Alþýðublaðið - 15.06.1990, Side 5

Föstudagur 15. júní 1990
MENNING
5
Upphaf ritlistar
Og listin aö lœra utan aö
Leturgerð er hlekkur i langri sögu tjáskipta. Mað-
urinn gerir sig fyrst skil janlegan með likamsmáli og
bendingum. Siðar fer hann að gefa hlutum nafn. Og
nöfn þarf að skýra og gefa þeim einkunn. Og þegar
slik orð eru orðin nœgjanlega mörg verður tal til.
Löngu síðar eða í upphafi borg-
armenningar rekur nauðsyn
kaupmanninn til að breyta töluðu
orði í sýnilegt tákn eða mynd.
Skrift hafði tvo kosti fram yfir hið
talaða orð: Talað orð vill gleymast
eða breytast í minni manna en
bókstafurinn blífur. Menn geta líka
aðeins talað við nærstadda, en hið
skrifaða orð gat það án þess að
breytast til fjarlægustu byggða.
Upphaf leturgerðar
En hvenær og hvar hefst þá let-
urgerð? Það segir sig sjálft að hún
byrjar þar sem borgarmenningin
byrjar og á svipuðum tíma. Elstu
skrifaðir textar sem fundist hafa
eru frá Norður-Mesapótamíu við
Tell Brak. Þeir eru frá 3200 f.Kr.
Aðrir textar frá því um 3000 f.Kr.
hafa fundist í Uruk.
Frá Mesapótamíu barst letur-
gerð til Persíu, Indlands, Egypta-
lands, Krítar og Kína. En letrið
þróaðist á ýmsa vegu á ólíkum
tungum þó að margt virðist sam-
eiginlegt með hinum sjö fyrstu
austurlensku leturgerðum. Það
væri auðvitað hugsanlegt að letur
hafi sprottið upp á fleiri stöðum
vegna skyldra þarfa. En knýjandi
þörf fyrir letur byrjar ekki fyrr en
í borgarmenningunni með þörf-
um kaupmannsins. Borgarmenn-
ingin var flutt út frá Mesapótamíu
og leturgerð var hluti hennar. Það
er auðvitað miklu auðveldara að
líkja eftir en að finna upp eitthvað
sem er algerlega nýtt. Dreifing
hugmynda er að sama skapi senni-
legri tilgáta en að sama hugmynd
komi upp á mörgum stöðum án
ytri áhrifa, þó að svo kunni að
virðast vegna þess að engin saga
er til um manninn eða mennina
sem fluttu hugmyndina með úlf-
aldalestum jafnvel á hverju ári
milli Miðjarðarhafs og Kyrrahafs.
En það er hægt að þróa sömu hug-
mynd á marga vegu þannig, að í
augum manna sem skoða þessa.
hluti árþúsundum síðar lítur út
fyrir að um margar „menningar"
sé að ræða.
Irá myndletri Hl stafráfs
Fyrsta letrið er myndletur. Skrift
þróast frá myndletri til stafrófs.
Menn læra að tjá hugsanir sínar og
tilfinningar með sýnilegum merkj-
um og gera þær skiljanlegar öllum
sem kunna að ráða í merkin.
Eins og fyrr segir eru til sjö aust-
urlensk leturkerfi. Hið fyrsta byrj-
ar í Mesapótamíu og þaðan berst
það til Egyptalands um 3000 f.Kr.
og þaðan aftur til Krítar og Eyja-
hafs árþúsundum síðar. Og eftir
nokkrar aldir berst það til Hittita í
Tyrklandi.
Frumgerðin af letri Elamita, Ind-
verja og Krítverja er enn óráðin.
Hin fjögur, letur Súmera, Egypta,
Hittita og Kínverja eiga það sam-
eiginlegt að vera hljóðritun, næst-
um frá byrjun.Þau hafa öll:
1. Merki sem tákna eitt orð.
2. Merki sem táka samstöfu.
3. Hjálpartákn, t.d. greinarmerki.
Myndun orðtákna er mjög lík í
þessum fjórum kerfum. Aðeins
samstöfutáknin eru nægjanlega
ólík til að réttlæta skiptingu í mis-
munandi tegundir leturgerða.
