Tíminn - 10.12.1967, Side 6

/
f
6
TÍMINN
SUNNUDAGUR 10. ðesember 1967.
Ritverk aldraðra
stjórnmálamanna
Tveir menn, sem til sikamms
tíma stóðu framarlega á víg-
velli stjórnmálanna, eiga ný
ritverk á bókamarkaðnum að
þessu sinni. Það eru þeir Stefán
Jófhann Stefánisson og Gísli
Jónsison. Stefán nefur tekið sér
fyrir hendur að skrá endurminn
ingar sínar, sem nú eru komn-
ar út í tveimur bindum. Gísli
hefur hins vegar samið skáld-
sögiu. í fyrra gaf Gísli út bók,
sem sagði fró foreldrum hans
og æiskuárum. Ýmsir munu .hafa
búizt við því, að Gísli héldi því
verki áfram, þvi vel var af stað
farið. En það var Gíisla líkt að
færast enn meira í fang. Vel
má vera, að þar sé um æsku-
dra.um að ræða, sem Gísli hef-
ur ekki haft tíma og tækifæri
til að láta rætast fyrr en nú,
þegar hann á eftir tvö ár í átt-
rætt.
Bæði eru þessi ritverk þann-
ig, að eðlilegt er að þeim sé
nokkur gaumur gefinn. Þau eru
vist framlag manna, sem báðir
komu mjög við sögu, til glöggv-
unar á þeim viðhoríum og að-
stæðum, sem mótuðu samtíð
þeirra, Hvort, sem menn meta
þau mikii'S eða lítils' frá bók-
ménntalegu sjónarmiði, eru þau
á vissan hátt athyglisverð heim
ildarrit.
Stefán Jóhann
Stefán Jóhann Stefánsson var
í aldarfjórðung einn af heiztu
leiðtogum Alþýðuflokksins.
Hann var oft umdeildur. enda
mæddi forysta Alþýðuflokksins
meira á honum en nokkrum öðr
um manni eftir að flokkurinn
varð fyrir þvi mikla áfalli að
missa tvo aðalleiðtoga sma, Jón
Baldvinsson og Héðinn Valdi-
marsson, og klofna næstum til
helminga. Stefán þuriti jafn-
framt að keppa við slynga leið
toga andstöðuflokkanna, eins
og Hermann Jónasson, Ey-
stein Jónsson, Ólaf Thors,
Bjarna Benediktsson og Emar
Olgeirsson. Sagan á eftir að
fella endanlega dóm um, hvern
ig Stefáni tókst þessi forusta,
en ekki er rétt að dæma hana
af atkvæðatölunum einum.
Margir álitu Stefán Jóhann vera
of íhaldssinnaðan, þótt segja
megi, að hann hafi verið frjáls-
lyndur og róttækur, miðað við
suma af leiðtogum Alþýðu-
flokksins nú. En hvað, sem því
eða öðru líður, verður það ekki
haft af Stefáni, að hann var
maður stefnufastur. Jafnt sam
herjar og andstæðingar vissu
alltaf hvar þeir höfðu Stefán.
Sitefán fór tvívegis úr ríkis-
stjórn til að árétta stefnu sína.
Slíkt myndi ekki henda for-
ustumenn Alþýðuflokksins nú.
Vafalítið er það skortur slkr
ar stefnufestu manna, er kom-
ast í ráðherrastöður, sem veld-
ur nú hvað mestu um ófarnað
og ringulreið íslenzkra stjórn-
mála. Þá er málum þjóðar illa
komið, þegar valdamenn henn-
ar fylgja ekki lengur neinni
stefnu, heldur hringla til og
frá og hugsa mest um að beita
einhverjum brögðum til að geta
hangið sem lengst í stólunum.
Slíkur maður var Stefán Jó-
hann ekki.
Frá rússnesku bókasýningunni í Bogasalnum-
Jón Baldvinsson, Tryggva Þór
hallsson og Jón Þoríáksson.
Þe(ir voru allir mikilhiætfir
istjórnmlálamenn, þótt ólíkir
væru, og eiga stóran þátt í ís-
lenzkri sögu. Þess vegna eiga
þeir ekki að gleymast.
Félagshyggjan
Ástæða er til að kynna við
horf Stefáns Jóhanns, þegar
hann lítur til baka yfrr lang-
an, sögurikan veg. í bókarlok
in farast honum svo orð:
„Af þroskuðu lýðræði hlýtur
að fæðast félagshyggja, enda
fær það ekki staðist til lengdar
án hennar. Það krefst vaxandi
skilnings manna á nauðsyn þess
að vinna saman. Þar með er
ekki sagt, að einstaklingshyggj
an eigi ekki innan vissra tak-
marka fuillkomin rétt á sér í
þjóðfélagi lýðræðisins og sós-
ialismans. Það er fánýtt áform
að æitla að steypa alla menn
í sama mót eða knýja einstakl-
inginn til þess að- hverf.a í
fjöldann. En svo margt er sam
eiginlegt með mönnum í nútfma
þjóðfélagi, mótuðu af langri
Menn og máltfni
Atökin í Alþýðu-
flokknum 1952
Enurminngarit Stefáns Jó-
hanns Stefánssonar hefur bæði
kosti og galla. Gallarnir eru
þeir, að það gefur enga glögga
yfirsýn um atburði þeirra tíma.
