Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2000, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
42. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Carnegie-verSlaunin
voru veitt í þriðja sinn fyrir skömmu en þau
eru veitt fyrir framúrskarandi framlag til
málaralistar á Norðurlöndum. Það vakti því
nokkra athygli hversu verk þeirra Mari
Slaatterlid og Hreins Friðfinnssonar, sem
hlutu fyrstu og önnur verðlaun, eru laus-
tengd hefðbundinni málaralist.
Fríða Björk Ingvarsdóttir var viðstödd
opnun Camegie sýningarinnar í Finniandi
og ræddi m.a. við Anne Folke, fram-
kvæmdastjóra verkefnisins.
Gamlar götur
í Elliðaárdal, er heiti á grein eftir Om H.
Bjarnason. Nú er dalurinn skógi vaxinn og
næsta lítið vatn eftir í eystri kvíslinni, svo
ekkert sést eftir af gömlum götum og al-
faraleiðum sem lágu til að mynda frá vaði
við Blesugróf, eða Blesugil, og norður yfir
hólmann milli kvíslanna.
Neðstikaupstaður
Hvergi á Islandi em eins vel varðveittar
minjar um verslunarstað frá fyrri öldum,
svo og verzlunarhús frá tímum danskra
verzlunarfélaga, eins og f Neðstakaupstað
á Isafirði. Húsin þar, svo og sjóminjasafnið,
fjallar Gísli Sigurðsson um, hér og í næstu
Lesbók.
Norræna húsið
f senn einfaldur og afgerandi dregur
arkitektúr Norræna hússins á Manhattan
fram helstu einkennin í norrænni hönnun, í
listum Norðurlanda og gott ef ekki al-
mennum þankagangi þjóðanna í norðri.
Hulda Stefánsdóttir segir í máli og mynd-
um frá nývígðri byggingu Norræna hússins
í New York.
FORSÍÐUMYNDIN
er bæði í tilefni haustsins og umfjöllunar um gömul vöð á Elliðaánum. Eitt
þeirra var hugsanlega hér. Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
JÓHANNES ÚR KÖTLUM
ÉG LÆT SEM ÉG SOFI
BROT
Ég læt sem ég sofí,
- það syi’tir víða um jörð.
í baðstofunni brestur,
því baráttan er hörð.
Úr brúnum fjalla brotnar,
en byljir þjóta um skörð.
Torfveggirnir titra
og timbrið gisnar skjótt;
- það kviknar í því öllu,
ef enginn hjálpar fíjótt. -
Ég veit ekki hvað verður,
en viðsjált er í nótt.
Sem björn íhungm-híði
ég hnipra mig í kút. -
Svo rym égruddaiega
írauðan vasaklút,
og læt þá sem ég sofí,
- en sé þó stundum út.
Til vorkunnar mér virðið,
að vísan mörg er ljót.
Mín öld er full af falsi,
- hún fellh’ suma ímót,
og hamrar þá og hnoðar,
unz hjartað verður grjót.
Jóhannes (Jónasson) úr Kötlum, 1899-1972, orti fyrst í anda nýrómantíkur og
gaf út fyrstu Ijóðabók sína 1926. Hann gerðist síðar sósíalisti eins og glöggt sést
af Ijóðum hans eftir 1935, en jafnframt orti hann alla tíð um náttúru og tilfinn-
ingamál.
LANDNÁM EFTIR
LANDGÆÐUM
RABB
OTTÞÓTTI mérá
sunnudaginn að lesa í
Morgunblaðinu ferða-
sögu Sturlu Friðriks-
sonar frá Vínlands-
slóðum á liðnu sumri.