Þáttaskil verða í þróun leturgerð-
ar þegar hún þróast upp í stafrófs-
röð. Og það voru Grikkir sem
gerðu fyrsta stafrófið.
Með leturgerð, handriti eða bók,
verða þáttaskil í menningu. Og
þróunin heldur áfram. Menn finna
upp á því að prenta táknin og loks
á 19. öld er tæknin komin á það
stig að bók verður almennings-
eign og hægt að tala um heims-
bókmenntir sem allir eiga aðgang
að vegna góðra þýðenda. Allt eru
þetta framfarir. Þó eru þeir til sem
álíta að bókmenntaþekkingu hafi
farið stórlega aftur eftir að menn
fóru að lesa bækur! Bókmenntir
voru munnlegar sjálfsagt í árþús-
undir á undan letri og prentlist.
Gunnar Dal
skrifar
Ad Itunna bókmenntir
utan aö_______________________
Það að kunna bókmenntir utan
að var almenn íþrótt og Grikkir
litu svo á að það að læra bók-
menntir utan að væri listgrein. Og
ekki sú minnsta. Hún er þvert á
móti móðir allra listgreina.
Þessa móður listanna, gyðju minn-
isins, nefndu Grikkir Mnemosyne.
Og hún var stórrar ættar. Faðir
hennar var Uranus (himinninn) og
móðir hennar var Gea öörðin). Og
þessi gyðja minninganna eignað-
ist líka frægar dætur, sjálfar
menntagyðjurnar grísku. Þær
voru níu talsins:
Calliope, gyðja söngljóðsins.
Polyhymnía, gyðja sálma og
helgiljóða.
Evterpe, gyðja flautunnar.
Erato, gyðja lýrunnar.
Terpischore, gyðja dansins.
Thalía, gyðja gamanleiksins.
Meipomane, gyðja harmleiksins.
Clíó, gyðja sögunnar.
Uranía, gyðja stjörnufræðinnar.
Listin að iæra utan að var iðkuð
um allan heim, einnig í Evrópu um
aldaraðir. Sagt er t.d. um Tómas
Aquinas að hann hafi lagt metnað
sinn í að kunna utan að allar bæk-
ur sem hann las. íslendingar
lærðu ljóð og sögur utan að alveg
fram á 20. öld, og fátt er betur
fallið til að varðveita bók-
menntir og tungu. En nú er kom-
in önnur öld. Þekking og listir þús-
undfaldast. En hvað situr eftir af
þessu í hðfði manna? Er menn-
ingarauki að því fyrir hinn ein-
staka mann að geyma á bók
eða í tölvu það sem menn áður
geymdu í höfði sér? Minna má
á að það er mikil fylgni milli
minnis og greindar. Við stöðv-
um ekki framþróunina, segja
menn. En verða menn ekki líka að
fara að verja sig fyrir tækni sinni?
Verða menn ekki með einhverjum
ráðum að hindra að allt vit og
minni sé flutt úr mannshuganum í
vélmennið?
„Er menningarauki að því fyrir hinn einstaka mann að geyma á bók eða í tölvu það sem menn áður geymdu í höfði
sér? Minna má á, að það er mikil fylgni milli minnis og greindar," segir Gunnar Dal m.a. í grein sinni um upphaf
ritlistar.
TÓNUST
Þungvægur léttleiki
I Salonisli: Miöevrópsk hljóm-
skála- 'og kaffihúsalónlist (Sigur-
jónssafni 11. maí).
Við lifum á skrumöld. Afþrey-
ingartilboðin eru að kaffæra okk-
ur, og munar stórum á því sem
bauðst fyrir bara fimmtán árum.
Það verður æ erfiðara að greina
kjarnann frá hisminu — og forða
hljómleikagesti sem eitt sinn voru
frá að skemmta sér í hel.
Á slíkum tímum nægir ekki
lengur að treysta á, að fólkið sé
guðslifandifegið að komast á tón-
leika. Hafi það verið, er það alla-
vega fyrir bí. Núna þarf að mark-
aðsfæra menninguna. Snúa vörn
í sókn. Færa listina til fólksins.
Brúa bilið milli „Þungs" og „létts".
