Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Síða 15
UR HANDRAÐA
GUÐSGJAFARÞULU •
EFTIR
EIRÍK JÓNSSON „Hann var horfinn burt
alfari nn úr 1 landi /Sl igaður
und ir meiri au< 3legð en
nokkru sinni hefursafnast
á eins manns hendur á Is-
1- □nd i svo vitað sé, og að
sumra sögn niðurbrotinn
maður sakir vef geingni."
FRUMMYNDIN , að Bersa
Hjálmarssyni, íslandsbersa, í
Guðsgjafarþulu, er Óskar Hall-
dórsson útgerðarmaður (1893-
1953). í ævisögu sinni Grikk-
landsárið segir Halldór Lax-
ness meðal annars:
„Það var misminni hjá ein-
hverjum á dögunum sem sagði í blaði að ég
hefði samið ævi Óskars Halldórssonar; hitt
er satt að í skáldsögu dró ég eitt sinn upp
mynd af þessum manni og stundum er
kanski líkara mynd af mynd en manninum
sjálfum." (1980, 8)
I
I athugasemd aftan við Guðsgjafarþulu
„Til athugunar lesendum" segir skáldið
meðal annars:
„Tvö erindi undir Skagfirðíngastemmu
eru líkt eftir húsgángi og eru úr honum
tvær hendíngar teknar traustataki. Höfund-
ur þessara hendínga er mér því miður
ókunnur.“ (1972, 306)
Höfundur þessara hendinga er Sigurður
Þórðarson óðalsbóndi að Laugabóli í Isafirði
(1891-1977). í riti hans Úr handraða Sig-
urðar Þórðarsonar frá Laugabóli sem kom
út að honum látnum 1980 er þessi „hús-
gángur" birtur með eftirfarandi skýringum:
„Oskar Halldórsson
(fímmtugur 17/6 ’43)
Glímdi oft um frægð og fé,
fann og missti gróðann,
fjórum sinnum féll á kné
en fimmtu lotu stóð hann.
Óskar hafði miklar mætur á vísunni, kvað
hana eða söng, ýmist óbreytta eða með til-
brigðum í tíma og ótíma. Hann kallaði upp
frá þessu S.Þ. hirðskáld sitt. Sendi honum
ljósmynd af sér áletraða: Til vinar míns S.Þ.
með þakklæti fyrir bestu afmæliskveðjuna.
Nokkru síðar var hann á leið frá Reykjavík
til Siglufjarðar á strandferðaskipi sem kom
við á ísafirði. Víkur hann sér að skipstjóra
og segir „Er ekki hægt að fá þig til að bíða
mín fram eftir nóttu? Ég þarf endilega að
heimsækja hirðskáld mitt á Laugabóli. Get
fengið fiskiskip til að skutla mér og fleirum
inn í Djúp og bíða mín þar. Auðvitað greiði
ég þér biðina.“ Skipstjóri lét til leiðast og
svo lá leiðin að Laugabóli. Veislan stóð þar
um kvöldið og þangað til að farið var að elda
aftur.“ (1980, 32)
Þessi vísa lýsir í hnotskurn hinni áfalla-
sömu síldarútgerð Óskars Halldórssonar.
Eins og áður sagði notaði Halldór Laxness
hendingar úr vísunni í Guðsgjafarþulu. í
næstsíðasta kafla sögunnar er vitnað í bók-
ina Síldarsaga mín eftir Egil D. Grímsson.
Þar segir svo:
„Egill D. Grímsson segir að þetta sumar
hafi orðið fjórða gjaldþrotasumar Bersa
Hjálmarssonar fullkomið, og ekki sé ástæða
til að draga dulur á að þá hafi komið til orða
í bánkaráði að kasta þessum glæframanni,
sem þá var kallaður svo, út í ystu myrkur.
... Sjálfsagt hefði ekkert verið auðveldara en
að fá hann dæmdan til óákveðinnar vistar á
ótilteknum stað. En það gera Íslendíngar
ekki ótilneyddir við öðlínga sína. Islend-
íngar hafa afturámóti laungum látið íjúka í
kveðlíngum um slíka menn og fór Bersi
Hjálmarsson ekki varhluta af þeim gjöfum.
Þetta haust var ort ein vísa. Hún er svona:
Óskar Halldórsson - Íslands-Bersi, á söltunarplani á Siglufirði
Undir Skagfirðíngastemmu.
Nú á íslandsbersi bátt,
Bánkinn misti trúna.
í fjórðu lotu féll hann látt.
Fimta byijar núna.“
(1972, 285-286)
I þessum sama kafla Guðsgjafarþulu segir
Egill D. Grímsson frá því þegar stórgróða-
skeið Islandsbersa hófst. Og Bersi sagði þá
við Egil:
„Heyrðu Djöfull minn, það er kall uppá
Skaga skal ég segja þér, hann hefur það
fyrir sið að vera að yrkja um okkur vísur
hérna fyrir sunnan. Nú er hann búinn að
yrkja þessa um mig:
Undir Skagfirðíngastemmu.