Hann setur fram þá
hugmynd í gamni eða
alvöru að gefa tölvu allar tiltækar upp-
lýsingar um Vínlandsferðir og láta hana
finna líklegustu leiðir víkinganna. Hvort
sem sú leið er valin eða önnur lýsir þetta vel
eðli viðfangsefnisins, endalausum saman-
burði setninga, atvika og vitneskju úr öllum
áttum, með úrvali og frávísun þangað til sem
trúverðugust heildarmynd er fundin. Ég hef
haldið því fram að til þess þurfi að hnýsast í
einar tuttugu fræðigreinar auk sögunnar og
kannski eru þær fleiri. Kolbrún Bergþórs-
dóttir hefur líkt þessu verkefni við vandamál
hins glúma Sérlokks Hólms.
En svo vill til að mánuði eftir að Sturla
var í Vínlandsferð sat ég ráðstefnu sem var
haldin á Nýfundnalandi og í Labrador um
menningu víkingaaldar. Við komum því báð-
ir til Leifsbúða í L’Anse aux Meadows en frá
þeim kynnum langar mig líka að segja, eink-
um með tilliti til þeirrar spurningar hvort
Þorfinnur karlsefni og Guðríður kona hans
hin langförula hafi nokkum tíma sest þar að.
Sturla nefnir þann möguleika og þar
þekki ég skoðun Birgittu Wallace og ýmissa
annarra fomleifafræðinga, að á þessum stað
hafi Þorfinnur karlsefni fyrst numið land
með alls konar fénað sinn. Hún segir sem
sagt að þar hafi verið bæði Leifsbúðir og
Straumsfjörður, en hið snjólausa Hóp hafi
verið í Miramichi-firði í Lárensflóa þar sem
hafís liggur þó á hverjum vetri. Þangað hafi
Leifur heppni líka farið til að finna vínviðinn
sem Sturla segist ekki hafa komið þar auga
á frekar en við var að búast, auk fleiri gæða.
Öll er þau reyndar að finna í Québec enn í
dag, en það er önnur saga. En segja má að
vestan hafs hafi Birgitta fram að þessu verið
helsta átránaðargoð þeirra sem Vínlands-
fræði stunda. Jafnframt bendir Sturla á þá
mótsögn að í Leifsbúðum hafi ekki fundist
nein ummerki búpenings fyrir þúsund ár-
um, en þar hafa verið gerðar mjög ýtarlegai-
fornleifarannsóknir og þó ekki sést vottur af
peningshúsum eða hlöðum, ekki heldur
breytingar á gróðurfari á þeim tíma. Sturla
bendir á að ekki sé þama búsældarlegt, og
er það síst ofmælt. Um það ætla ég nú að
fara nokkram fleiri orðum.
Ef veðurfræðin og haffræðin eru spurðar
er svarið að þama sé kalt, árshitinn lægri en
á Raufarhöfn og Hombjargsvita, en það er
árshitinn sem er einna bestur mælikvarði á
grasvöxt. Hafísinn lónar úti fyrir með
Labradorstraumnum í janúar til júní. Sum-
arhitinn er þó hærri en hér á landi, en hann
ræður fremur trjávexti en árshitinn og
þama má sjá þess nokkra staði. Gróðurinn
er í samræmi við þetta. Aðallega skiptast á
gróðursnauðar hæðir, tjarnir og mýrasund,
ekki ólíkt og á Melrakkasléttu og Skaga. En
á mörkum þeima er skrítinn kjarrgróður,
aðallega balsamþinur og greni. Skógfræð-
ingamir Sigurður Blöndal, Þröstur Ey-
steinsson og Alexander Robertsson sem
með okkur voru sögðu þetta fyrirbæri vera
tuckamore. Það mætti nefna skriðkjarr.
