Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 9

sína að hafa hönd í bagga með vali eftirmanns
síns. Fyrir valinu varð ungur prestur, Þorlákur
Runólfsson. Faðir hans, Runólfur Þorláksson
var af ætt Haukdæla sem fyrr segir. Þorlákur
sá var bróðir hins fræga Halls í Haukadal, Þór-
arinssonar. Móðir Þorláks prests var hins veg-
ar Hallfríður Snorradóttir, Þorfinnssonar
karlsefnis. Þannig var Þorlákur þriðji biskup-
inn af ætt Guðríðar og Þorfinns og þriðji Skál-
holtsbiskupinn. Og ef trúa má sögu hans eins
og Hungurvaka segir frá, þá var hann, frá sjón-
armiði kristninnar, bjartasti geislinn, sem
skein yfir kynkvíslum Guðríðar Þorbjarnar-
dóttur í Glaumbæ.
Ólíkir mannkostamenn
Varla getur tvo ólíkari mannkostamenn en
mikilmennið Gissur, sem gnæfir hátt yfir sam-
tíð sína og Þorlák, þennan feimna, rúmlega
þrítuga ungling, sem hann óskaði eftir að yrði
eftirmaður sinn. Jafnvel hinn orðvari höfundur
Hungurvöku fær ekki orða bundist: „Þorlákur
var meðalmaður að vexti, langleitur og ljós-
jarpur á hár, þokkagóður, en kallaður ekki
vænn (þ.e. fríður) maður af alþýðu né allskör-
ungur að ávarpi velflestra manna“. Þótti þeim
háklerkunum í Lundi svo sem „lítið mundi
mannval vera á landinu, er slíkur sveinstauli
var til biskups kjörinn". En þeim athugasemd-
um svaraði hann sjálfur á þá leið, að sú væri or-
sökin fyrst og fremst, að hann hefði „meir leynt
annmörkum fyrir Guði en mönnum". Þótti
mönnum svar þetta fagurt og féllþað vel í geð.
Þegar Þorlákur svo kom á fund Ossurar erki-
biskups, þá sá hann brátt hvað með honum bjó
og tók honum með sæmd og virðingu. Þarna
var sá maður kominn, sem Gissur mat sjálfur
mest við leiðarlokin: Tráaður maður. Lætur
þetta val okkur enn skyggnast inn í hugar-
fylgsni hins aldna og mikils virta kirkjuhöfð-
ingja. Heittráarmaðurinn, meinlætamaðurinn,
hinn lítilláti, algrandvari maður, hreinn af
heiminum og öllu hans vafstri, slíkur skyldi
næsti biskup vera. Því gerir hann þessa kyn-
legu ráðstöfun, sem erkibiskup gagnrýnir á fin-
an hátt, að velja mann að sér lifandi. Hann hefir
vel vitað, að Þorlákur yrði aldrei með öðru móti
til biskups tekinn.
Þegar til vígslunnar kom, þá kvaðst erkibisk-
up ekki „kunna að setja höfuð á höfuð ofan“, og
bað því Þorlák að kjósa sér stað sem hann væri
til vígður, en þó mætti hann sitja í Skálholti, ef
Gissur biskup leyfði það. Var hann því, sam-
kvæmt eigin ósk, vígður til Reykholts í Borgar-
firði. Fór vígslan fram í Danmörku 30 dögum
fyrir andlát Gissurar biskups. Þegar heim kom
„tóku menn feginsamlega við honum sem verð-
ugt var. Hann hélt hinu sama lítillæti í bisk-
upsdómi sínum sem hann hafði áður haft, og
alla lét hann sína mannkosti í vöxt fara, en eng-
an þverra, meðan hann lifði. Hann tók marga
menn til læringar og urðu þeir síðan góðir
kennimenn, og í mörgu efldi hann kristnina á
íslandi". Slíkur er vitnisburður Hungurvöku
um þennan mæta og mikilhæfa mann, sem
vafalaust var meðal björtustu Ijósanna á bisk-
upsstóli í Skálholti, þótt skuggi mikilmennisins,
sem fyrir fór, hafi vissulega fallið á hann og
störf hans þau 15 ár sem hann sat á biskups-
stóli. Hann lést aðeins 47 ára að aldri. Kunnast-
ur er hann fyrir kristnirétt, er hann fékk settan
ásamt Katli Þorsteinssyni, embættisbróður
sínum á Hólum. Lagabálkur sá er nefndur
„Kristniréttur hinn fomi“ og var hann einn í
gildi hér á landi í hálfa aðra öld. Hann byrjar á
þessum orðum: „Það er upphaf laga vorra, að
allir menn skuli kristnir vera á landi hér og
tráa á einn Guð, föður og son og anda helgan.“
„Og margt var það annað sem þeir settu og
sömdu á sínum dögum til siðbótar landsmönn-
um.“
Söngur af himni
Þá er þess getið, að sama dag og á sömu
stundu og Þorlákur biskup andaðist, hafi
fróður og göfugur prestur, Árni Bjarnarson,
verið á ferð norðanlands. Heyrði hann þá fagr-
an söng af himnum. Gekk hann úr skugga um,
að engir menn væru þar nærri. Þótti þessi at-
burður merkilegur og létu margir hann sér ei
úr minni falla. Var ótvírætt talið, að þannig
hefðu englar Guðs fagnað heimkomu hins
helga þjóns.
