Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.2000, Blaðsíða 7
I-
Skrif Addisons, Shaftesburys og Samuels
Johnsons um Shakespeare áttu mikinn þátt í að
undirbyggja skoðanir rómantíkeranna á hinu
algjöra frelsi til persónulegrar tjáningar í öllum
listgreinum. Þjóðvísan og þjóðsagan verða nám-
umar sem aldrei þrjóta og þar væri uppsprett-
an.
James Macpherson gaf út á árunum 1760-63
safn fomkvæða sem hann sagði vera þýðingu úr
fornum handritum sem hann kvaðst hafa safnað
í hálöndum Skotlands. Kvæði þessi gengu undir
nafninu „Ossian". Þau vöktu óskipta athygli les-
enda og skáldið Ossian var talinn annar Hómer.
„Þýðandinn“ taldi þau vera frá 9. öld, fomkelt-
nesk kvæði.
Thomas Gray var meðal þeirra fyrstu sem
vöktu athygli á keltneskri arfleifð og sögu. Þótt
hann væri vel lærður í latneskum og grískum
bókmenntum þá leitaðist hann við að kynna sér
norrænan og keltneskan kveðskap eftir þeim
heimildum sem þá voru tiltækar. Þjóðvísur og
þjóðsagnabrot frá tímum Kelta urðu honum
kveikja að ljóðsköpun sem gerir hann að forn-
rómantísku skáldi sem byggir þó á klassískum
skáldskaparhefðum. Það var því ekki að undra
að hann hrifist af kveðskap Macphersons,
kvæðum kenndum við keltneska skáldið Ossian.
Náttúralýsingar í Ossianskviðunum, hrika-
legt fjallaiandslag, stormar og fossaíoll og ást
og dauði, en fyrst og fremst ofurveldi óheftrar
náttúra, mistri hulið landið og tungl sem veður í
skýjum. Ossianskviðurnar fóra sigurför um alla
Evrópu. Goethe, Chateaubriand og Byron hrif-
ust allir og flest þau skáld sem töldust þá til
rómantíkeranna þegar á leið.
Það var þó einn maður öðrum fremur sem sá
strax að þessi ljóð voru enginn fomkveðskapur
úr skosku hálöndunum en það var Samuel John-
son sem hæddi þessa tilburði og taldi að Mac-
pherson færi með fals. Gray tók einnig að efast
um frumleika hins skoska Hómers og Walpole,
sem dáði flest það sem hann taldi til miðalda-
arfleifðar og hafði hrifist í fyrstu, dró sig í hlé.
Stríðið um skoska Hómer stóð fram á 19. öld
og þrátt fyrir gagnrýni Johnsons og fleiri var
aðdáunin á þessum Ijóðum viðvarandi. Napóle-
on keisari I lét máia senur úr kviðunum á veggi
svefnstofu sinnar í Malmaison. Hann lét einnig
■
einn af eftirlætis listmáluram sínum mála loft-
mynd sem hét „Draumur Ossians“. Napóleon
taldist til þeirra sem dáðu klassíkina öllu framar
eins og Empire-stíllinn ber gleggstan vott um.
Hrifning rómantíkeranna af þessum kvæðum
um alla Evrópu var einlæg og þá skipti ekki
máli hvort Macpherson hafði ort þau sjálfur eða
þýtt-
Hinn nýi tónn í enskum ljóðum kemur hvað
skýrast fram í ljóðum Grays og þá einkanlega í
„Elegy written in a Country Churchvard",
1751. Hinn persónulegi og tragíski tónn. Lýs-
ingin á umhverfínu og mannlífi sveitarinnai- fell-
ur saman.
Nú kveður ómur klukkna liðinn dag
en kurr af hjðrðum út um siéttur dvín
og plógmenn heim með höfugt göngulag
sjást halda, jörð er rökkursins og mín.
(Pýðing Einars Benediktssonar.)
Þegar líður að aldamótum og frönsku stjórn-
arbyltingunni opnast nýr bókmenntaheimur
sem er heimur þýskra bókmennta, fomkvæða,
„Niebelungenlied" og verka höfunda Sturm und
Drang, Schillers og Goethes. Coleridge taldi
Wallenstein leikrit Schillers og verk hans
standa framar verkum Miltons. Coleridge þýddi
leikritið á ensku, Walter Scott skrifar: „Eg er
altekinn af verkum Schillers...“
Franska stjórnarbyltingin kom Englending-
um í opna skjöldu. Heift og hatur franskra
bænda og smáborgara Parísar og stærri borga
á Frakklandi gegn konungi og aðli var venjuleg-
um Englendingum óskiljanlegt. Enskt þjóð-
félag hafði aðlagast nýjum framleiðsluháttum,
verslunarfrelsi og prentfrelsi og andstæður
milli þeirra sem „áttu og þeirra sem ekki áttu“
vora þar í landi ekki á neinu byltingarstigi. Þeir
hópar sem tóku byltingunni fagnandi á Eng-
landi vora undantekning og ýmsir þeirra skildu
ekki fyiT en seinna hvað var að gerast. Einn
snjallasti ritsnillingur og ræðumaður Englend-
inga Edmund Burke skrifaði eitt frægasta and-
byltinganit sem sett hefur verið saman, „Re-
flections on the French Revolution" 1790. Um
það hefur verið rætt hér að framan (2. grein).