sem sagt er frá. Vel má líka
vera, að ekki sé rétt að gera
kröfu til þess, þar sem tilgang
ur Stefáns er sennilega fyrst
og fremst sá, að skýra við-
horf hans sjálfs til manna og
málefna. Ef verk hans er
dæmt frá því sjónarmiði, má
telja það athyglisvert heimild
arrit. Það skýrir ekki myndina
alla, en getur hjálpað til að
skýra vissa hluta hennar.
Frá sögulegu sjónarmiði er
mestur fengur í þeim köflum
bókarinnar, þar sem segir frá
atburðum og átökum í Alþýðu
flokknum. Stefán upplýsir
margt um þau efni, sem ekki
hefur verið kunnugt um opin-
beríega. Ekki er sízt fróðlegt
að lesa um átökin í Alþýðu-
flokknum, þegar Stefán var
sviptur formennskunni haustið
1952. Sá, sem þetta ritar, var
þá staddur erlendis, og fylgdist
j>ví minna með þeim atburðum
en ella. Þó má fullyrða, að
Stefán gerir of mikið úr því,
að menn úr öðrum flokkum
hafi verið þar að verki og
lagt á ráðin, Þvert á móti niun
mega segja, að formannsskipt
in hafi komið flestum nokkuð a
óvænt, eins og á stóð. Alþýðu
flokkurinn virtist hafa sterka
stöðu haustið 1952 eftir sigur
Ásgeirs Ásgeirssonar í forseta-
kosningunum um sumarið og
mátti ætla, að það mjmdi
styrkja aðstöðu Stefáns í flokkn
um. Ef til vill hafa þeir Gvlfi
Bragi og Hannibal talið. að
þess vegna væri ekki síðar
vænna að steypa Stefáni.
Rök' þeirra Gylfa og Braga
fyrir því að fella Stefán voru
annars þau, að hann stæði of
nærri Sjálfstæðisflokknum. Sjö
árum síðar höfðu þeir hafið
miklu nánara samstarf við Sjálf
stæðisflokkinn en Stefán Jó-
hann hafði nokkuru sinni léð
máls á!
Handrítamálið
Merkur þáttur í síðari endur-
miuhingabók Stefáns Jóhanns
Stefánssonar er frásögn hans
af gangi handritamálsins, eftir
að hann varð sendiherra í Kaup
mannahöfn. Þótt Stefán dragi
ekki neitt fram hlut sinn, er
ljóst af öllu, að hann hefur átt
meiri þátt í lausn handrita-
málsins en menn hafa gert sér
ljóst til þessa. Svo er oft um
þá, sem verða að vinna í kyrr
þey. Sökum kunningsskapar
við hina áhrifamestu stjórn-
málamenn Dana, hafði Stefán
góða aðstöðu til að vinna að
framgangi málsins og gera sér
grein fyrir því, hvar mörkin
lágu. Ótrúlegt er ekki, að það
eigi eftir að koma í ljós, að
á lokastigi málsins hafi munað
mest um framlag Stefáns, Jó-
hanns Stefánssonar. En fjarri
fer þvi, að Stefán sjálfur reyni
að gera lítið úr hlut annarra
og er t. d. ánægjulegt að lesa
viðiurkenningarorð hans um
þátt Bjarna M. Gíslasonar.
Ef nefna ætti þá kafla í
síðari endurminningabók Stef
áns Jóhanns, sem séu skemmti
legastir .lestrar, eru það þætt
ir hans um nokkra stjórnmála
menn, innlenda og erlenda. Þeir
eru að vísu misjafnir. Ekki er
sízt ástæða til að vekja athygli
á því, sem Stefán segir um
sögu og svipuðum lifnaðarhátt
um mann fram af manni, að
hugisunin um hag heildarinnar
hlýtur að knýja menn tl sam-
álörrgðar og samstarfs. Af
sömu rót sprettur mannúðin,
húmanisminn, hin gagn-
kvæma virðing fyrir manninum,
fyrir manngildinu. Lif hvers
einstaklings og líðan er öllum
viðkomandi. Engan má troða
niður í skarnið, og ótal hend-
ur ættu að vera á lofti til þess
að reisa hvern falinn féaga.