Lágvaxin trén teygja greinar lárétt og víða
niður að jörð þar sem rótarskot myndast og
síðan er haldið lengra áfram með greinar í
allar áttir svo að eitt tré getur lagt undir sig
stórt svæði, jafnvel eins og heilt tún, eftir
lýsingu Alexanders. Úr þessu verður herj-
ans ótræði, svo að skógræktarstjórinn
stæðilegi Sigurður Blöndal var 45-60 mínút-
ur að brjótast gegnum jafn margra metra
vegalengd í kjarrinu, taldi sig reyndar hafa
aflað sér merkrar lífsreynslu með þeim um-
brotum. Þegar kjarrið á eftir svo sem tvö
hundruð metra að ströndinni lækkar það
niður í ekki neitt. Þar verður þá dálítil ræma
af mýrlendi, meira en 200 metra breið, og
þar standa Leifsbúðir á lágum grashjalla í
nöturlegu skjólleysi. Skýringin á þessu kyn-
lega háttalagi kjarrsins held ég að séu
óvenjulegar mótsagnir í loftslagi, sterk hita-
geislun frá sólu sem er hátt á himni og þess
vegna þolanleg lífsskilyrði í allra neðsta loft-
laginu þar sem greinarnar læðast, en ólíft
ofar í kalda hafloftinu. Þetta skriðkjarr ein-
kennir líka mjög gróðurinn á strandsvæðum
Labrador, en ysta strandræman er þar víða
mjög nakin, og þar er enn kaldara og harla
graslítið, þó að viða séu skógar. Þar norður
frá heldur þó Birgitta því fram að Þorvaldur
Eiríksson hafi viljað bæ sinn reisa, rétt áður
en hann féll fyrir skrælingjum, og er það
undarlegt og með ólíkindum. Én þrátt fyrir
þessi orð mín tel ég Birgittu hafa unnið
mjög merkilegt starf að mörgu leyti í forn-
leifarannsóknum sínum.
Ég hef orðlengt svo um þetta vegna þess
að það sýnir hvað þessi staður er óyndisleg-
ur til kvikfjárræktar. Á þessu belti við sjó-
inn er varla rám fyrir meira en eitt býli, og
þá fremur kotrass en sæmilega bújörð, hvað
þá heilt byggðarlag handa allt að því 160
mönnum sem fylgdu Þorfinni karlsefni. Auk
þess má benda á að Leifur vildi ekká gefa
hús sín í Leifsbúðum heldur aðeins ljá þau,
og má nærri geta hvort Þorfinnur hefur vilj-
að eyða tíma í að hírast á lítt byggilegri ann-
ars manns eign þegar hann gat valið úr suð-
rænni víðáttum Norður-Ameríku, en sjálfur
gat hann þess til að land yrði því betra sem
sunnar drægi. Auk þess bendir fornleifa-
fræðin til þess að engir skrælingjar hafi þá
verið í L’Ánse aux Meadows eða í næstu for-
tíð og framtíð. Frásagnir Grænlendinga
sögu af kvikfjáiTækt og bardaga við skræl-
ingja í Leifsbúðum geta því ekki átt við
L’Anse aux Meadows, heldur einhvern ann-
an stað eða staði. Það má sem sagt ráða af
sögunni, veðurfræðinni, haffræðinni, grasa-
fræðinni, mannfræðinni og fornleifafræðinni
að harla ólíklegt sé að þarna hafí Þorfinnur
karlsefni numið land. Þessa skoðun mína
setti ég fram í erindi sem ég flutti í þorpinu
Forteau í Labrador á ráðstefnunni í septem-
ber. í þessu efni hefur Birgitta Wallace ver-
ið á öndverðum meiði við mig eins og áður
sagði, en ekki gerði hún athugasemdir að
loknu máli mínu, og láti guð gott á vita. En
þessi skoðanamunur skiptir talsverðu máli
um álit á því hvort Karlsefni hafi farið
lengra suðrn- á bóginn, svo sem til Fundy-
flóa og síðar New York, eins og mér sýnist
mega ráða af Eiríks sögu rauða. En hér er
ekki rám til að rekja lengra þá sögu.
Ég tel ástæðulaust að ætla að Þorfinnur
karlsefni og hans lið hafi ekki haft vit ís-
lenska bóndans á landgæðum. Þannig
standa nú álitamálin, og kannski sker fram-
tíðin úr um þau, en kannski ekki. Svona
óvíst er flest í lífinu, en gaman er að því
samt.
Páll Bergþórsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 28. OKTÓBER 2000 3