Burke taldi að byltingin hefði verið ónauðsynleg
og myndi ljúka með skrílveldi og síðan tyranni,
eins og kom á daginn. Tom Paine og William
Godwin svöruðu Burke. Þeii- skrifuðu í anda
upplýsingarinnar og framfarahyggju og trúar á
framtíðina. Ymsir þeir höfundar sem töldust
rómantíkerar vora í fyrstu sama sinnis.
Með aftöku Lúðvíks XVI og ógnarstjórninni
urðu þáttaskil í afstöðu alls þorra Englendinga.
Napóleonstímamir og tuttugu ára barátta Eng-
lendinga gegn Frakklandi hófst fyrir aldamótin
1800. Atburðirnir og styijaldimar þjöppuðu
Englendingum saman undir íhaldssömum rík-
isstjómum sem sinntu h'tt kröfum um aukið
jafnrétti og þjóðfélagslegar umbætur. Þeim
sem höfðu hrifist af byltingunni í fyrstu varð nú
Ijóst að sú stefna að auka frelsi einstaklingsins,
sem virtist vera höfuðáhersla frumbyltingarinn-
ar, snerist upp í forsjárhyggju undir merkjum
upplýsingarinnar og stöðlun hvers og eins þar
með að þörfum ríkisvaldsins. „Ríkið það er ég“
gekk aftur í stjómarháttum þjóðstjóranna og
síðar Napóleons.
Um þetta leyti hefst iðnbyltingin á Englandi,
kjör bænda og vinnufólks á landsbyggðinni fóra
versnandi og iðnaðarborgir spretta upp mann-
aðar fólki úr sveitum landsins sem taldi sig bet-
ur statt sem verksmiðjufólk en leiguliða eða
vinnufólk i sveitum. Vei-slunin blómstraði í
skjóli breska flotans sem réð höfunum og Ástr-
aha og Nýja-Sjáland stóðu opin til landnáms og
sem fangageymslui-. Meðan Evrópumenn urðu
að þola ránsferðir franskra hersveita og stöð-
ugar styijaldir blómstraði enskt efnahagslíf,
bresk borgarastétt, jarðeigendur og breski að-
allinn og rómantíska stefnan. Það var á þessu
tímabili frönsku byltingarinnar, Napóleons-
tímanna og enskrar rómantíkur sem enskt þjóð-
félag tók að breytast með aukinni iðnvæðingu.
„Myllur Satans", eins og William Blake kallaði
verksmiðjurnar, spúðu óþrifum yfir „giænar
grundir Englands" og skeiptu efnahagslegar
andstæður sem urðu síðar á öldinni til þess að
Disraeli, þá forsætisráðherra og íhaldsmaður,
talaði um „tvær þjóðir á Englandi".
Innlifun Wordsworths í náttúruna virtist
vera mystísk innlifun, svo er um tjáningu ann-
arra enskra rómantíkera. Breytingarnar sem
tengdust enskri iðnvæðingu skerptu andstöðu
höfundanna gegn umbreytingunni og það var
e.t.v. meginkveikjan að innlifun þeirra í nátt-
úramystík. Miðaldadýrkun var af sama toga.
Uppreisn rómantíkurinnar í enskum skáld-
skap kemur gleggst fram hjá William Blake
(1757-1827). Blake taldi að hver lifandi vera
væri sinn eigin löggjafi. „Eplatréð spyr ekki
beykitréð hvar það megi spretta, ljónið spyr
ekki hestinn hvar það eigi að leita sér að bráð.“
Blake var andsnúinn kenningum kirkjunnar um
„þú mátt ekki“ og taldi að bannið færði manninn
í herfjötur, ,,heilagar hvatfr hans og ást væra
bönnuð". Imyndunaraflið, sköpunarmáttur
hvers og eins, byltingarkraftur allrar listar og
hið dulai-fulla „tákn“ var boðskapur ljóða hans.
Höfuðuppreisnarmaðurinn meðal enskra
rómantíkera var Byron lávarður og enn frekar
rómantíkera um Evrópu. Byron var dáður um
alla Evrópu sem snillingur orðlistarinnar og
tjáningar þehra tilfinninga sem bærðust í
brjóstum þeirra sem leituðu lausnar úr viðjum
„hins efnislega og leituðu bláa blómsins“. Fjöl-
margir íbúar ríkja Evrópu sáu í Napóleon
Bonaparte snillinginn, „genie“, sem myndi láta
fegurstu drauma frönsku byltingarinnar rætast
um alla Evrópu, frelsi, jafnrétti og bræðralag.
