og rykfallnir en einstaklega vel hefur gengið
að fínna hendur sem gátu dustað af skjánum.
Ég var svo lánsamur að hafa fyrst samband við
Helgu Reinhardsdóttur, sem á ættir að rekja
vestur í Gíslabæ; Jón Helgason, langafí henn-
ar, og Helga Ingibjörg Helgadóttir, langamma
hennar, voru systkini listamannsins. Helga
kom mér beint á sporið, á fund ömmu sinnar,
Kristínar Jónsdóttur, sem er em og aðsóps-
mikil þrátt fyrir níu áratugi að baki. Kristín,
Kidda frá Gíslabæ, einsog hún er gjaman
nefnd, er hafsjór minninga um liðna tíma. Hún
var tíu ára gömul er Jóhannes varð úti og man
vel föðurbróðir sinn, sem henni þótti vænst um
af öllum sínum frændum. „Hann var notalegur
maður sem vildi allt fyrir alla gera og á flesta
Jóhannes Helgason á námsárum í Reykjavík á
öðrum áratug 20. aldarinnar. Listamanns- og
heimsborgaralegt yfirbragðið leynir sér ekki.
lund óvenjulegur maður. Hlýr og artarlegur en
betra að hafa hann með sér en á móti. Þeir
bræðurnir (Jóhannes og Kristján), vom hvor
öðmm yndislegri og elskulegri, að allra sögn.“
Sönnun þess að miklir listamenn em ekki
fæddir undir útvöldum kringumstæðum held-
ur skjóta upp kollinum líkt og fagur foldar-
gróður á ólíklegustu stöðum, við erfiðustu að-
stæður. Spumingin sú, hvort þeir nái að
blómstra.
Kidda veitti mér greinargóðar upplýsingar
um Jóhannes Helgason, samtíð hans og kjör
manna vestur undir Jökli á fyrstu áratugum
20. aldarinnar. Þá fékk ég einstaka hjálp frá
fjórða ættliðnum frá Jóhannesi, Hildi Mar-
grétardóttir myndlistarmanni, sem gerði ævi-
starf frænda síns að umfjöllunarefni í loka-
ritgerð frá Myndlista- og handíðaskóla íslands
árið 1999. Hildur hefur unnið merkt starf við
að skrá og raða saman upplýsingum um verk
og lífshlaup frænda síns og naut ég góðs af. A
lokakaflanum fékk ég svo mikilvægar upplýs-
ingar og aðstoð frá Cyrusi Daníleussyni,
Smára Lúðvíkssyni og ekki síst Sæmundi
Kristjánssyni, sem búa á Sandi og Rifi og kann
ég öllu þessu fólki mínar bestu þakkir
Faðir minn byrjar að gera grein fyrir ætt og
uppruna Jóhannesar. Foreldrar hans voru
Helgi Ámason, hreppstjóri og skáld í-Gislabæ,
og Kristín Grímsdóttir frá Hellu í Beruvík,
kona hans. „Helgi var mikill og fjölhæfur lista-
og gáfumaður. Afbar þó snilld hans á meðferð
móðurmálsins, orðkynngi og framsetningu.
Helgi var skáldmæltur, læknisfróður og hand-
laginn í því sem öðm. Hefði orðið toppmaður (í
dag) í hvaða fagi sem er, bóklegu eða verklegu.
En þá var um ekkert að ræða hjá fátækum út-
kjálkaalþýðumanni annað en búskapur eða sjó-
mennska. Helgi stóð sig vel í þeim störfum
báðum sökum óvenju verklægni og hagsýni.
Hóf búskap ungur og allslaus, eignaðist 16
börn, var þó ríkur maður kallaður." Heimilið
var annálað fyrir snyrtimennsku og menning-
arlíf.
Mikill harmur var kveðinn að Gíslabæjar-
fjölskyldunni, þar sannaðist að „annað er gæfa
en gjörvileiki“. Sex böm létust í ungri bam-
æsku en foreldramir þurftu ekki aðeins að
horfa á eftir kornabömum í gröfína. Dóttir
þeirra, Helga Ingibjörg (f. 1884, d. 1904) lést
nýgift frá tveimur ungum sonum. Guðmundur
Ingjýddshóll
Gufuskálar
Sandahmun
Andlátsstaður
Ólafsvík
Bekkjahraun
/ Búrfell
^Prestahraun-
lýÞorskadalirt '*J.
cP
I ^Av^auðhólar^.