Heims í boxi hart fram sté
vð heimsmeistara góðan;
fjórum sinnum féll á kné.
I fimtu lotu stóð hann.“
(1972,292)
Að fimmtu lotu staðinni greiddi Bersi
Hjálmarsson allar sínar skuldir. Þurrkaði
upp fyrri gjaldþrot sín. Spilafíknin hvarf.
Það var eins og að læknast af sári:
„Hann var horfinn burt alfarinn úr landi,
sligaður undir meiri auðlegð en nokkru
sinni hefur safnast á eins manns hendur á
Islandi svo vitað sé, og að sumra sögn nið-
urbrotinn maður sakir velgeingni." (1972,
291)
II
Arið 1998 birtist grein í Lesbók Morg-
unblaðsins eftir Solveigu Einarsdóttur sem
hún nefndi: „Hollywood og Sturlunga í ein-
um potti". Greinin fjallar að meginhluta um
móðursystur Solveigar, Rannveigu Þorvarð-
ardóttur Schmith, og er að nokkru byggð á
grein Rannveigar um listakonuna Hedvijj^,
Collin serti birtist í níunda tölublaði Vik-
unnar 1949. í grein Solveigar kemur fram
að náin vinátta var milli Rannveigar og
Hedvig Collin sem fengið hafði ást á Islandi
þegar hún las íslendingasögur. Hedvig Coll-
in kom fyrst hingað til lands 1946. I grein
Solveigar segir meðal annars um Hedvig
Collin:
„Þegar hún heyrði að afkomendur Egils
Skallagrímssonar væru margir útnefndi hún
sjálfa sig strax afkomanda Skallagríms
gamla, - Heiðveig Skallagrímsdóttir - en
Egill var eftirlæti hennar úr sögunum. Und-
irritaði hún jafnvel bréf sín Skallagrímsá
eða Grímsa.
Hedvig lærði í listaskólum í Höfn og Par-
ís en varð fræg í Bandaríkjunum... Mynd-
skreytti hún fjölda barnabóka og teiknaði
andlitsmyndir...
Árið 1947 kom út þýðing Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar á bók Hedvig Collin „Helgi og
Hróar“. Seldist sú bók afar vel enda teikn-
ingar Collins listavel gerðar. Síðar kom út
bókin „Ragnar Loðbrók" einnig mynd-
skreytt af Collin.“ (Lesbók Mbl. 3/1 1998, 5)
I lokakafla Guðsgjafarþulu kemur fyrir
listamannsnafn konu sem óneitanlega minn-
ir á hið íslenska nafn sem Hedvig Collin
valdi sér. I upphafi kaflans segir frá því að
sögumaður fær skeyti frá Englandi:
„Nærveru yðar, leingri eða skemri eftir
hentugleikum, og rifja upp fornar stundi^
væri mikil gustuk hér. Flugmiði í pósti
handa yður báðar leiðir. Heidwig Skalde-
grimsen." (1972, 294)
Sögumaður fór til Englands og hlustaði
þar á Heidwig Skaldegrimsen segja ævisögu
sína:
„Hún... sagðist vera dönsk, eða jafnvel ís-
lensk, þó fædd í Bandaríkjunum. A úngum
aldri í Vesturheimi hafði hún hrifist af ís-
lenskum fornsögum og lesið þær á íslensku í
föðurgarði. ... Hún sagðist lifa og deya ein-
vörðúngu fyrir íslenskar hetjur og hefði hún
frá blautu barnsbeini talið sig íslenska og
nefnt sig systur Egils Skallagrímssonar sem
var hennar eftirlæti. Þegar hún gerðist
listakona og fór að gera málverk tók hún
upp listamannsnafn eins og hún væri systir
Egils Skallagrímssonar, Heidwig Skalde-
grimsen. Ég gat ekki setið mig úr færi at?
tjá henni að enn betri íslenska mundi vera
Heiðveig Skallagrímsdóttir, en hún neitaði
með þeim röksemdum að sú íslenska sem
hún hafði lært í fornsagnabókum ... hefði
verið rétt íslenska og gert hana að sérfræð-
íngi í að mála hetjur forníslenskra sagna. ...
Uppúr því reis eftirspurnin eftir málverkum
af Leifi heppna og Agli Skaldegrimsen svo
mjög að konan varð að setja upp forn-
sagnaverkstæði og ráða fjölda manns í
vinnu. Af þessum sökum gleymdist nafn
hennar sjálfrar með öllu og hún var hvergi
nefnd öðru nafni en hin mikla íslenska forn-
sagnalistkona Heidwig Skaldegrimsej^
Undir því merki sigraði hún ...“ (1972, 29*
298)
Höfundur er (yrrverandi menntaskólakennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000 1 5