Alþýðublaðið - 26.03.1987, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 26. mars 1987
7
DA VERSLUN ARSAG A
fólks, sem flutti í þéttbýlið við sjáv-
arsíðuna, hafi áður verið í vinnu-
mennsku í sveitunum, og margt af
því fólki hafi verið illa læst og skrif-
andi. Þegar þetta fólk átti að fara
að sinna þeim kröfum sem gerðar
voru til þess um uppfræðslu barn-
anna er hætt við að kunnáttuna
hafi skort.
Samfara þéttbýlismynduninni
jukust peningaviðskipti sem köll-
uðu á nokkra kunnáttu í reikningi,
og þar hefur heimafræðslan án efa
ekki dugað til. Við slíkar aðstæður
koma upp raddir sem vilja bæta úr
ástandinu og bjargræðið var skóli,
þar sem „sérfræðingur,” þ.e. kenn-
ari tók við hluta af þeim skyldum
sem lagðar voru á forráðamenn
barna.
Prestar áttu sem fyrr, samkvæmt
tilskipunum, að hafa eftirlit með
heimafræðslunni, en þegar fjöld-
inn í sjávarþorpunum jókst, varð
það þeim ofviða að sjá um að hún
væri í lagi. Það er því ekki ósenni-
legt, að víðast þar sem skólar voru
stofnaðir, væru prestar meðal
helstu forvígismanna.
Það kemur fram í ritgerð þessari,
að sá árstími sem notaður hefur
verið til kennslu fyrstu árin í Ólafs-
vík, er háveturinn, eða sá tími er
vertíð stóð yfir. Var það sá tími er
forráðamenn barnanna í plássinu
hafa verið sem minnst heimavið, og
hafa þvi haft lítinn tíma til að sinna
börnum sínum og hefur það þótt
tilvalið að börnin sæktu skóla á
þessum tíma ársins og til þess
fengnir sérstakir kennarar.
Ólafsvík á seinni hluta 19.
aldar.
í bókinni Sýslu- og sóknarlýs-
ingar, Snæfellsnes III, sem Hið ís-
lenska Bókmenntafélag gaf út árið
1970, er eftirfarandi lýsing á Ólafs-
vík. Lýsing þessi er gerð árið 1840 af
Th. Thorgrímssen presti:
„48. Kauptún Neshreppinga er
Ólafsvík. Ekki er þar nema eitt
kaupmannssetur. Ekki er kaup-
staðarfólkið margt, en í Ólafs-
víkurplássi, sem liggur í kring-
um kaupstaðinn, og í kaup-
staðnum eru 218 manneskjur.
Þar eru 4 timburhús og 5ta lítil-
fjörleg vatnsmylla, en engin
torfhús eru þar kaupstaðnum
tilheyrandi. Ekkert hróf er þar
handa þiljuskipum, heldur er
þeim lagt upp á haustum, þá
hætt er að fiska á þeim í Rifsós,
og liggja þau þar á þurru á
vetrumí* (Th. Thorgrímssen:
1970, 141, skráð 1840).
í sömu bók er vikið nánar að
mannlífinu undir Jökli á þessum
tímum. Þar segir m.a.:
„58. (Skemmtanir). Helzta
skemmtun almennings er að Iesa
sögur og aðrar fræðibækur. —
59. (Skriftarkunnátta). Ekki
meir en 8di partur fólks heitir
skrifandi í sóknum þessum. —
60. (Óskrifandi fólk). Þeir, sem
ei kunna að skrifa, eru bæði
karlmenn og kvenfólk á öllum
aldri. - 61. (Siðferði). Siðferði í
sóknum þessum er í meðallagi.
Helst er ábótavant hvað siðferði
áhrærir með lausung og
drykkjuskap. Þó mun siðferði
heldur vera í bötnun. — 62.
(Trúrækni). Þekking trúar-
bragðanna fer heldur fram, en
trúrækni lítið svo á berií‘
(Th. Thorgrímsson: 1970,143 skráð
1840).
