Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.2000, Blaðsíða 5

Hafnarfjörður 1836. Teiknlng eftir August Meyer, sem var í leiðangri Gaimards.
Morgunblaðið/Ásdís
Bjarni Sívertsen, vinnumaðurinn úr Selvogi sem náði að flytjast milli stétta og verða dugandi
kaupmaður í Hafnarfirði, en ástand verslunar þar var þá bágborið.
6. apríl 1763. Hann hóf ekki búskap sjálfur
heldur gerðist vinnumaður hjá Jóni Hall-
dórssyni, lögréttumanni í Nesi í Selvogi, og
Rannveigu Filippusdóttur, konu hans. Þegar
Bjarni hafði starfað um hríð hjá Jóni og
Rannveigu sem vinnumaður gerðist hann
ráðsmaður þeirra og sá um rekstur búsins.
Arið 1781 gerðist svo sá voveiflegi atburður
að Jón lést af slysförum í miklum flóðum fyr-
ir ofan Eyrarbakkabúðina. Óhætt er að segja
að þessi atburður i blautum mýrum Flóans
árið 1781 hafi með óbeinum hætti haft örlag-
rík áhrif á sögu Hafnarfjarðar og í raun
íslandssöguna sjálfa. Eftir slysið bjó Rann-
veig áfram í Nesi og rak Bjarni búið fyrir
hana. Tveimur árum síðar eða árið 1783
kvæntist Bjarni, sem var tvítugur þegar hér
er komið sögu, Rannveigu sem þá var orðin
39 ára gömul. Hafði Bjarna þá tekist hið
ómögulega, það er að flytjast á milli stétta.
Hann var að vísu enn bóndi en tilheyrði nú
stétt ríkra landeigenda í stað fátækra vinnu-
manna.
Spurningin sem menn spyrja sig enn þann
dag í dag er hvernig fór hann að þessu, hvað
gerði hann, eða gerði hann kannski ekkert?
Var það kannski Rannveig sem sá hvaða
hæfileikum Bjarni var búinn og ákvað að
nýta sér þá? Þá kemur einnig til greina að
ástin hafi einfaldlega kviknað og viðskipta-
sjónarmið engu skipt. Þessum spurningum
verður án efa aldrei svarað til fullnustu en
niðurstaðan var sú að bæði stóðu mun betur
að vígi eftir en áður og hver veit nema þau
hafi einnig verið hamingjusamari. Eftir
brúðkaupið hófu þau Bjarni og Rannveig bú-
skap á Bjarnastöðum í Selvogi og bjuggu þar
allt til ársins 1794. Eins og áður segir var
Bjarni ómenntaður og hvorki læs né skrif-
andi en sagan segir að Rannveig, kona hans,
sem var vel menntuð, hafi kennt bónda sín-
um að lesa, skrifa og reikna.
En Bjarni lét ekki hér við sitja heldur hélt
hann áfram í leit sinni að betra sæti. Þegar
hann og Rannveig höfðu búið á Bjarnastöð-
um í sex ár lét hann næst til skarar skríða.
Nú ætlaði hann ejnum stalli ofar og vildi ger-
ast kaupmaður. Árið 1789 gerði hann samn-
ing við norska lausakaupmenn, bræðurna
Hans og Frederik Ryland, og gerðist um-
boðsmaður þeirra. Verslunarlögin frá árinu
1787 heimiluðu lausakaupmönnum frjálsa
verslun um landið. Lausakaupmenn virðast
þannig hafa mátt versla eins lengi í kaup-
stöðum og þeir vildu og var gert að sigla
þangað fyrst. Ef þeim sýndist gróðavæn-
legra að versla annars staðar gátu þeir það
en einungis í fjórar vikur í hverri höfn. Á
þessum fjórum vikum máttu íbúarnir kaupa
og selja þeim að vild.
Verslun Bjarna í Selvogi og deilurnar
við Eyrarbakkakaupmanninn
Lausakaupmennirnir versluðu einungis
hér á landi á sumrin. Oft varð einhver af-
gangur af þeim vörum sem kaupmennirnir
ætluðu að selja hér á landi þegar þeir fóru
aftur út. Þessar vörur létu þeir bændum í té
til umboðssölu og gerðust þannig nokkrir
bændur umboðsmenn erlendra lausakaup-
manna. Bjarni Sigurðsson hóf einmitt versl-
unarferil sinn á þennan hátt er hann gerðist
umboðsmaður fyrrgreindra bræðra.
