Alþýðublaðið - 12.04.1989, Blaðsíða 4

4
Miðvikudagur 12. apríl 1989
í MIÐRI VIKU
Jón Baldvin Hannibalsson
utanríkisráðherra skrifar
„Akvörðun vestrænna rlkja aö slá saman skjaldborg gegn útþenslustefnu Sovétrlkjanna, verður aö skoð-
ast í Ijósi atburöanna á árunum eftir síðari heimsstyrjöld," segir Jón Baldvin Hannibalsson utanrlkisráð-
herra m.a. í grein sinni um Atlantshafsbandalagið. Myndin sýnir hóp V-Berlínarbúa fylgjast með banda-
riskri vöruflutningavél af gerðinni C-47 búast til lendingar áTemplehof-flugvelli. í júnlmánuöi 1948 lokuðu
Sovétmenn af V-Berlín en Vesturlönd flugu birgðum og vistum I sögulegri „flugbrú“ allt þartil Sovétmenn
gáfust upp og afléttu einangrun borgarinnar í maímánuði 1949.
ER ATLANTSHAFSBANDA
LAGIÐ TÍMASKEKKJA?
I ljóði sem hann nefnir „Til
friðarráðstefnu í London 1946“
spyr Davíð Stefánsson:
Hví treystið þér á vopnsem vi/j-
ið frið?
Á öll vor heill að hvíla ú stálsins
stoðum?
Þessar meitluðu spurningar
skáldsins snerta áleitið íhugunar-
efni sem menn hafa glímt við um
langan aldur, en það er sú mót-
sögn sem mörgúm virðist í því
fólgin að sjálf vopnin, tákn of-
beldis, eru oftar en ekki forsenda
þess að takast megi að halda frið-
inn.
Hugleiðing Davíðs virðist eiga
einkar vel við um þessar mundir,
í ljósi þeirrar friðvænlegu þróun-
ar sem átt hefur sér stað í alþjóða-
málum. Hér á landi hafa undan-
farna daga átt sér stað harkalegar
deilur um ákveðna tegund hern-
aðarumsvifa á íslensku land-
svæði. í umræðunni hefur orðið
„tímaskekkja" verið einkar áber-
andi, en í íslensku máli vísar það
til einhvers sem gerist eða er látið
koma fyrir á röngum tíma. Hefur
sú röksemd heyrst að varnaræf-
ingar af ákveðinni stærð væru
tímaskekkja, þar sem friður hefði
þegar „brotist út“ í okkar heims-
hluta.
Umræðan vekur réttmætar
spurningar um almennt gildi
hernaðarumsvifa á tímum ört
batnandi samskipta austurs og
vesturs. Jafnframt hlýtur hún að
vekja menn til umhugsunar um
hlutverk varnarbandalags vest-
rænna þjóða, Atlantshafsbanda-
lagsins, við núverandi aðstæður.
Spyrja má hvort dregið hafi úr
mikilvægi Atlantshafsbandalags-
ins og hvort því hafi láðst að laga
sig að breyttum kringumstæðum?
Með öðrum orðum, er Atlants-
hafsbandalagið sjálft, á fertugs-
afmælinu, orðið „tímaskekkja“?
Stalín og Austur-Evrópa
Til að unnt sé að gera spurning-
unni fullnægjandi skil er nauð-
synlegt að bregða upp mynd af
eðli þeirrarstarfsemi sem fram fer
á vegum Atlantshafsbandalags-
ins.
í daglegu tali verður þess vart
að menn gera sér ákveðna hug-
mynd, meðvitaða eða ómeðvit-
aða, um hvers konar stofnun At-
lantshafsbandalagið er. Einna út-
breiddust virðist sú hugmynd að
Atlantshafsbandalagið sé hern-
aðarbandalag, sem okkar frið-
elskandi þjóð hafi gengið til liðs
við af illri nauðsyn. Ég vil ekki
halda því fram að hugmyndin sé
röng. En ég flýti mér að bæta við
að hún er heldur ekki nema hálfur
sannleikur. Til að útskýra hvað ég
á við vil ég byrja á því að huga að
þeim aðstæðum, sem urðu þess
valdandi að Atlantshafsbanda-
lagið var sett á laggirnar fyrir
fjörutíu árum.
Heimsmynd okkar daga var
þegar tekin að mótast fyrir Iok
síðustu heimsstyrjaldar. Á tíma-
bilinu 1940-1945 hafði Stalín þeg-
ar lagt undir sig um 300.000 fer-
kílómetra Iandsvæði í Austur-
Evrópu, sem þýddi að um 23
milljónir manna utan Sovétríkj-
anna lifðu undir hamri og sigð áð-
ur en stríðinu Iauk. Eftir uppgjöf
Þjóðverja höfðu Vesturlönd von-
ast til að Stalín Iéti staðar numið.
Raunin varð hins vegar önnur. Á
árunum 1945-1948 treystu Sovét-
menn ekki einungis yfirráð sín á
svæðunum sem þeir höfðu þegar
sölsað undið sig, heldur þvinguðu
þeir 90 milljónir manna til viðbót-
ar, á 650.000 ferkílómetra land-
svæði, til að lúta sínu ægivaldi.
Við stofnun Atlantshafsbanda-
lagsins 4. apríl 1949 höfðu Sovét-
menn því útvíkkað áhrifasvæði
sitt um samtals 950.000 ferkíló-
metra með 113 milljónum íbúa.