Og árið 1890 er ástandinu undir
Jökli lýst á þennan veg:
„... Verstöðvarnar sunnan undir
Jöklinum eru nú líklega einna
lakastar, af því þar líka fiskast
svo sem ekki neitt. Úr því fisk-
veiðarnar brugðust, hefði mátt
búast við, að íbúarnir reyndu að
rækta tún og koma upp skepn-
um, til þess þó að hafa eitthvað
til viðurlífs, en það er öðru nær
en að framför sé í þessu. Túnin
í sumum „plássunum“ spretta
enn vel, ekki af því að svo vel sé
um þau hirt, heldur af hinu, að
fyrrum var þurrkaður á þeim
fiskur, sem jörðin svo fékk frjó-
semi sína úr. Þó menn viti, að
ekkert er að hafa úr sjónum, þá
gæta menn ekki landbúnaðarins
að heldur, — sá „móður” var
orðinn rótgróinn að vera alltaf
að gutla á sjónum á smákæn-
um, hvort sem nokkuð fékkst
eða ekki, til þess jafnóðum að
geta lagt það sem reittist úr sjón-
um, inn í kaupstaðinn, — alla
sína von og allt sitt traust hafa
þeir sett á kaupmanninn.
Gamlir og greindir menn und-
ir Jökli hafa sagt mér, að það
hittist varla nokkur maður, sem
að langfeðratali, er ættaður úr
þessum sjóplássum og þar upp
alinn, sem nokkur dugur er í;
þeir, sem eitthvað braska og
framkvæma, eru allir aðfluttir,
kynslóðin er orðin ónýt og vatn-
ar þrek til að „komast úr kútn-
um“ — Það hefir verið allt of
lítið um duglega menn, sem hafa
getað verið leiðtogar lýðsins,
lýðurinn hefur lotið misjöfnum
kaupmönnum og misjöfnum
þjónum þeirra. Eina ráðið verð-
ur, að ala upp nýja kynslóð, og
það er ekki hægt, öðruvísi en
með skólum og duglegum kenn-
urum, sem láta sér annt um að
lækna hugsunarháttinn og
benda börnunum á veginn til
þess að hjálpa sér sjálfum. Þetta
hafa góðir menn séð, og hafa
með miklum erfiðismunum
reynt að koma upp skólum, einn
er þegar kominn i Ólafsvík og
annan er verið að reisa á Sandi.
Eiga þeir menn, sem að því
styðja, miklar þakkir skilið, og
óskandi væri, að fyrirtæki
þeirra blessuðust sem best.“
(Þorvaldur Thoroddsen: 1914,
66).
Þannig lýsir Þorvaldur Thorodd-
sen ástandinu undir Jökli í III.
bindi Ferðabókar sinnar, er hann
var á ferð þar vestra sumarið 1890.
Virðist af lýsingu þessari, að til hafi
verið fólk, sem hugleiddi slík mál,
er varða menntun barna og ungl-
inga í sínum heimahéruðum. Þó ber
að skilja af þessu, að ástand í al-
mennu menningarlífi undir Jökli
hafi eitthvað verið að batna á þess-
um tíma, það er um 1890. En mikil
eymd og vonleysi var í slíkum mál-
um sem og öðrum, ásamt hörðu ár-
ferði og virðist það hafa markað lif
fólks þessa tíma þar vestra sem og
annars staðar á landinu.
„Auðvitað var ástandið mis-
jafnt í hinum ólíku sveitum á
Snæfellsnesi. Stykkishólmur
stóð á gömlum merg sem kaup-
mannastöð og embættissetur.
Helgafellssveitin og Skógar-
ströndin voru allblómlegar og
félagshættir þar líkir því sem
tíðkaðist í meðalsveitum í öðr-
um landshlutum. Sama mátti
segja um Fróðársveitina, og þar
gerðust þeir atburðir einmitt í
kringum 1890, að þorpið Ólafs-
vík tók talsverðan fjörkipp. Þá
hafði fyrir nokkru sezt þar að
smákaupmaður einn Jón Árna-
son að nafni, ættaður úr Staðar-
sveitinni og boðið gamla verzl-
unarharðstjóranum Clausen
byrginn með búðarholu sinni..“
(Þorsteinn Thorarensen: 1968,
18).