Þegar Steindór Finnsson, sýslumaður í
Árnessýslu, frétti af verslun Bjarna sendi
hann fyrirspurn til Levetzows stiftamt-
smannsins 1. ágúst 1789 og spurði hvort hún
væri lögleg, en sjálfur taldi hann svo vera.
Þessi skoðun Steindórs er athyglisverð og
staðfestir að hann var mjög hliðhollur
Bjarna, þar sem það stendur skýrum stöfum
í Verslunartilskipuninni frá 1787, II. kap., 2.
gr., og í 16. gr. kaupstaðatilskipunarinnar, að
engir nema þeir, sem fengið hafi borgarabréf
til verslunarstarfa, megi fást við neins konar
verslun með innfluttar vörur. Helstu rök
Steindórs voru þau að starfsmenn þeirra
kaupmanna, sem búsettir voru í landinu,
þurftu ekki að hafa borgarabréf og því væri
óeðlilegt að starfsmenn lausakaupmanna
þyrftu á því að halda. Þarna er þó augljóst
að hann leitast við að túlka lögin á sem hag-
stæðastan hátt fyrir verslun Bjarna. Levetz-
ow stiftamtmaður svaraði bréfi Steindórs 20.
ágúst 1789 og hafði hann þá komist að þeirri
niðurstöðu að verslunin væri með öllu ólög-
leg. Taldi Levetzow að Bjarni mætti ekki
stunda þessa verslun þar sem hann hafði
ekki borgarabréf til verslunarstarfa. Taldi
hann það engu skipta hvort menn rækju eig-
in verslun eða væru umboðsmenn annarra
lausakaupmanna, allir yrðu að hafa borgara-
bréf. í bréfinu sagði hann einnig að sam-
kvæmt auglýsingunni um fríhöndlunina og
úrskurði Rentukamers mætti enginn lausa-
kaupmaður dveljast lengur en fjórar vikur í
hverri höfn og mættu þeir ekki hafa starfs-
menn við verslun í landi þegar skipið var
ekki þar. í kjölfar þessa úrskurðar lagði
Steindór til við Bjarna að hann gerðist borg-
ari í Vestmannaeyjum og gerðist svo út-
hafnakaupmaður í Selvogi. Bjarna leist vel á
þessa lausn málsins og sótti um borgarabréf
í Vestmannaeyjum. Jón Eiríksson sýslumað-
ur þar brást vel við og gaf út verslunarborg-
arabréfið fyrir Bjarna 16. september 1789.
Taldi hann að ekkert í tilskipuninni gæfi til
kynna að þessi verslun Bjai-na stangaðist á
við lög. Hann benti einnig á að verslun Pet-
ersens Eyrarbakkakaupmanns stæði ekki
undir þeim væntingum sem til hennar voru
gerðar og sagði hann flytja inn litlar vörur
og lélegar. Taldi Jón að æskilegt væri að
fleiri versluðu í kaupstaðarumdæminu en
Petersen Eyrarbakkakaupmaður. Munurinn
á þessari verslun Bjarna og hinni fyrri var
fyrst og fremst fólginn í því að nú varð
Bjarni sjálfur að festa kaup á vörunum í stað
þess að áður var hann með þær í umboðssölu
hjá Rylands-bræðrum. Vorið eftir þegar
Didrik Chr. Petersen Eyrarbakkakaupmað-
ur kom hingað til lands brást hann ókvæða
við verslun Bjama. Petersen kærði Bjarna
fyrir stiftamtmanni og sagði að þar væri ekki
á boðstólum nægilega mikið af nauðsynjavör-
um miðað við munaðarvörur, svo sem tóbak
og brennivín. Hann kærði Bjama fyrir ólög-
legt landprang og fyrir að nota ekki löggilt
mál og vog, löggiltar verslunarbækur eða til-
skildar kontorbækur. Stiftamtmaður lét
Steindór sýslumann rannsaka málið og
komst hann að þeirri niðurstöðu að ekkert
væri athugavert við verslun Bjarna.