Saxhólar Í Hreágnasl
Jíáífc, /j V' i \
/ Celdingafell
«\ .= Svörtutlndar
V*6®3 ^ Skriðuhnjúkur
HáahríunsnefL stakka. } / ir
Benivikurlcelur- brekkur , \T*
\ Þvertœkur ■ ;
Öndverðarnes-
hóíar
Sandkúlur
Beruvík
fellsjökuil
Botnsfjall
Hólahólar
jteruvíkyrtllið
•thrauri
'j> Árnarstapi
Svártghroun
^urkhólar
Hellna-
v'" Val- '
, hraun y
X Háahraunsnéf
Prestvai
Hellnanes
Malarrif
Hellissandur
Ondverðarnes
Breipa-
ifhraun VÍk
Hellnar
5km
Hellnagöltur
FORNA LEIÐIN FRÁ HELLNUM
INN TIL HELLISSANDS
Elstu göturnar, að mér er sagt, eru ofanhalt
við (gömlu) Laugarbrekku, sunnan við túnið
á Miðvöllum og þá er stefnan tekin vel laust
við Háahraunsncfíð að sunnanverðu. Þegar
farið er inná Háahraunsgötuna er haldið
þétt með hraunbakkanum, gatan er ekki
mjög greinileg þarna að sunnanverðu, Iéleg
varða syðst en fljótlega verða á vegi okkar
stórar og gerðarlegar vörður, listilega
hlaðnar. Sérstaklega þegar kemur norður í
krikann, nyrst í bugðunni með Háahrauninu.
Þarna er varða, niður undir Purkhólun-
um, sem heitir Prestvarða. Ásgrfmur Vig-
fússon hleður þessa vörðu 1781-1785, þegar
hann er prestur í Hellnasókn og situr í
Einarslóni og þjónar kirkjunni þar og á
Laugarbrekku.
Einhvern tímann þegar hann var á leið til
messu á Laugarbrekku mun hann hafa
gleymt helgisiðabókinni, sendi fylgdar-
manninn eftir henni en sjálfur dundaði hann
sér við að hlaða vörðuna á meðan hann beið.
Þarna liggja fornu göturnar yfir akveginn
og neðanhalt við Purkhólana, og sveigja í átt
til sjávar, líklega eina 700 metra niður fyrir
akveginn. Þarna er leiðin mjög greinileg, þó
nokkur jarðvegur á hrauninu og göturnar
búnar að skera sig ofaní jarðveginn, niður í
hraun. Vegurinn liggur þarna inn heiðarnar
meðfram svokaliaðri BrúnkoIIutjörn, sem
eru nánast einu tjarnirnar á þessum kafla,
Brúnkolluf jörnin og annar, smávægilegur
pollur Göturnar koma uppað akveginum
nánast þar sem afleggjarinn liggur niður á
Djúpalónssand og liggja göturnar áfram
innúr, vestanhalt við akveginn, Iíklega eina
600 metra innfyrir afleggjarann niður að
Djúpalóni. Liggja á ská uppfyrir akveginn,
uppá Beruvíkurhraunið. Þar eru frekar Iág-
ar og óverulegar vörður, nema þar sem
nefnt er Beruvíkurhlið. Þar eru tvær vörður
hvor á sína hönd við veginn og þarna er ver-
ið að fara inná svokallaðan efsta veg, eða
hæsta veg. Haldið innum Beruvíkurhliðið og
stefnan tekin á miðjar Stakkabrekkurnar,
þangað til komið er innað Beruvíkurlæknum
eða Giljatungunum. Þá er sveigt inn með
Stakkabrekkunum og Iaust framan við
Skriðuhnjúkinn, skriðrunninn múla, innan-
halt við Stakkabrekkurnar, niður af Svörtu-
tindum svokölluðum.
Þregar farinn er efsti vegur er vegalengd-
in þaðan, þar sem styst er niður að Saxhóls-
bænum, tæpur kflómetri, 800-1000 metrar.