Jón þessi var kallaður Jón borg-
ari. Gegndi hann ýmsum trúnaðar-
störfum í þorpinu jafnframt því að
reka þar verslun. Fyrir 1890 var í
eigu Jóns borgara meðal annars
verslun, vöruhús og fiskgeymslu-
hús. Einnig átti hann 3 eða 4 báta
sem lögðu upp hjá honum.
„Og víst er það í frásögur fær-
andi, að Jón Árnason hafði
bóksölu í Ólafsvík löngu fyrir
aldamót. Ekki mun þar hafa
verið úr miklu að velja, en þar
var séð fyrir þörfum manna,
bæði í veraldlegum og andleg-
um efnum. Ég man eftir Laga-
safni og Formálabók og skildi,
að þær voru ekki fyrir börn. Þá
hafði Jón Biblíuljóð Valdimars
Briem í logagylltu skrautbandi”
(Björgúlfur Ólafsson: 1966, 19).
Um þetta leyti hafði Clausen selt
verslun sína Sigurði Sæmundssyni
sem áður hafði starfað hjá Gránu-
félaginu. Sigurður þessi réði til sín
sem verslunarstjóra Einar nokkurn
Markússon er síðar verður getið.
„Allar þessar breytingar komu
nokkurri hreyfingu á lífið í
Ólafsvík. Menn tóku höndum
saman og stofnuðu þar svokall-
að Menningarfélag og má geta
þess til gamans, að fremst í þess-
um félagsskap stóð kvenmaður,
Jóhanna Jóhannsdóttir, eigin-
kona Jóns Árnasonar kaup-
manns, sem áður er nefndur.
Hún var móðursystir Sigurðar
Kristófers Péturssonar rithöf-
undar og holdsveikissjúklings
og var svo mikill skörungur, að
hún hélt opinberar ræður og
skrifaði jafnvel greinar í blöð,
hún beitti sér fyrir byggingu
barnaskólahúss í Ólafsvík og
hélt fyrirlestur um stofnun
sparisjóðs. Var fyrirlestur henn-
ar prentaður og nefndist „Spar-
aðu eyrinn, þá kemur krónan“
— og sparisjóðurinn var stofn-
aður og starfar víst enn. Sóknar-
presturinn séra Helgi Árnason
tók einnig þátt í þessu framfara-
brölti og tóku Ólsarar sig til og
reistu kirkju í þorpinu, en Einar
Markússon (faðir Maríu
Markan) barðist fyrir því að
orgel væri keypt í kirkjuna og
stjómaði síðan myndarlegum
margrödduðum kirkjusöng og
þóttu þetta allt hin mestu og
merkilegustu tíðindi. En það
stóð ekki lengi, Jóhanna dó og
verzlun Jóns manns hennar fór
á hausinn. Sæmundssen verzl-
unin gekk heldur ekki alltof vel
og bráðlega seldi hann dönskum
hana. Kirkjusmíðin í þorpinu
olli miklum sárindum og deil-
um, því að samtímis var Fróðár-
kirkja lögð niður sveitamönn-
um til svo mikillar gremju, að
eldur geisaði í kirkjumálum
hreppsins og leiddi til þess að
sumir flúðu land og héldu til
Ameríku, svo mjög sárnaði
þeim að kirkjan var rifin. en
Einar Markússon sat áfram í
Ólafsvík og reyndi að sameina
kraftana að nýju, stofnaði
bændaverzlun, sem var í tengsl-
um við kaupfélögin, og upp úr
aldamótum réðist hann jafnvel í '
þilskipaútgerð í hafnlausu
plássinu og þó hún yrði gjald-
þrota, var ómögulegt að neita
því að þarna var talsverður
kraftur og lífshræring í Snæfell-
ingum" (Þorsteinn Thoraren-
sen: 1968, 19-19).
í þessum kafla hef ég leitast við
að draga upp mynd af þvi samfélagi
sjóþorps sem var í Ólafsvík, —
hvernig þar var um að litast og hvað
þar var að gerast, um það leyti er
skóla var hleypt þar af stokkunum.
Tók ég það ráð, að láta fylgjast
að þróun þorpsins annars vegar og
aðdragandann að stofnun skólans
og fyrstu starfsár hans hins vegar.