Petersen sætti sig ekki við þessi málalok
og kærði verslun Bjarna fyrir Rentukamm-
erinu þegar hann kom aftur til Kaupmanna-
hafnar um haustið. Einnig kærði hann Stein-
dór fyrir að hafa staðið óeðlilega mikið með
Bjarna Sívertsen og hafi þannig valdið Eyr-
arbakkaversluninni nokkm tjóni. Petersen
gerði tillögur um lausn á málinu. Honum
þótti réttast að hver stétt stundaði sína iðju
en væri ekki að blanda sér í mál annarra
stétta. Með öðrum orðum vildi hann ekki að
bændur tækju að sér verslun. Hann var
einnig á móti því að embættismenn, bæði
veraldlegir og andlegir, tækju að sér um-
boðsverslun og taldi að svipta ætti þá emb-
ætti sem þetta höfðu gert. Hann óskaði eftir
því að rentukammerið minnti Steindór alvar-
lega á, að það var í verkahring sýslumanna
að koma í veg fyrir ólöglega verslun í sýslum
þeirra. Einnig vildi hann láta skilgreina ná-
kvæmlega hvaða hafnir yrðu úthafnir og
koma þannig í veg fyrir að verslanir risu á
bóndabæjum úti'um allt land.
Þessi kæra var send Thomasi Meldal, amt-
manni í suðuramtinu, og sendi hann hana
áfram til Steindórs sýslumanns til umsagnar.
Steindór sendi varnarskjal þar sem hann
hrakti kæru Petersens og sagði að það eina
sem fyrir Petersen kaupmanni vekti væri að
sitja einn að versluninni á svæðinu. Einnig
sakaði Steindór Petersen kaupmann um að
hafa sent rentukammerinu falsað afrit af
bréfi stiftamtmanns til hans í þessu máli.
Þrátt fyrir þetta tók rentukammerið vel í
kröfur Petersens og lét það Meldal amtmann
veita Steindóri sýslumanni alvarlega áminn-
ingu fyrir að hafa ekki stöðvað verslun
Bjarna og fyrir að hafa útvegað honum borg-
arabréf. Þrátt fyrir að Steindór legði fram
óyggjandi rök fyrir verknaði sínum og sýndi
þannig fram á að verslun Bjarna stangaðist á
engan hátt á við tilskipunina um verslun,
haggaði það ekki skoðun rentukammersins
og sölunefndarinnar. Levetzow stiftamtmað-
ur var sömu skoðunar og Steindór, og taldi
að verslunin væri lögleg ef öllum lagaákvæð-
um yrði fullnægt. Meldal amtmaður var
einnig á þessari skoðun. Hann taldi versl-
unina löglega og að það væri í anda frjálsrar
verslunar að Eyrarbakkakaupmaðurinn hefði
heilbrigða samkeppni en sæti ekki einn að
allri verslun á svæðinu. Hann taldi að Bjarni
væri nægilega vel efnum búinn til að stunda
verslun og að Selvogur væri mjög vel stað-
settur til þess að þar væri rekin verslun.
Rentukammerið gaf ekki mikið fyrir þær
röksemdir sem amtmaður lagði fram og taldi
þær alls ekki nægilega sterkar til að þeim
væri stætt á að leyfa þessari verslun að við-
gangast. 10. mars 1792 kom sú tilskipun frá
rentukammerinu til amtmanns suðuramtsins
að Bjarni skyldi sviptur borgarabréfi sinu og
var hótað að kæra hann fyrir landprang ef
hann færi út í verslunarrekstur aftur. Sú til-
skipun fylgdi þessu bréfi að þeir einir gætu
fengið borgarabréf sem voru fulltrúar fyrir
erlenda kaupmenn og að fulltrúarnir yrðu að
vera búsettir í þeim kaupstað sem verslunin
var í. Meldal amtmaður lést 1791 og Ólafur
Stephensen tók við stjórn suðuramtsins, og
var það eitt af fyrstu verkum hans í því emb-
ætti að láta stöðva verslun Bjarna Sigurðs-
sonar í Selvogi. Þegar Steindór Finnsson
sýslumaður hafði stöðvað verslun Bjarna til-
kynnti hann stiftamtmanni að margir íbúar
svæðisins væru mjög óánægðir með að hún
hefði verið lögð niður og að þeir óskuðu þess
að stiftamtmaður legði sig fram við að reyna
að fá hana endurreista. Steindór sýslumaður
tók undir með þessum röddum og taldi að
verslunin hefði verið íbúum svæðisins mjög
til hagræðingar og til bóta fyrir verslunar-
mál á landinu yfirleitt.
Verslunarrekstur Bjarna í Hafnarfirði
Hér með var verslunarrekstur Bjarna í
Selvogi endanlega dæmdur ólöglegur og
hefðu þá margir hverjir látið þar við sitja og
lagt árar í bát, en ekki Bjarni. Hann hélt til
Kaupmannahafnar árið 1793 í þeim tilgangi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. DESEMBER 2000 5