Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Síða 13

Hjarðarholt f Dölum þar sem séra Gunnar Pálsson bjó og gegndi embætti.
Síjtíb
wftmot ðotii/
pó ci iíía @taötanbt, fi'á
í)íarí)<;i*þoUtr
i ^tciöoftaiöcf Ðoulmit/
auörum ftjnum Sofningíum fttt Otaufunat
iftici’ fpnanöi, fetn eptic fpígiv.

—f—I—I—t-H—I—I——r-
®«l(t oinnbunðth a (St. Tlrtfb.
----—I-
^toppney, 1782.
spwntaö ðf (BttVmwnOe jóne 6yne.
Lítið ungt Stöfunar Bam. Forsíða stafrófskvers
sem Gunnar Pálsson gaf út 1782.
Andvara, Blöndu og í kvæðasafn-
inu Sól er á morgun (Rv. 1945). Á
hans dögum og fram á síðustu öld
voru þekktustu kvæði hans
Gunnarskvæði (sem er til í a.m.k.
80 handritum) og Gunnarsslagur
(sem lenti inn í útgáfur eddu-
kvæða), en nú munu flestir kannast
við erfiljóðið eftir Eggert Ólafsson
(„Allir tala um Eggerts skip“
o.s.frv.), en það hefur verið prentað
nokkrum sinnum (stytt), m.a. í
báðum gerðum Lestrarbókar Sig-
urðar Nordals. Einnig er líklegt,
þótt ekki verði það sannað, að
Gunnar hafi sjálfur ort tvær vísur,
sem eru í stafrófskveri hans (1782)
og hvert mannsbam hér á landi
hefur kunnað síðan: “A b c d e f g“
o.s.frv.
Þegar Gunnar var að alast upp á
Upsaströnd í Svarfaðardal, segir
hann, að fullur helmingur karl-
manna þar í sveitinni hafi talizt
hagmæltur fyrir utan kvenfólk og
unglinga. Einn í hópi hinna betri
hagyrðinga þarna var Einar Sæ-
mundsson, faðir Látra-Bjargar.
Gunnar reri með honum til fiskjar
sem formanni í æsku og orti vísur
um hann. Á Upsum voru bæði
prestshjónin hagmælt og börn
þeirra öll að sögn Gunnars. Það er
því ljóst, að þegar í uppvexti hefur
hann mótazt af hefð íslenzks al-
þýðukveðskapar. Elztu vísur hans
frá því um tvítugsaldur bera þegar
vitni um hagmælsku hans, þannig
að hann hefur sjálfsagt æft sig í
vísnagerð allt frá bemsku. Aug-
ljóst er, að hann hefur haft mætur
á dýrum háttum. Hann orti mikið
af ferskeytlum og notaði þann hátt
í mörgum kvæðum sínum. Rímur
orti hann ekki, en lærði af þeim
kenningar og heiti, sem hann
bregður oft fyrir sig í kveðskap
sínum, einkum gamankvæðunum.
Margt bendir til þess, að Gunnar
hafi ekki gert sér háar hugmyndir um kveð-
skap sinn, m.a. að hann hirti ekki um að halda
honum saman. Það var vandi hans að senda
vinum sínum einstök kvæði sín hreinskrifuð,
og hafa mörg þeirra ratað síðar í söfn. Mesta
og merkasta safn kvæða Gunnars er komið frá
Jóni Sigurðssyni forseta, JS 273 a-b 4to, enda
lagði hann sig fram um að safna þeim og ritaði
sum þeirra á renninga með orðamun úr öðrum
handritum. Það bendir til þess, að Jón hafi haft
útgáfu kvæðanna í huga og þetta sé hugsað
sem stofn prenthandrits, þótt ekki kæmist sú
hugmynd lengra áleiðis.
Ánnað helzta kvæðahandritið er Lbs. 712
8vo, sem ritað er af systursyni Gunnars, Hall-
dóri Hjálmarssyni, konrektor á Hólum í
Hjaltadal. Halldór getur þess við mörg kvæð-
anna, að hann hafi skrifað þau upp eftir eig-
inhandarriti Gunnars, og hefur víða tilgreint
orðamun úr öðrum handritum. Frá Halldóri er
einnig runnið Lbs. 298 fol., þar sem bæði er að
finna kvæðatíning o.fl. eftir Gunnar og einkum
sendibréf hans til þeirra Halldórs og Hálfdan-
ar Einarssonar, rektors á Hólum.
Því verður naumast á móti mælt, að kveð-
skapur Gunnars Pálssonar er engan veginn
rismikill, enda var lægð í íslenzkri ljóðagerð
lengstum á 18. öldinni. Líklegt er, að hann hafi
kynnt sér eitthvað danskan skáldskap, þegar
hann dvaldist vetrarlangt í Kaupmannahöfn.