Orðrétt segir svo í örnefnalýsingu sem
höfð er eftir Jóni Magnúsi Magnússyni sem
bjó í Litla-Lóni og er tekin eftir honum 1966:
„Efsti vegurinn lá úr Beruvíkurhliði um
Litlumóðu, neðan við Krossabrekkur, inn-
með fjallinu, yfir heiðar og var komið á hann
(miðveginn), innundir Vættir við Skeiðsand.
Fyrir innan Saxhól, um Djúpudali og Hvarf-
brekkur. Ef þú fórst hann, munaði það lest-
argang þrem tfmum, hvað það var styttra
miðað við að fara miðveginn ofaní Beruvík.
Það sem hann nefnir hvar komið er ofanaf
Saxhólsheiðunum, niður að Saxhólslæknum,
eru þrír steinar á syðri bakka lækjarins.
Kallaðir Vættir og er komið niður af heiðun-
um á milli tveggja, austustu steinanna. Þar
er farið inná svokallaðan Skriðsand, innum
Djúpudali og þá verður fyrir okkur Móðu-
lækurinn. Venjulega væður hvar sem að er
komið nema þegar miklar leysingar eru í
jöklinum, þá getur hann orðið farartálmi. Þá
er farið fast að því innundir miðjan Rauðhól.
Þar rennur Iækurinn í þrengslum og þar er
þokkalegt að stökkva yfir hann. Það er svo-
lítið glæfralegt því straumurinn er hraður
þarna í þrengslunum, en öllum þokkalega
frískum mönnum er fært að stökkva yfir.
Þá er komið að allgreinilegri leið yfir
Prestahraunið, þarna eru stæðilegar vörður
og þegar haldið er inn Prestahraunsvcginn
verða fyrir á hægri hönd, í hraunbakkanum,
að mig minnir þrjár hvilftir, kallaðar
Þorskadalir og þarna er farið að sjást niður
á Hellissand af Prestahraunsveginum. Ljós-
in í húsunum á Hellissandi sjást þarna af
veginum og líklegast má telja að Friðjón og
Jóhannes hafi sveigt þarna af leið þegar þeir
voru á ferð árið 1920.
Miðað við legu þess svæðis þar sem Jó-
hannes bar beinin, má hugsa sér að þeir hafi
fljótlcga villst af leið, beygt of sneinma af
Prestahraunsveginum niður til Hellissands.
Farið yst í Prestahraunsmóunum og lent
niður hjá Arnarstcini og farið þar um í átt til
Hellissands. Það er um 350-400 metrum
vcstan við göturnar niður f Hraunskarð eða
niður á Klifþúfu.
Þar sem Jóhannes verður úti, má heita al-
veg í hátt vestur af Berserkjasteinunum.
Þetta er 350, tæpum 400 metrum fyrir neðan
Arnarstein og það má hafa hann sem mið,
láta hann bera f lækinn f Hólsdalshlfðinni,
uppaf Hólsdalnum. Lækur sem venjulega er
sýnilegur þarna neðan frá. í þeirri Ifnunni er
staðurinn þar sem varðan og krossmarkið
er, á dánarbeði Jóhannesar.
Þarna eru þeir, einsog áður er getið, villt-
ir vestur fyrir hina venjulegu leið, hraunið
torfært á þessum slóðum, engar greiðar göt-
ur þar sem þeir hafa farið. Frá dánarstaðn-
um niður að Stóru-Hellu er fyllilega háltfma
ganga í all-þokklegri færð, þannig að það er
drjúgur spotti eftir niður í pláss.
Þeir bæir á Sandi sem sjást af staðnum eru
Blómsturvellir, Strönd, eða Meinhorn sem
við köllum, og Tang & Riis húsið. Þau blasa
við af staðnum sem Jóhannes verður úti.
Niður á Stóru-Hellu voru ábúendur á þess-
um tíma Arngrímur Arngrímsson og Jó-
hanna Magnúsdóttir, frá 1909-21, er Hafliði
Þorsteinsson og Steinunn Kristjánsdóttir
taka til við búskap á Stóru-Hellu. Hraun-
skarð held ég megi fullyrða, var ekki í
byggð þegar þessir atburðir verða.
Samkvæmt frásöqn Sæmundar
Kristjánssonar 2/. júlí 2000.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. SEPTEMBER 2000