Þegar haft er í huga það sem Hungurvaka
greinir frá daglegu lífi hins göfuga og hógværa
kirkjuhöfðingja, þá er það síst of djúpt í árinni
tekið er höfundur lýkur máli sínu með þessari
látlausu staðhæfingu: „Margt er merkilegt og
gæfusamlegt að segja frá Þorláki biskup Run-
ólfssyni.“
Þannig skal sú staðhæfing sterklega undir-
strikuð, að þegar Snorri Þorfinnsson karlsefnis
fæddist vestur á furðuströndum Vínlands, þá
var tendraður einn bjartasti og skærasti kynd-
ill íslenskrar kristni. Um það vitna afkomendur
hans svo eigi verður um villst.
Heimildir: Eiríks saga rauða, Akranesi 1969, Grænlend-
inga saga, Akranesi 1969, Hungurvaka. Havniæ 1778,
Biskupa sögur III. Rvík 1998, Kristnisaga íslands I. Rvík
1925.
Höfundur er prestur.
Aldamótin 1900 í Guggenheim-safninu í New York
NORRÆNUM MÁLURUM
GERT HÁTT UNDIR HÖFÐI
Þingvallamynd Þórarins B. Þorlákssonar frá aldamótaárinu.
Ljósmynd/Munch Museum, Osio.
Golgata, sjálfsmynd Munchs í Kristslíki frá 1900.
Ljósmynd/Guggheim Museum. New York
Le Moulin de la Galette eftir Picasso frá 1900.
Morgunblaðið. New York.
ALDAMÓTAANDI svífur yfir vötnum
hjá Guggenheim-safninu í New York
í sumar. Þar fagna menn nýrri öld
með því að minnast myndlistar eins
og hún kom fólki fyrir sjónir í kringum heims-
sýninguna í París árið 1900.
„List á krossgötum“ nefnist sýning, sem áð-
ur hefur verið uppi hjá Royal Academy í Lund-
únum og í Grand Palais-listasafninu í París, og
hringar sig nú upp eftir auðkennandi spíral og
um hliðarsali safnabyggingar Guggenheim. A
meðal 250 verka eftir 170 listamenn á sýning-
unni er að finna nokkurn fjölda verka nor-
rænna listamanna, s.s. Niels Bjerve og P.S.
Kroyer, Edward Munch, Anders Zorn og
Pekka Halonen frá Finnlandi. Frá Listasafni
fslands hefur verið fengin að láni Þingvalla-
mynd Þórarins B. Þorlákssonar frá aldamóta-
árinu.
Koss Rodins tekur á móti manni í fyrsta her-
bergi sýningarinnar, sal með mjúkum rauðum
teppum og samlitum veggjum. Þar eru í þétt-
um röðum samankomin mörg þeirra verka
sem send voru til þátttöku á heimssýningunni í
París, myndlist heimalandsins til vitnisburðar.
Hér eru áberandi djarfleg gyðju-, álfa- og goð-
sagnamótíf, eitt helsta auðkenni svonefndra
Pre-Rafaelíta breskra, auk margra ítalskra og
franskra málara þessa tíma. Stærð verkanna
og umfang frásagnarinnar minnir okkur á að
fyrir tíma kvikmyndunar voru það málverka-
sýningar sem fullnægðu þörf fólks til að hverfa
á vit annars heims.
