Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Blaðsíða 11

Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
Hér er efsti hluti Lögbergs samkvæmt kenningu Matthíasar Þórðarsonar, en staðurinn væri ónot-
hæfur til þinghalds að áliti greinarhöfundar.
Ljósmynd/Þórarinn Þórarinsson
í. Myndin er tekin á hinum forna þingtíma, skömmu áður en skugginn leggst yfir þingvöllinn.
brekku með láréttum stalli efst, sem byggður
hafði verið frá gjábrúninni fram á brekkuna.
Goðar þeir og lögsögumaður sem staðið hafa inni
á stallinum hafa ekki verið sýnilegir nema fáum
mönnum sem stóðu efst í brekkunni og náðu að
horfa inn á stallinn. Hinir sem neðar stóðu í meiri
bratta sáu hvorki né heyrðu hvað fram fór. Rétt
neðan við brekkuna voru svo búðir þingmanna
staðsettar, sennilega nokkuð stórar byggingar
og stóðu væntanlega þétt hver við aðra. Við þær
hefur oft á tíðum verið erill og hávaði sem truflað
hefði þinghald í brekkunni. Sléttlendið á árbakk-
anum þar sem búðimar stóðu gat fráleitt talist
sem þingvöllur vegna truflandi framferðis allra
þeirra mörgu sem á þingstaðnum voru og tóku
ekki þátt í þinghaldinu. Auk hávaðans og óviðeig-
andi framferðis er fjarlægðin of mikil til þess að
greina mætti með góðu móti orðaskil þeirra sem
uppi á stallinum töluðu.
Staður fyrir fórnarathafnir
og kristilegur helgistaður
Til hvers var þá þessi stallur og hvar var Lög-
berg ef ályktun Matthíasar var röng? I upphafi
þings þegar goðar voru mættir fimmtudags-
kvöld, eins og segir í Grágás; „fimmta dag viku
eftir er tíu vikur eru af sumri“, og áður en eig-
inleg þingstörf hófust, fór fram helgiathöfn llkt
og enn gerist við setningu Alþingis. í heiðnum sið
var þetta fómarathöfn, þar sem nauti var blótað,
blóði þess stökkt á völlinn og það líklega síðan
matreitt og etið á staðnum. Þegar Sigurður Vig-
fússon rannsakaði þessa hleðslu 1888 með því að
grafa hana sundur langsum og þversum, fundust
miklar öskuleifar í spmngu neðst við bergið.
Hafði síðar mold og jarðvegi verið mokað yfir
þegar stallurinn var byggður upp. í Evrópu var
það algengur siður að byggja kirkjur á fomum
helgistöðum þar sem fórnarathafnir höfðu farið
fram og helga þannig staðinn Kristi. Var þannig
helgi staðarins viðhaldið en í kristilegum anda.
Telja má mjög líklegt að í framhaldi kristnitök-
unnar, þegar helgiathöfnin í upphafi þings
breyttist úr heiðnu blóti í kristið helgihald hafi
þama verið byggt hringlaga kirkjugólf með alt-
arisstalli í miðju þar sem áður hafði brunnið fóm-
areldur. Sigurður Vigfússon greinir einmitt frá
því að í miðju mannvirkinu var lítill og stuttur
grjótbálkur,„sem reynslan þó síðar sýndi, að
ekkert áframhald haíði á neinn veg. “
Matth. Þórðason. Þingvöllur. Alþingisstaðurinn fomi,
útg. 1945, bls. 152.
Ef við sjáum fyrir okkur þingheim við þing-
setningu í Almannagjá er stallurinn austan við
þingheim og blasir við eins og kór í kirkju. Mun
þetta því líklega vera þingmannakirkja sú sem
heimildir greindu frá að verið hafi á Þingvöllum
meðan Lögberg var enn við lýði og lagðist af á
sama tíma og Lögberg var aflagt sem sérstakur
þingstaður. Lögberg var að mínu mati hinn nátt-
úrulegi þingsalur inni í gjánni. Þar á sléttum velli
var hinn eiginlegi þingvöllur. Hamraskarð var
hliðið inn í þennan þingsal, umgjörð hans kletta-
veggirnir beggja vegna og himinhvelfingin þakið.
Var staðurinn varinn fyrir óþarfa ágengni af Öx-
ará að norðan, brattri og hálf ófærri hraunbrekk-
unni austanmegin og mjög líklega þingvörðum
sem vörðu innganginn þar sem stígurinn frá búð-
unum lá inn í Almannagjá við Hamraskarð.
Kristnitökusumarið árið 1000 ætluðu heiðnir
menn að „verja vígi“ þingvöllinn. Getur það ein-
mitt átt við þingvöllinn inni í gjánni. Var auðvelt
að verja þann stað með vopnum.
Inni í Almannagjá skammt norðan við Hamra-
skarð er grasigróin brekka, nokkuð brött upp að
vestari og hærri hamraveggnum.
Grasbrekkan upp af flötinni í Almannagjá á
sér tæpast neinar náttúrulegar forsendur og
virðist nokkuð örugglega hafa verið manngerð.
Nær brekkan frá suðri á móts við Hamraskarð út
á móts við Krossskarð til norðurs. Efst í brekk-
unni, nokkumveginn mitt á milli skarðanna, er
láréttur stallur sem gæti rúmað um og yfir 30
manns, þess vegna 36 goða í sæti. Niður af stall-
inum má ógreinilega sjá móta fyrir fleiri stöllum
neðar í brekkunni
Er öll brekkan mjög reglulega mótuð og lögun
hennar kjörin sem vettvangur fyrir þann fjölda
sem átti sæti í þingbrekku. Upp af stallinum, efst
í brekkunni, við syðri enda hans og skör ofar, er
lítil klettabrík eins og grópuð í bergið. Er þessi
stallur formaður eins og sæti og fer vel um þann
sem þar situr. Ef bergveggurinn er hið eiginlega
Lögberg eru þeir sem í brekkunni standa „að
Lögbergi" og sá sem á stallinum situr er „á Lög-
bergi“ en svo er tekið til orða um lögsögumann-
innj að hann skuli eiga sæti á Lögbergi.
