Alþýðublaðið - 09.04.1988, Blaðsíða 20
20
Laugardagur 9. apríl 1988
Á SVIÐI OG
UTAN
Eyvindur Erlendsson
skrifar
„NIÐUR A KNE MEÐ ÞIG, K0NA“
Um ofureflisdýrkun í rikis-
byggingastil íslenskra pólitík-
usa, í tilefni af sjónvarps-
þætti urr. Guöjón Samúels-
son, húsameistara og rétt-
mætri lofgjörð (byggð á röng-
um forsendum þó) um kletta-
borgabyggingar hans.
Sagt er að Guðjón
Samúelsson hafi skapað ís-
lenskan byggingastíl. Það er
rangt. Það er meir að segja
firra. Hitt er rétt að hann
langaði til þess og hann
reyndi það. Hann fórnaði til
þess heilsu sinni og lífi. Viö
lofum hann fyrir afrek hans,
fyrir listfengi hans og trú-
mennsku við sig og sína, —
við meir að segja glæpumst
til, i þakklætisskyni við hann,
að lofa hann fyrir það aö hafa
tekist ætlunarverk sitt; að
skapa þjóðinni sinn bygg-
ingastíl. En þar skjöplast
okkur. Honum tókst það ekki.
Hann leitaði af elju og ein-
lægni en leitaði langt yfir
skammt, í sögum og
evrópskri yfirstéttarheim-
speki, í stað þess að líta
beint út um gluggann hjá
sjálfum sér og skoða landið
og þjóðina, rétt eins og þetta
tvennt blasti við augum.
Eins og Benedikt Gröndal
skáld, sá snillingur, þegar
hann teiknaöi hina klunna-
legu fjallkonuímynd, sem
ævinlega er í huga manns
einhverskonar grísk Pallas
Ajsena með sverð og skjöld,
reisandi sig yfir lýðinn eins
og foldgnátt fjall, — hvers-
vegna leit hann ekki til móð-
ur sinnar, ömmu sinnar og
frændsystra?
Einkenni landsins
Öxnadalstindurinn, sagður
fyrirmynd Hallgrímskirkju-
turns, er ekki einkennandi
fyrir landiö. Hann er einstak-
ur í landinu. Það er leifun að
stuðlabergi líka. Hvað er þá
einkennandi? Nú skoðið út
um gluggann jDegar þið akið
hringveginn: Avalar hæðir,
mjúkdregnar mosaþembur,
hallandi skriður, endalausir
sandar með vatnalænum út
um allt, hvelfdir jöklar. Yfir
öllu mýkt og kvenlegur þokki.
Litið á Esjuna. Er hún karl-
kyns fjall? Það þurfti útlend-
ing til að draga sérkenni
landsins inn í byggingalist-
ina: Alvar Alto.
Og einkenni þjóðarinnar?
Þau sömu. Mykt, þolinmæði
og verklagni vatnsins, sem
hefur mótað landið. Munið
kvikmyndina um Björgunina
við Látrabjarg. Enginn æddi
um með stórum skipunum.
Enginn hljóp. Enginn barðist
um. Menn gengu og gengu,
drógu og drógu, jafnt og þétt.
Þeir einmitt gættu þess vel
að viðhafa ekki garpskap.
Þeir sættu lagi. Þeir kunnu
verkið. Þeir kunnu á veðrin
og landið. Þeir gættu þess
að hafa nógu marga á vaðn-
um. Og hvarvetna konur í dyr-
um að bjóða þreyttum gesti I
hús. Húsin báru einnig þeirra
svip.
Villuleit
Sannleikurinn er sá að allir
þeir ágætu menn, sem unnu
að stofnun lýðveldisins, leit-
uðu að efni í skjaldarmerki
þess ímynd þess, og ásýnd á
röngum stöðum.
Fjallkonan er út af fyrir sig
rétt hugmynd. ísland er kven-
legt land. En kvenmynd þess,
sú sem við dýrkum, á ekkert
skylt við bryðju Benedikts.
Sú mynd er mjúk, handtaka-
hlý og sennilega i flestum til-
fellum — grönn. Við treyst-
um slíkum konum betur fyrir
örlögum okkar en svokölluð-
um skörungum.