En í fásinninu hér heima er sem skáldgáfa
hans hafi koðnað niður. Hann hefur ort sér til
afþreyingar og hugarhægðar og litið á þessa
iðju sína sem leik, sbr. fyrirsögnina „Lusus
varii“ (ýmsir leikir, þ.e. smákyiðlingar til gam-
ans) á einni vísnasyrpu hans. I stórum dráttum
má flokka kveðskap Gunnars sem tækifæris-
kvæði, s.s. heillaóskakvæði og erfiljóð, gam-
ankvæði og ádeilukvæði og gat hann þá verið
býsna hvassyrtur. Loks skal hér talinn and-
legur kveðskapur eða sálmar. Sumt af kvæðum
sínum fyrnir hann mjög og lætur fylgja skýr-
ingar. Trúlegt er, að Eggert Ólafsson hafi sótt
þangað fyrirmynd að sumum tyrfnustu kvæð-
um sínum. Þeir Eggert og Gunnar skrifuðust á
og sáust a.m.k. sumarið 1754, þegar þeir
Bjarni, bróðir Gunnars, og Eggert komu í
Hjarðarholt í einni rannsóknarferð sinni um
Island. Sá annmarki er á mörgum kvæðum
Gunnars, að þau eru óhemjulöng. Það er sem
skáldfákurinn geysist óstöðvandi fram, þegar
hann grípur sprettinn. Sem dæmi má nefna
Varúðargælu, sem var prentuð í Kaupmanna-
höfn 1759 og er 71 dróttkvætt erindi, og annað
kvæði, sem er 127 ferskeyttar vísur.
Eitt einkennið á kveðskap Gunnars Pálsson-
ar er ljós rökhyggja, sem kemur
einna skýrast fram í ádeilukvæðum
hans. Þegar eitthvert atvik, um-
mæli eða kveðskapur hefur ýtt
ónotalega við skáldinu og vakið
gremju þess eða reiði, þá eru veitt
þung högg á móti. Kvæðin verða þá
löng og mergjuð að orðfæri og
skýrri rökhugsun er beitt, þar sem
hver mótbáran af annarri er leidd
iram. Þó er ekki um eiginlega stíg-
andi að ræða, heldur upptalning
hliðstæðna, þar sem engin ein er
annarri þungvægari. En það eiga
þeir Gunnar og dóttursonur Bjarna,
bróður hans, Bjarni Thorarensen,
sammerkt, að báðir ná þeir dýpst-
um tónum í erfiljóðum sínum.
Gunnar Pálsson var talinn í hópi
mestu lærdómsmanna hér á landi
um sína daga. Hann fékkst einkum
við sögu og bókmenntir þjóðar sinn-
ar og skýringar á fomyrðum í ís-
lendingasögum, eddukvæðum og
dróttkvæðum á vegum Ámanefnd-
ar í Kaupmannahöfn, sem áður get-
ur. Auk þess var hann kunnugur
ritum á fomtungunum, grísku og
einkum latínu. Fomyrðaskýringar
hans vom brautryðjandaverk, en
þykja nú álíka lítilsverðar og önnur
slík verk fyrir daga Sveinbjamar
Egilssonar. Merkasta verk hans í
lausu máli er aðeins til í handritum,
en það er prentsmiðjusaga á latínu,
Typographia Islandica, samin árið
1756, einnig til í styttri gerð frá
1754.
Til er skrá um þær bækur, sem
Gunnar skildi eftir bæði í Hjarðar-
holti við brottför sína þaðan 1784 og
á Stóra-Vatnshomi 1785. Þær em
120 að tölu, flest þekkt fræðirit á
sínum tíma. Hann hefur ekki haft
tök á því að flytja þessar bækur sín-
ar með sér að Reykhólum, en sjálf-
sagt hefur hann haft eitthvað með
sér þangað. Þannig hefur hann
lengst af búið við óvenjulega rífleg-
an bókakost í fræðastarfi sínu.
Átjánda öldin hefur verið kennd við svo-
nefnda upplýsingu eða fræðslustefnu. Áhrif
hennar koma einkum í Ijós á síðustu áratugum
aldarinnar og gleggst í starfi og ritum Magn-
úsar Stephensens dómstjóra, sem lifði fram til
1833. Að vísu gætir áhrifa upplýsingarinnar
misjafnlega mikið hjá ýmsum merkismönnum
18. aldar, þannig að erfitt getur reynzt að
greina þau, svo að ótvírætt sé. Svo er og um
Gunnar Pálsson. Hér skulu tínd til örfá atriði,
sem bent gætu til áhrifa frá upplýsingunni.
Svo er t.d. um áhuga hans á málrækt og bú-
fræði, þótt sjálfur teldist hann búskussi. Kvæði
hans, Lambablómi, er t.d. fræðslukvæði um
búskaparefni (prentað í Sunnanfara 1895).