Ur þessu sæti blasir þingstaðurinn við og svo
merkilega hagar til að einmitt frá þessu sæti sést
yfir lægri hamravegginn út yfir þingstaðinn og
þar á meðal út á Spöngina milli gjánna þar sem
Matthías taldi verið hafa Birgisbúð, en ég vil
halda fram að Lögréttan hafi verið staðsett í
meira en 500 ár. Er þessi staður á Spönginni ná-
kvæmlega í háaustur frá fyrmefndum stalli og
sýnilegur þeim sem þar situr og frá þeim stað
einum á þessu svæði í gjánni.
Annað sem einkennir þetta hásæti, ef við leyf-
um okkur að kalla það svo, er að í lok júní, sem
var hinn fomi þingtími hverfur sólin í hamra-
vegginn, séð frá þessu sæti, um það bil tuttugu
mínútum eftir hádegi sólar, þ.e. rétt fyrir klukk-
an tvö eftir okkar tímatali. Gietur allur þingheim-
ur séð samtímis þegar skuggi fellur á þann mann
sem situr í þessum stað.
Um það segir í Grágás, lögbók þjóðveldisins að
ýmsir atburðir skuli fara fram eigi síðar en þá er
sól er á gjáhamrinum hinum meiri, eða hærri, úr
lögsögumannsrúmi að sjá. Gat brot á því varðað
viðurlögum. Ef þetta er lögsögumannsrúm er
viðmiðunin bæði nákvæm og augljós öllum við-
stöddum. Er tímasetningin enda hentug, um
miðjan daginn. Svo vitnað sé í hina fomu bók:
„Dómar skulu fara út þann dag er menn kveða
á, og eigi síðar en sól kemur á gjábakka hinn
hærrifrá Lögbergi úr lögsögumannsrúmi aðsjá“
Grágás, Mál og menning 1992, bls. 382.
Ennfremur; „Ef sá maður kemur eigi úter sök
hefur að sækja, þá er sól er komin á gjábakka
hinn vestra- úr lögsögumannsrúmi að sjá er hann
sekur...“
Grágás, Mál og menning 1992, bls. 383.
Ýmis önnur ákvæði í Grágás miðast við stöðu
sólar á þingvelli. Ekki er getið um það að menn
hafi deilt um tímasetninguna þegar sól er á, eða
af þingvelli, enda virðist hún hafa verið bæði ná-
kvæm og augljós. Hinsvegar er þeirri nákvæmni
í tímasetningu ekki til að dreifa með Lögberg og
Lögsögumannsrúm á neðri gjábarminum eins og
nú er haldið fram. Þar hverfur sólin á bak við
hærri gjávegginn undir kvöld sem er óhentugur
fundatími og er tímasetningin aldrei alveg ná'
kvæm því sjónarhornið er svo breytilegt.
„Goðar allir skulu koma til þings fímmta dag
viku eftir er tíu vikur eru af sumri, áður en sól
gangi af þingvelli, ef þeir koma eigi svo eru þeir
útlagir og af goðorði sínu nema nauðsynjar beri
tif‘.
Grágás, Mál og menmng 1992, bls. 375.
Hér er kveðinn harður dómur og liggur greini-
lega mikið við að goðar mæti tímanlega á staðinn
fimmtudaginn fyrir þing. Verður þessi atburður
að geta markast nákvæmlega svo ekki sprettí af
deilur. Við athuganir á staðnum fellur skuggi á
þingvöllinn allan í gjánni um klukkan sex síðdeg-
is þennan dag.
Sennilega fór helgiathöfn fyrir þingsetningu
fram þetta kvöld og reið greinilega mikið á að all-
ir goðar væru viðstaddir.
Ennfremur segir; „Þá skal goðinn ganga út og '
velja mann í dóm og skal hafa nefndan áður en sól
er komin á þingvöll ef ráðrúm er að þvf‘... og
einnig: „Egi skal dóm ryðja lengur en sól komi á
þingvölf1.
Grágás, Mál og menning 1992, bls. 380 og 381.
Það gat verið þrætuefni að velja mann í dóm en
menn áttu augljóslega ekki að komast upp með
að tefja störf þingsins með málalengingum. Goði
þurfti að vera búinn að velja mann til að sitja í
dómi og fá hann samþykktan áður en sól var
komin á þingvöll er dómar skyldu út fara. Sól-
arupprás á Þingvöllum á þingtímanum í júnílok
er um klukkan 4.00 yfir Armannsfelli. Klukku-
stvmd seinna eða rétt fyrir fimm skína fyrstu
geislar sólarinnar niður á þingvöllinn í gjánni.
Aður er þingbrekkan búin að vera böðuð í morg-
unsól frá sólarupprás.
Með þessu var tryggt að málþófi var lokið og*
þingstörf gátu hafist í dagsbyijun. Ef miðað er
við að þingvöllurinn hafi verið inni í gjánni eru
þessi ákvæði sem miða við afstöðu sólar á þing-
velli bæði skýr og markviss.
Hvað menn gerðu þegar sólar naut ekki við er
svo önnur saga sem Grágás getur ekki um.
GLEGA STAÐSETT?
Ljósmynd/Þórarinn Þórarinsson
Þingbrekkan á þingstaðnum í Almannagjá. Efst í brekkunni mótar fyrir stöllum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000 1 1
t*
V