Mörgum bókföstum jafnaðar-
manni, að ég ekki nefni marx-
ista, kann að finnast þetta vera
fátæk orð. En þetta eru skoð-
anir mínar, mín jafnaðarstefna,
mótuð af talsverðum lestri, þó
nokkurri fhugun og langri lífs
reynslu. Mig hefur langað til
að fylgja þessum leiðaríjósum,
þótt ég viti vel, að mér hefur
orðið miklu minna ágengt en ég
hefði viljað og hinn góði máls
staður verðskuldar. Um bar-
áttu mina vil ég að lokum segja,
eins og Björnstjeme Björnsson,
að ég hefi oft viljað berjast
hart, en þó alltaf án haturs."
Með þessum orðum lýkur
Stefán Jóhann endurminning-
um sínum.
Skáldsaga
i'-ísla lónssonar
Sá, sem þetta ritar, er ekki
neinn bókmenntafræðingur. og
mun því ekki leitest við að
leggja neitt bókmenntamat á
skáidverk Gísla Jónssonar. En
það skal játað, að hann las
sögu Gísla sér til ánægju. Saga
Gísla er gott dæmi um sögu-
list þeirrar kynslóðar alþýðu-
fólks, sem Gísli tilheyrir. Hún
var undir sterkum áhrifum frá
íslendingasögunum um setn-
ingaskipun, orðaval, efnisr‘8-
un og persónulýsingar, að við
bættri stenkri trú á öriög og
dulræn fyrirbrigði. Allt setur
þetta svip á sögu Gdsla. Saga
hans gerist á siðari hluta 19.
aldar og mótast af þjóðlír'i og
tíðaranda þess tíma hér á landi.
Margar stórbrotnar og litrikar
persónur birtast á sögusviðinu
og margt gerist þar stórra tíð-
lnda. Hinn rauði þráður sög-.
unnar er ást elskenda, sem
ekki fá að njótast sökum ættar
drambs og stærilætis. Þannig
verða misgerðir feðranna orsök.
þess harmleiks, er sagan grein
ir frá. En þótt þetta sé harm-
saga, verður endirinn samt góð
ur, þvl að sú aðalpensónan, sem
eftir stendur, hefur áfcveðið að
gera sitt til að bæta fyrir synd-
ir feðranna.
Þeir, sem kynntust Gísla
JÓnssyni helzt á árum fyrr sem
harðskeyttum og aðsópsmiklum
andstæðingi, birtist nýr Gósli
við lestur þessarar bókar. í
sögunni er slegið á viðkvæm-
ari strengi en í stjómmálabar-
áttunni. í sögunni er öðru
tramar fluttur sá boðskapur
að ,Jórna án eigingimi“. Þetta
er góður boðskapur. Þegar
þess er gætt, að Gísli ritar
þessa sögu nær áttræður, má
vel ætla, að hann hefði komizt
langt á þessu sviði eins og öðr
um, ef hann hefði byrjað fyrr.
„Jákvæð gagnrýni"
Mbl. segir það rangt, að það
sé andvígt því, að stjóraar-
andistaðan gagnrýni stjórnina.
Blaðið segist vera aðeins and-
vígt neikvæðri gagnrýni stjóm
arandstöðunnar. Hins vegar sé
jákvæð gagnrýni stjómarand-
stöðunnar alveg sjálfsögð.
Það em fleiri en ritstjórar
Mbl., sem hafa sagt þetta al-
veg nýlega. Ofurstamir, sem
hrifsuðu völdin í Grikklandí á
siðastl. vori, hafa hvað eftir
annað mótmælt þvi, að þeir
hefðu nokkuð á móti gagnrýni.
Hins vegar yrði hún að vera
jákvæð. Neikvæða gagnrýni
gætu þeir ekki leyft.
Austan járntjalds benda vald
hafarnir líka á, að blöðin þar
birta svo og svo mikið af gagn-
rýni. Þeir bendá á lesendabréf
í blöðunum, þar sem gagnrýnt
er eitt og annað, sem miður
fer. En öll fara þessi bréf í
gegnum hendur stjórnvaldanna
áður en þau birtast í blöðun-
um. Þau bréf, sem flytja gagn
rýni, er stjómarvöldin telja
neikvæða, fara í blaðakörfuna,
en hin, sem flytja gagnrýni,
sem stjórnarfierrarair telja
hena sér, birtast í blöðunum.
Stjórnarherrarnir austantjalds
halda,því líka fast fram, að
þeir leyfi jákvæða gagnrýni.
MM. er þannig ekki eitt um
það að vera fylgjandi jákvæðri
gagnrýni. Þar á það ákveðna
jábræður jafnt í austri og
vestri. Þessir jábræður vlbl,
eru líka sammála því um það
að vera^ á móti neikvæðri sagn
rýni. Það hefur hins vegar
aldrei þótt gott vitni um 'ýð-
ræðislegt stjórnarfar, þegar
valdhafarnir og áróðursmenn
þeirra setja sig í dómarasese
um það, hvað sé neikvæð og
jákvæð gagnrýni. Þá eru menn
að faaa út á sömu braut og of
uf'starnir í Grikklandi. í