Hann var vel kunnugur eiganda Hrappseyj-
arprentsmiðju frá 1774, Boga Benediktssyni í
Hrappsey, og Magnúsi Ketilssyni sýslumanni,
sem var umsjónarmaður prentsmiðjunnar
framan af. Gunnar þekkti því vel til þeirrar
fræðslustarfsemi, sem þar fór fram, og kom við
sögu tveggja fornrita, sem fyrirhugað var að
gefa þar út, Laxdælu og Alexanders sögu, en
ekki varð af útgáfu. Hins vegar voru þrjú
kvæði Gunnars sérprentuð þar og einnig staf-
rófskver hans, Lítið ungt stöfunarbarn, sem út
kom 1782.
Ævisaga Gunnars Pálssonar er í rauninm
mikil sorgarsaga. Hæfileikar hans fóru á dreu
af ýmsum orsökum. Á yngri árum famaðist
honum vel, meðan hann var skólameistari á
Hólum, og bætti þá mjög kennsluhætti þar.
Hins vegar var hann síður fallinn til prest-
skapar og þótti stirður predikari. Auk þess
hentu hann óþægilegar yfirsjónir í starfi, sem
áður getur. Loks varð fátæktarbaslið til þess
að lama framtakssemi hans og leiddi loks td
þess, að hann flosnaði upp frá prestakalli sínu.
Svo segir í heimild nokkurri um Gunnar, að
hann hafi verið „hálærður maður, antiquarius
(þ.e. fomfræðingur) og mikið skáld, en ekki
svo búsæll, skrítinn maður við dropa og sopa,
en góðmenni og góðvildarsamur.“
I annarri heimild er Gunnar sagður hafa
verið „hinn lærðasti maður og mjög fornfróð-
ur, gamansamur, orðhittinn, skáld gott, lítill
vexti, en þó skömglegur ásýndum og knár.“
Að síðustu skulu hér tilfærð lokaorð Sveins
Pálssonar læknis í ævisögu Bjama Pálssonar,
þar sem hann getur Gunnars, bróður hans:
„Saga hefir gjörð verið af minni manni!“
Að lokum skulu hér sýnd nokkur dæmi unv^
kveðskap Gunnars Pálssonar.
Um hvalinn, sem uppdreif við
Sauðakot á einmánaoi Anno 1734
[Nr. 3 í vísnaflokki]
Hörku barka herkinn orku styrkur
hval úr valinn, skal svo tala, halur
náði, það var nauða stoð, eg ræði,
nú hans búi, frú og hjúum trúu.
Eimin bömin æma fóm til boma
etið geta um vetrar hret án leti,
gestir skást, er gisting Ijæst hjá traustum,
gæða fæðu snæða. Kvæðið mæðist
Vísur af ýmsu tagi
Guðmundur glaðlyndis trauður,
gráklæddur slá mæddur náir,
mjóstrokinn má kríka teygja,
múg skefur bjúgnefur drjúgan,
gónandi gin sundur þenur,
grefillinn kvef fyllir nef hans,
sílekur, sjó eykur þvagi.
Sögn mæðist, þögn græðist brögnum.
Viljugan að halda hund
hundrað ár er skárra
en latan mann um stutta stund,
stundar hann gagnið fárra.
Spóinn vellir og froðufellir,
fagurliga róminn bellir,
öngvan hrellir, góðum gellir
og glaðværðinni úr sér hellir.
Spóinn vellir og froðufelr,
fær því margur heitan geliir,
öngvan hrellir, barkann bellir
og blíðviðrinu úr sér hellir.
Vísthefurverið
Valgerður fyr meir hörð,
kerlingarhrerið,
komiðnærofaníjörð,
reykinn veður og eldinn enn;
snýst hún eins og snælda,
sem snoturliga renn,
semsnoturligarenn.
Sigríður hygg eg sinna verka gæti,
sízt er þörf, að aðrir þar um bæti.
Húneraðtosa,
liðka, losa,
lýðirbrosa,
fósterhosaáfæti.
Hvörsveit
hjálpastviðsíngæði,
efhaldiðervelþeimi
Egveit
annars lítilræði,
semallirkunnaeisjá.
Dönskgeit
gnagarflestvorstrá
„HandeP trúi eg hún heiti,
sem hvörgi þrífast má.
Hvar era Svíar, hvar era Danir,
helgidómum fomum vanir?
Hefðu ei íslands sungið svanir,
síður spryttu þeirra granir.
Nú fær varla nokkur sungið,
nauðum mjög er fólkið slungið;
margt hefur Island meinið stungið,
mest þó kaupmenn að oss þrungið.
Þussinn, skussinn, dóninn, drassinn,
draugurinn, haugurinn, labbinn, ussinn,
á merinni hér hann mikill er,
mest og bezt þar hrósar sér.
Þeir mega brigzla um brennivín,
sem brúka það með hófi,
en engin dárleg drykkju svín,
drakknuð í því kófi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000 1 3
t