Risinn á skjaldarmerkinu
er líka réttur. Islenskar konur
dá sjálfsagt stóra menn og
sterka. En ekki garpa og hetj-
ur, skakandi ferleg spjót. Þær
kjósa fremur þann styrk sem
felst I umönnunarsemi,
manninn sem sífellt skilar
sér með feng sinn og fer sér
ekki að voða. Þann sem trú-
andi er fyrir barni. Þeirra
fornsagna hetja, í raunveru-
leikanum, yrði trúlega Ölvir
barnakarl en ekki þeir „garp-
ar“ fornaldarinnar, sem
nefndu Ölvi karlinn ragan af
því hann „nennti ekki“ að
henda með þeim reifabörn á
spjótum.
Jafnt Guðjón Samúelsson
sem aðrir forgöngumenn lýð-
veldisins leituðu fyrirmynda
að ímynd þess í garpasögur
fornar og svo í hirðblæ og
hermennskusnið (einkun
danskra) valdsdrottnara en
ekki í hinar raunverulegu ósk-
ir íslenskrar alþýðu, — draum
hennar né veruleik. Það var
verkurinn. Byggingar
Guðjóns urðu þessvegna
aldrei þjóðinni aðhlynning,
eins og hann hefur þó efa-
laust viljað. Þær hafa fremur
gnæft og yfirþyrmt. Við get-'
um dáó þær en það veitist
erfitt að elska þær, því miður.
Þó er okkur að takast það
smátt og smátt.
Dœmisaga um
Þjóðleikhúsið
Hugmyndirnar að útliti og
anda Þjóðleikhúsbyggingar-
innar eru sagðar sóttar í
ævintýri um álfa og Ijósar
meyjar þær huldar sem
byggja hinar dimmu hamra-
borgir. Þangað dreymdi
fátækt fólk landsins. Þar
biðu allsnægtir og ástar-
sæld. Nú skal segja frá
reynslunni af þvi.
Inn i þennan hamarinn
gekk undirritaður fyrst þrett-
án ára (ósköp dæmigert af-
sprengi þjóðarinnar). Bygg-
ingin var greinilega ekki að
fagna honum heldur til að yf-
irþyrma og hræða. Þungar
vængjahurðir, stíf og ströng
form, þykk gólfteppi og
gluggatjöld sem minntu
fremur á nærveru dreissungr-
ar sýslumannsfrúr en hinna
Ijósu meyja, samskeytalaus-
ar, harðfægðar þiljur, slípað
grjót, — allt talaði til ungs
listunnanda, sem kominn var
að sjá ævintýrið um
Rigoletto, í ströngum skipun-
artón, fjarri nokkurri hlýju
eða velkomandafaðmlagi.
Dyraverðir og fatagæslukon-
ur drógu af þessu svip.
Einkennisbúningar dökkbláir,
dragtsniðnir, sneyddir kven-
legum þokka. Menn með ein-
hverskonar yfirvaldskaskeiti (
fordyri.
Og í loftinu ómur af rödd
sem sagði: „Þú skalt bara
gæta þln drengur minn, við
yrðum ekki lengi að henda
þér héðan út — ef við vild-
um“.
Ekki trúi ég að þetta hafi
verið þau áhrif sem Guðjón
Samúelsson ætlaðist til að
húsið hefði. En það voru
áreiðanlega einmitt þau áhrif
sem ráðandi stjórnmálamenn
ætluðust til að „byggingar
þjóðarinnar" hefðu á alþýðu
manna, allar sem ein. Því fór
sem fór: Þeir unnu. Andi
landsins og draumar þjóðar-
innar urðu undir.
Pólitísk
merking byggingar
Jónas frá Hrflu var einn
mestur áhrifamaður í stjórn-
málum þess tíma sem Guð-
jón var starfandi. Þótt hann,
meö sinn Framsóknarflokk
teldi sig til jafnaðarmanna-
hreyfingarinnar, sem um
þann mund var hið frelsandi
afl jafnt Danmerkur sem Is-
lands, þá var hann eins og
aðrir pólitíkusar tímans,
afkvæmi konungsveldis-
„Öxnadalstindurinn, sagður
fyrirmynd Hallgrímskirkjuturns.
er ekki einkennandi fyrir landið.
Hann er einstakur i landinu."
„Þeir unnu. Andi landsins og
draumar þjóðarinnar urðu
undir.“
r'reytncúur rtn