Sú von brást, en með rómantíkinni skara tveir
menn fram úr öðram, Beethoven í hljómhst og
Byron í ljóðhst. Þeir tjáðu það sem blundaði
hljómvana og orðvana í brjóstum manna. Engir
hafa af meiri snilld upphafið orð og tön.
Byron varð frægur sem skáld með „Child
Harold’s Pilgrimage" sem kom út 1812. Hann
segist hafa vaknað einn morguninn sem fræg-
asta skáld Englands. Sama árið flutti hann
fræga ræðu í Lávarðadeildinni þar sem hann
átti arfgengt sæti. Tilefni ræðunnar vora hert
lög gegn spellvirkjum, atvinnulausum vefuram
sem ný tækni í vefnaði hafði gert atvinnulausa
og öreiga. Þeir fóra um norðurhérað Englands
og bratu vélknúna vefstóla. Byron hvatti stétt-
arbræður sína til að fella hert refsilög, taldi að
mildi og skaðabætur ættu frekar við en heng-
ingar. Byron talaði um að „ekki mætti fórna
manneskjunni fyrir einhveijar framfarir í iðn-
aði“ og „fráleitt væri að svelta menn til sektar
og hengingar". Þessi ræða jók á frægð Byrons.
Hann vai- í senn byltingarmaður og íhaldsmað-
ur.
Byron lýsir í Ijóðum sínum þani mannssál-
arinnar, frá rómantískum draumheimum og
innhfun í óendanleika hafsins og djúpum him-
insins niður í sætleika syndarinnar og afneitun
mannlegs félagsskapar, afheitun guðdómsins
og allra boðorða. Þetta var hin algjöra uppreisn
tjáð með orðsnilld og skaphita, hin eilífa frels-
iskrafa. Byron lifði sjálfur í þessum anda, hann
vakti hneykslun með háttemi sínu en hfði þann-
ig að hann var alltaf fullkomlega samkvæmur
sjálfum sér.
En hann var einnig klassískur í mati sínu á
Dryden og Pope og fornskáldskap.
Almennt er talið að rómantíkin hafi hafist á
Englandi með útgáfu „Lyrieal Ballads" 1798,
eftir Wilham Wordsworth og Samuel Taylor
Coleridge. I ritgerðarformála skrifar Wor-
dsworth að skáldskapurinn eigi að vera tjáning
skáldsins en ekki eftirlíking. Tjáning einstak-
lingsins, ástríðna og drauma og ímyndunaraflið
ráði för. Innlifun í náttúrana og kyrrðina var
tónn Wordsworths, þá var þetta nýr smekkur
og skyn sem varð mörgum lesenda framandi.
Wordsworth tókst að ná áhrifum með flugi sem
stundum virtist vera ofurmeðvitað, svo mjög að
það sé rannið úr dýpri vitund - djúpvitund.
Coleridge orti mikið og mjög misjafnt að gæð-
um og skrifaði mikil verk um skáldskap, gagn-
rýni, heimspeki og sálfræði. Hann dvaldi með
þýskum rómantíkeram um tíma og varð fyrir
miklum áhrifum af Schlegel-bræðram og kenn-
ingum þeirra og fleiri þýskum rómantíkeram
eins og Schiller. I ritum sínum um skáldskap
birtir hann kenningar þeirra án þess að geta um
heimildir með eigin skoðunum.
Shelley er einn merkasti orðsnilhngur enskra
rómantíkera, náttúran og samfélagsbrestir era
mikið efni í skáldskap hans. Keats hefur meiri
fótfestu og er jarðbundnari en Shelley og hefur
skapað ljóðfegurð sem er einstök.
Walter Scott ber höfuð og herðar yfir skáld-
sagnahöfunda og er fyrstur til að hefja skáld-
söguna, sögulega skáldsögu, til virðingar og eft-
irbreytni.
Það sem gerði þessi skóld frábragðin forver-
um sínum var að umhverfi og samtimi snerti þá
nánar og persónulegar og þefr svöruðu áreiti
tímanna og eigin tilfinninga á persónubundnari
hátt en klassíkeramir, þeir vora meira lifandi
og uppgötvuðu skáldleg efni í þjóðdjúpinu og i
fjölbreytileik náttúrannar, sviðið vai-ð víðara og
tjáningin ferskari.
Allfr ortu þefr mikið, verk þeirra era misjafn-
ari en forvera þeirra enskra klassíkera fyrri
alda en þeim tókst að setja saman verk sem lifa.
Rilke sagði að skáldið mætti una því vel ef því
tækist að yrkja eitt gallalaust kvæði. Róman-
tísku skáldunum ensku tókst að yrkja íjölmörg
fullkomin Ijóð og kvæði sem víkkuðu skynjun
lesendanna og opnuðu þeim nýjar víddir og
auðguðu málið.
Höfundurinn er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. DESEMBER 2000 7