Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2000, Blaðsíða 15

-----------------------I—m
W\% .
^ r«r (ttrn tignacfeteKit KTt.s .«5:15 hg:<g ;gr
ií r
-titítc^ttr \>Ban e4Sjt*. "Z KtecaPffi 1í a^œr>^ ye^
J7bí3iai bamtcfrrialstrljrttr'tctniup í
arlílaitt a? ftfóa W ettowdkef 1>.£ösíi “
fif&tf.fifntjffrl fníét'7iwjji fvafotraWni,
1 'acftj- íl' tfl tjRan & tif e.tfrrigr.ác.
■ ./öflnœdíkardíó m;£ etVmcmfwa.
j i aWf>7'i<fio"S§:
" TÍSlögÍwlittw* £ We wíf lráseifya
fetntg Wtm.i^y^eivf J
Gamalt handrit.
Reuters
Bókrolla frá ísrael.
Reuters
Býsantísk bók frá árinu 1000, skreytt gulli og demöntum.
Reuters
15. aldar bók með mynd eftir Leonardo da Vinci.
sjá teikn á lofti sem benda til þess að hefð-
bundinn frásagnarmáti og tengsl lesenda við
texta gætu breyst. Bandaríski sálfræð-
ingurinn Jane M. Healy fjallar í bók sinni
„Hugar í hættu“ um þá tölfræðilegu stað-
reynd að mörg börn nú til dags fara á mis við
það sem kalla mætti ríkulega munnlega hefð
á móðurmáli sínu eða jafnvel öðru tungumáli
sem gæti orðið til þess að auðga frásagnar-
hæfileika þeirra og vitsmunaleg tengsl við
texta og orðræðu.
Samkvæmt Healy gefa fáir foreldrar sér
tíma til að ræða af alvöru við börn sín svo
þau fái tækifæri til að auka orðaforða og
skerpa getu sína til að draga eigin ályktanir.
I stað þess að læra í gegnum hefðbundnar
samræður eru börn í auknum mæli „mötuð“
á upplýsingum og foreldrar kaupa sér frið
með því að beina áhuga þeirra að því sem
þaggar niður í þeim. Að sögn Healy er það
iðulega gert í þeirri góðu trú að það sem
börnin eru að fást við, (myndbönd, tölvuleik-
ir, netsíður o.s.frv.) sé jafnuppbyggilegt og
venjulegar samræður.
Healy heldur því fram að þó slík fræðsla
geti vissulega verið góðra gjalda verð og sú
ritun sem á sér stað í gagnvirkum rafrænum
miðlum þrói með börnum ýmsa þá þætti er
stuðla að lærdómi, megi ekki vanmeta mikil-
vægi munnlegrar tjáningar og lesturs.
Tungumálið og lisfin að spinna
Flestum er þó ef til vill sama þó hrein upp-
lýsingamiðlun og staðreyndasöfnun færist í
auknum mæli yfir á rafræna miðla. Það er
fremur að fólk eigi erfitt með að sætta sig við
þá hugmynd að bókin sem efnisleg myndbir-
ting skáldskaparins eigi eftir að hverfa af
sjónarsviðinu. Fræðimenn sem eru
bjartsýnni en Birkerts og Healy, hafa fært
rök fyrir því að sú rafræna þróun sem nú er
að eiga sér stað sé jákvæður þáttur í fram-
þróun menningar mannkyns þar sem hún
sýni einungis fram á þróun í skipulagningu
upplýsinga án þess að hafa endilega í för með
sér afturför í leikni manna í textameðferð.
Þeir benda á að sagnahefð mannsins og
listin að spinna sögur hafi fylgt manninum
lengi, allt frá því að hann náði tökum á
tungumálinu fyrir u.þ.b. 100 þúsund árum.
Hins vegar er talið að það séu ekki nema um
6000 ár síðan maðurinn lærði að rita niður
orð og bækur í ýmsum formum urðu að
helstu dýrgripum hverrar menningarheildar.
Það er ekki fyrr en seint á þessu þróunar-
stigi, eða fyrir hálfu árþúsundi, sem Johann
Gutenberg fann upp prentvélina og bækur
urðu flestum aðgengilegar og fóru að njóta
almennra vinsælda. Saga hins ritaða orðs
sem tækis í þjónustu almennings er því til-
tölulega stutt.
í grein sem hún nefnir „Að lesa blint“ ræð-
ir kanadíski rithöfundurinn Margaret
Atwood um sagnahefðina, tengsl hennar við
ritmál og það hvernig við lærum að segja
sögur allt frá bamsaldri. Hún leggur mikla
áherslu á mikilvægi samræðna manna, ekki
aðeins við barnið sjálft heldur einnig þær
samræður sem það verður vitni að eða heyrir
útundan sér. Þessu lærdómsferli lýsir hún
svo: „Fyrstu sögur okkar berast okkur í
gegnum loftið. Við heyrum raddir. Börn í
samfélögum án rithefðar alast upp innan
sagnavefs; en það gera raunar öll böm. Við
hlustum áður en við læmm að lesa. Sumt af
því sem við hlustum á er fremur eitthvað
sem við heymm umhverfis okkur, hinar ógn-
vekjandi og seiðandi raddir fullorðins-
heimsins, í útvarpinu eða sjónvarpinu eða í
daglegu lífi okkar. ...Ur öllum þessum radd-
brotum, úr hvíslinu og köllunum sem um-
kringja okkur, jafnvel úr óheillavænlegum
þögnum, ófylltum eyðum í merkingu, - röð-
um við saman handa sjálfum okkur röð at-
vika, búum til söguþráð eða söguþræði".