Ég er ekki þarmeð endilega að
segja, að í I Salonisti sé allsherj-
arlausn á vandanum. í fyrsta lagi
lifa þeir I foríðinni, endurspegla
liðna kaffihúsamenningu megin-
landsins, sem seint og illa festi ræt-
ur hér. En listahátíðarnefnd hefur
með komu svissnesku salonspilar-
anna hingað sýnt viðleitni til að
hlúa að hinu löngum vanrækta
millisviði mili há- og láglistar,
„þungrar" og „iéttrar" tónlistar.
Því meir sem maður hugleiðir
slíka merkimiða, því betur kemur
raunar I Ijós fánýti þeirra. Hversu
mörg dæmi finnast ekki um ýmiss
galsafengna klassík eða þung-
lamalegt popp? Þó svo að enn sé í
almenningsvitundinni greint á
milli „létts" og „þungs“ — þess
sem ku list, og þess sem ekki ku
list, eins og ekkert sé þar á mili —
er kannski bara fyrir smæð mark-
aðarins hér, að „millifyrirbrigði"
eins og vönduð kómík, vandaðar
barnabækur og vönduð skemmti-
tónlist skuli eiga jafnerfitt upp-
dráttar og raun ber vitni. Kannski
vinnur þjóðin of mikið til að hafa
tíma aflögu fyrir annað en tylli-
dagalist.
Nema hvort tveggja sé.
Við sáum, hvað við höfðum
misst af í leik I Salonisti í.Sigur-
jónssafni. Taka ber þó strax fram,
að auðvitað hefur farið fjarri, að
venjulegar kaffihúsa- og hljóm-
skálasveitir meginlandsins hafi
leikið þetta vel. Gæðin voru stíl-
færð. En við og við hefur kannski
glytt í svipaðan tilfinningahita og
Svissararnir lögðu á bjóð, „fíling",
er verður æ sjaldnar vart við í firr-
ingarsamfélagi, þar sem öllum er
sama um allt. Og efnisskrá fimm-
menninganna var alltjent upp á
hár sú tónlist sem vænta mátti á
betri búllum í París, Vínarborg og
Búdapest fyrir stríð: The Jitter-
bug, Wien bleibt Wien, þrjú lög
eítir Kreisler, Comme ci,
Comme qa Boulangers, La
Danza Rossinis, Romanesca
Leoncavallos, Gong gong eftir
Satie , knæpuútgáfa af Clair du
iund Debussys, skuggahverfatón-
smíðar eftir Sjostakovítsj (Polka),
Stravinsky og (Tango) og Khatsja-
túrian (Sverðdansinn — ef það
var þá ekki ballett), nú, og svo
auðvitað hugleiðingar, leiknar
með sméri, eftir aðalréttinn:
Méditation eftir Massanet. Ann-
að sem passaði ekki beint upp á
tíma, en ágætlega upp á stíl:
Cabaret eftir Kander og júðalögin
úr Fiðlaranum á þakinu eftir
Bock. Allt flutt með slíkri innlifun.
að handhafa hæstlaunuðustu bog-
fimi í heimi hefði sett dreyrrjóðan.
Sem sagt: hin ágætasta skemmt-
un. Að vísu var ofurlítið annarlegt
að hlusta á svona bakgrunnsmús-
ík á hefðbundnum hljómleikum
með andakt; mann langaði til að
rölta um, fá sér bj. . ., ég meina
kaffi, daðra við matseljurnar...
En, eins og einnig var sagt:
Spilamennskan var óvenju góð.
Eitt vakti þó illan kurr og erg-
elsi. I Salonisti (tvær fiðlur, selló,
kontrabassi og píanó) hafa tekið
fyrir argentínska tangóa, veit
ég, með sannkölluðum glaesibrag.
Því í dauðanum ekki nú? Ég hafði
á tilfinningunni, að hálfur troðfull-
ur salurinn I Sigurjónssafni biði
eftir tangó með sviptingum, blóði
og brillijantíni. Meiraðsegja hef ég
af plötu heyrt þá taka tangó í
fúguformi. En nei, hvílík von-
brigði og Þunnur Þrettándi,
pappatangóið hans Igors var látið
duga.
Þykir dúnmúkt ofbeldið í mellu-
dólgamúsíkinni frá Buenos Aires
of léttvægt fyrir Listahátíð í
Reykjavík?
Ríkarður Örn Pálsson
skrifar