Hvað eftir annað verður vart skarpra skila
milli verka í fisléttum og skrautkenndum stíl
Art Nouveau, rómantíkur þess yfirnáttúru-
lega, og raunsæislegri frásagna og lýsinga úr
daglegu lífi sem eru ekki síst kennimerki hina
norrænu málara. Eftir því sem gengið er upþ
eftir spíral safnsins fara framúrstefnulegri
verk að skjóta upp kollinum, mörg vel þekkt
verk sem okkur er í dag tamt.að líta á sem
klassík.
Ólíkt því sem við eigum að venjast í söguleg-
um yfiriitssýningum frá þessum tíma er það
ekki svo að verk avant-garde-listamanna alda-
mótanna taki við af öðrum hefðbundnari og
þróist síðan eins og kerfisbundið, sal úr sal, í
átt til kúbisma, súrrealisma og abstraktlistar.
John Singer Sargent heldur áfram að mála
portrettmyndir af yfirstéttarfólki New York-
borgar í upphafi 20. aldar og Renoir lætur sig
sömuleiðis litlu varða um það sem Kandinsky
er að fást við.
Spænski listamaðurinn Ignacio Zuloaga
heiðrar landa sinn Velazquez í undraverðri
portrettmynd af dvergvaxinni konu. Einn full-
trái táknsæisstefnunnar, Eugene Carriere,
vefur Ijósi saman við dimmu í landslagsmál-
verkum þar sem áhrifin minna á flass-mynd
tekna í myrkri og erfitt er að tengja viðfangs-
efnum Picasso og Matisse um líkt leyti.
Gagnrýndir fyrir óreiðu
Sýning þessi hefur hlotið nokkuð misjafna
dóma hjá bandarískum listgagnrýnendum.
Verður sumum um og ó yfir samsetningu verk-
anna og vilja meina að þar skorti allan greinar-
mun á háum listum og lágum, á verkum viður-
kenndra listamanna á borð við Cézanne,
Matisse, Picasso, Kandinsky, Monet, Gauguin
og Rodin og vinsælla listamanna þessa tíma
sem nú hafa fallið í listasögunnar dá. „Sagan er
óreiðukennd,“ segir í sýningarskrá. Einn sýn-
ingarstjóranna er listfræðingurinn Robert
Rosenblaum. Hann segist hafa viljað draga
fram þessa óreiðu og þau umbrot sem ríktu við
upphaf 20. aldar. Að bjóða til stefnumóts lista-
manna viðtekinnar hefðar og svo framúrstefn-
unnar í von um að skýra betur það umhverfi og
samhengi sem dáðir frumkvöðlar módernism-
ans eru sprottnh- úr.
„Má vera að þetta sé þörf ábending,“ segir
yfirlistgagnrýnandi New York Times, Michael
Kimmelman, í geðvonskulegum dómi sínum.
„Varast ber þó að setja allt það sem átti sér
stað um aldamótin 1900 undir sama hattinn.
Slíkt væri eins og að setja saman sýningu í dag
með verkum listamanna frá Feneyjartvíær-
ingnum, Hönnunarháskólanum, yfirbui'ða-
nemendum listaháskólanna í Peking, Los Ang-
eles og Kaíró; auk úrvals verka eftir bestu
portrettmálai'a Ai'gentínu og Portúgals. Vissu-
lega áhugaverður þverskurður en halda menn
virkilega að slík sýning myndi gefa skýra
mynd af gerjun samtímamyndlistar í heimin-
um í dag?“
Norðrið „uppgötvað"
Gagnrýnandi The New Yorker, Peter
Schjeldahl, játar að sýningin sem hann hafi
hreinlega fyrirlitið við fyrstu sýn hafi batnað
mjög við aðra heimsókn. Segir hann í dómi sín-
um að vænst hafi sér þótt um að uppgötva
marga framúrskarandi norræna landslagsmál-
ara. Táknhyggja í verkum þeirra minni á að
þeir voru samtíðarmenn Ibsens og Strind-
bergs. Þá hafi bandaríski landslagsmálarinn
Winslow Homer sjaldan notið sín betur en í
þessum góða félagsskap.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 2. SEPTEMBER 2000 9