Atwood bendir hér á hvernig tungumálið
og frásagnarhæfileikinn þróast í samræmi
við það sem er að gerast í umhverfi barna og
það er athyglisvert hvaða áherslu hún leggur
á orðið rödd. „Mér hefur orði tíðrætt um
„rödd sögunnar“,“ segir hún, „en sem hugtak
er það einskonar mslaskúffa. Það sem ég á
við með því er sértækara, - ég á við talandi
rödd eins og söngrödd í tónlist, sem ferðast
ekki bara í gegnum rými yfir blaðsíðuna,
heldur líka í gegnum tíma. Vissulega er hver
einasta saga, þegar allt kemur til alls, partí-
túr fyiir rödd.“
Atwood leiðir hér athyglina að þungamiðju
frásagnarinnar, að röddinni sjálfri - þeirri
rödd sem heldur ólíkum þáttum frásagnar-
innar saman og segir söguna öld fram af öld,
svo lengi sem einhver hefur áhuga á að
hlusta eftir henni eða lesa hana sjálfur. Sam-
spilið á milli lesanda (eða hlustanda) annars
vegar, og höfundar hins vegar sem á sér stað
fyrir milligöngu „raddar sögunnar" er stór
þáttur í þeiri'i upplifun sem felst í lestri. í
góðri sögu er þessi rödd sterk eða jafnvel
margradda og ýtir undir hið nána samband
sem myndast á milli lesanda og efnisins þar
sem höfundurinn einn ræður ferðinni. Og það
sem er athyglisvert í þessu sambandi er að
allt frá því að tungumálið varð til hefur „rödd
Rafbók eftir Stephen King.
sögunnar“ kveðið sér hljóðs og náð til hlust-
enda sinna eða lesenda hvort heldur sem er í
gegnum sagnaþulinn, rúnir í steini, kálfsblóð
á skinni, blek á örkum eða prentstafi í bók.
Röddin ferðast í gengum tímann og segir
sögu sína óháð þeim miðlum sem notaðir eru
til að skrá það sem hún hefur að segja.
Sagnaþulurinn:
Framhald síðar...
Þýski rithöfundurinn Gúnter Grass hefur
eins og Margaret Atwood gert þetta vald
höfundai'ins sem „raddar sögunnar“ að um-
fjöllunarefni sínu. í erindi sem ber yfir-
skriftina „Framhald síðar...“ og hann flutti
við afhendingu Nóbelsverðlaunanna á síðasta
ári, lagði Grass áherslu á hinn munnlega þátt
frásagnarinnar: „Þrátt fyrir það hve við er-
um háð ritmáli, þá eigum við samt sem áður
minningu um munnlegan sagnaspuna, hinn
talaða uppruna bókmenntanna. Sem er eins
gott, því ef við gleymdum því þá myndu sög-
ur okkar verða bóklegar
og þurrar sem ryk.“
Grass segist sjálfur
blanda saman „munnvatni
og bleki“ við sínar skrift-
ir. í ræðunni dregur hann
jafnframt upp áhrifamikla
mynd af því þegar hann
sem rithöfundur tekur á
sig mynd sagnaþularins
og sest niður með sína
eigin bók til að lesa fyrir
aðdáendur sína. Þá „er
hið skrifaða orð talað og
töframir fara aftur að
hafa áhrif. Þá er töfra-
maðurinn í rithöfundinum
að verki við hjáverk sín,
hann skrifar gegn flæði
tímans, leggur leið sína að
hugsanlegum sannleikcW
Og allir hafa trú á þegj-
andi samkomulagi við
hann um: Framhald síð-
ar...“.
Gunter Grass segir
ennfremur að „frásögnin
sé leið til að lifa af, jafn-
framt því að vera list-
form.“ Ef hann hefur rétt
íyrir sér þá er ljóst að
bókinni er engin ógn búin
í framtíðinni. Fremur má
líta á bókina og frásögn-
ina sem hún geymir sem
veigamikla forsendu tilvistar mannsins. í
hvaða efnislega fonni bókin á hins vegar eftir
að birtast lesendum þegar fram líða stundir
er ekki jafn ljóst. ■»
Löngunin til að segja frá og spinna sögur
hefur myndbirst á margvíslegan máta í geng-
um aldirnar. Eins og .áður sagði hefur eitt
tekið við af öðru frá því í fyrndinni; papírus
af leirtöflum, innbundin handrit af bókrollum
og seint um síðir prentað mál eins og okkur
er tamast að lesa það í dag. Hvert stig fyrir
sig hefur verið til bóta og frásögninni til
framdráttar. Með prentvélinni var t.d. hægt
að búa til efnisyfirlit, tilvitnanaskrár og vís-
anir í önnur rit sem enginn vegur hefði verið
að vinna í handrit, - það hefði einfaldlega
verið of mikil vinna. Rafrænar bækur fram-
tíðarinnar ættu því á sama hátt að bjóða upn
á nýstárlega möguleika við útfærslu hinna*
hefðbundnu bókar, - án þess að hinn eigin-
legi heimur bókarinnar glatist eða að hin
sterka rödd sagnaþularins þagni.
MorgunblaSiS/Kristinn
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/USTIR 2. SEPTEMBER 2000 1 5