Herlið Bandaríkjanna_________
í Evrópu
Annað atriði var ekki síður
mikilvægt. Á árunum 1945-1947,
meðan Evrópa var enn í rústum,
Jón Baldvin Hannibalsson
Fyrri hluti
fækkuðu Bandaríkin herliði í
Evrópu úr 12 milljónum í 1.4
milljónir. Stalín á hinn bóginn
hélt eftir 5 til 6 milljón manna
herliði, 50.000 skriðdrekum og
20.000 flugvélum. Er varla tekið
of djúpt í árinni að segja að þetta
ójafnvægi hafi öðru fremur orðið
undirrótin að vaxandi viðsjám í
samskiptum austurs og vesturs á
árunum eftir stríð.
Það er ekki ætlun mín að rekja
í smáatriðum aðdragandann að
stofnun Atlantshafsbandalags-
ins. Ég læt nægja að benda á að
ákvörðun vestrænna lýðræðis-
ríkja um að slá saman skjaldborg
gegn útþenslustefnu Sovétmanna
verður að skoðast í þessu ljósi.
Innrás Sovétmanna í Ungverja-
land 1956, í Tékkóslóvakíu 1968
og Afghanistan 1979 færði mönn-
um heim sanninn um að full
ástæða var fyrir Vesturlönd til að
halda vöku sinni áfram.
Þegar hugað er að upphafsár-
um Atlantshafsbandalagsins er
því enguni vafa undirorpið að því
var ætlað að veita mótvægi gegn
hernaðarógn Rauða hersins.
Markmið bandalagsins er að
þessu leyti óbreytt enn í dag, þrátt
fyrir að starfsvið þess hafi í tím-
ans rás orðið æ margþættara og
flóknara.
Áhrif Suez-deilunnar__________
Þegar grannt er að gáð kemur í
ljós að áherslan á hernaðarþátt
Atlantsbandalagsins var einkum
einkennandi á fyrstu árum banda-
lagsins, þ.e. fram að dauða Stalíns
1952. Um miðjan sjötta áratuginn
varð mönnum ljóst í æ ríkari mæli
að til að varðveita frið og stöðug-
leika væri það ekki nóg að hafa
menn undir vopnum í fremstu víg-
línu, heldur yrðu vestræn ríki
einnig að efla samráð sín innbyrð-
is á öðrum sviðum en því hernað-
arlega. Má segja að viðhorfs-
breyting þessi hafi öðru fremur
átt rætur að rekja til Suez-deil-
unnar 1956, en þá varð alvarlegur
misbrestur á samvinnu nokkurra
aðildarríkja. Breytingin endur-
speglaðist glögglega í skýrslu At-
lantshafsráðsins það sama ár,sem
nefnd er eftir „vitringunum þrem-
ur“, en það voru þrír þáverandi ut-
anríkisráðherrar Atlantshafs-
bandalagsins, sem að henni
stóðu. Óhætt er að fullyrða að allt
frá 1956 hafi pólitískt ekki síður
en hernaðarlegt samstarf verið
snar þáttur í allri starfsemi At-
lantshafsbandalagsins. Bæta má
því við að greinargerð „vitring-
anna“ hefur sérstaka þýðingu fyr-
ir íslendinga, þar sem hún leggur
aukna áherslu á 2. grein Atlants-
hafssáttmálans. Grein þessi
skuldbindur aðildarríkin til að
greiða úr ágreiningi sín á milli á
sviði efnahags og viðskipta.
Ekki þarf að orðlengja að efl-
ing pólitísks samstarfs gerði At-
lantshafsbandalagið betur í stakk
búið til að aðlaga sig breyttum að-
stæðum. Svo nefnt sé dæmi, var
ekki nema ár frá því að Atlants-
hafsráðið tileinkaði sér niður-
stöður „vitringanna þriggja" þeg-
ar Sovétmenn skutu á loft sínum
fyrsta Sputnik. Áhrif þessa at-
burðar, bæði pólitísk og hernað-
arleg, verða e.t.v. seint ofmetin.
Kúbu-deilan og_______________
Kjarnorkuógnir
Afrek Sovétmanna sannfærði
Bandaríkjamenn um að ef til
átaka kæmi í Evrópu gætu þeir
ekki lengur treyst því að vera
óhultir fyrir langdrægum kjarna-
vopnum Sovétmanna. Upp frá
þessu — og sérstaklega eftir að
Sovétmenn náðu jafnræði við
Bandaríkjamenn á sviði kjarna-
vopna á sjöunda áratugnum —
varð það sjónarmið smám saman
ríkjandi að þrátt fyrir alla sam-
keppni ættu hagsmunir stórveld-
anna samleið í tilraunum til að
koma í veg fyrir gereyðingarstyrj-
öld. Þetta mótsagnakennda sam-
band, sem nafntogaður franskur
hugsuður, Raymond Aron, nefndi
á sínum tíma „fjand-bræðralag“
endurspeglaðist ekki síst í Kúbu-
deilunni 1962, þegar heimurinn
virtist um skeið ramba á barmi
kjarnorkustyrjaldar.
Hin nýju viðhorf höfðu afger-
andi áhrif á hernaðarstefnu At-
lantshafsbandalagsins. Horfið
var frá kenningunni um stórfellda
kjarnorku-gagnárás og tekin upp
sú stefna sem kennd hefur verið
við sveigjanleg viðbrögð, en
kjarni hennar er sá, að i stað þess
að eiga um það að velja að
sprengja jarðkringluna í loft upp
eða leggja upp laupana í upphafi
átaka yrði það metið hverju sinni
hvernig árás yrði svarað. Litið var
svo á að hin nýja stefna gæfi At-
lantshafsbandalaginu kost á að
stigmagna átökin, með ófyrirsjá-
anlegum afleiðingum, léti and-
stæðingurinn sér ekki segjast.
(Síðari hluti greinar utanríkisráð-
herra um Atlantshafsbandalagið
verður birtur í Alþýðublaðinu
laugardaginn 15. apríl n.k.)