Alþýðublaðið - 26.11.1996, Blaðsíða 7

ÞRIÐJUDAGUR 26. NÓVEMBER 1996
a
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
PBPBH
7
n a
9
Lára miðill Ágústsdóttir var sporgöngumaður Indriða og frumherja anda-
trúarinnar. Hún var dæmd í Hæstarétti fyrir svik á miðilsfundum. Myndin
er úr bókinni Ekki dáin - bara flutt og var tekin með leifturljósi á miðils-
fundi Láru í Bjarnaborginni, einhverntíma á árunum 1934-36. Lára stendur
við hlið verunnar með sjaldið, sem á að vera af öðrum heimi. Maðurinn
sem situr vinstra megin við „andann" heldur í band sem sennilega er fest
í Ijósið.
Ekki dáin - bara flutt
Bjarni Guðmarsson sagnfræðing-
ur og Páll Ásgeir Ásgeirsson blaða-
maður hafa nú sent frá sér ritið Ekki
dóin - bara flult, og spannar fjörutíu
fyrstu ár spiritismans á Islandi. Sagan
hefst þegar aðallinn í Reykjavík stofn-
ar í byijun aldar vísindafélag utanum
ódauðleik sálarinnar, og lýkur þegar
Lára miðill, bláfátæk og auðnulaus,
er í seinna stríði dæmd í Hæstarétti
ásamt ástmönnum sínum fyrir svik og
pretti á miðilsfundum.
Nafn Einars H. Kvarans (1859-
1938) er nú mósku hulið í flestra vit-
und, en þegar fslandssaga tuttugustu
aldar verður gerð upp hlýtur hann að
komast á blað yfir þá sem mest áhrif
höfðu. Hann gat sér fýrst orð sem einn
af boðberum raunsæisstefnunnar í
bókmenntum og átti hlut að tímaritinu
Verðandi árið 1882, ásamt Gesti
Pálssyni, Hannesi Hafstein og Bert-
el Þorleifssyni. Á löngum ferli gaf
hann út fjölda smásagna, skáldsagna
og leikrita, og ritstýrði aukþess blöð-
um, bæði í Vesturheimi og á íslandi.
Einar var um tíma einhver vinsælasti
rithöfundur landsins, og eftir andlát
Matthíasar Jochumssonar árið 1921
og til dauðadags 1938 skipaði hann
öndvegi í flestra hugum sem höfuð-
skáld þjóðarinnar. Nú er öldin önnur.
Leitun er að þeim af yngri kynslóð
sem þekkja skáldskap Einars, verk
hans eru ekki gefin út og bókmennta-
fræðingar láta sér þau í léttu rúmi
liggja.
Og samt er Einar H. Kvaran einn af
áhrifamestu Islendingum aldarinnar.
„Sálarrannsóknir voru honum heilagt
málefni," sagði Hafsteinn Björnsson
miðill í samtali við Matthías Johann-
essen árið 1969. í þágu þessa heilaga
málefnis barðist Einar áratugum sam-
an, og hætti bæði mannorðinu og áliti
sínu sem skáld. Hann virðist hafa átt
mestan þátt í að vinna Bjöm Jónsson
ritstjóra (1846-1912) og Harald Níels-
son fríkirkjuprest (1868-1928) til fylg-
is við málstað sálarrannsókna. Þeir
vom það þríeyki sem stóð í fylkingar-
brjósti andatrúarmanna í einhverjum
mestu og hatrömmustu deilum aldar-
innar.
Aðallinn í Reykjavík stofnar
andatrúarfélag
Segja má að borgarastyrjöld hafi
blossað upp í Reykjavík vorið 1905
þegar blöð sem Einar H. Kvaran og
Bjöm Jónsson ritstýrðu, Fjallkonan og
ísafold, hófu að fjalla á opinskáan hátt
um samband við framliðna menn.
Bjöm hafði í áratugi staðið í pólitísk-
um höggorustum og útbreiðslu ísa-
foldar er aðeins hægt að bera saman
við Morgunblaðið, þegar veldi þess
stóð sem hæst áratugum síðar. Mörg-
um þótti sem Björn gæfi óvæntan
höggstað á sér með því að gerast er-
indreki andatrúar, enda spömðu and-
stæðingarnir ekki stóryrðin. Afstaða
manna til spiritismans réðist þess-
vegna í öndverðu að nokkm af pólit-
ískum skoðunum.
Haustið 1905 var Tilraunafélagið
stofnað, og skipaði þríeykið stjórn
K r o s
Haraldur Níelsson áhrifamesti
kennimaður landsins á fyrri hluta
aldarinnar: „Hef meiri áhuga á sál-
arrannsóknum en nokkru öðru..."
þess: Einar H. Kvaran var formaður,
Bjöm Jónsson varaformaður og Har-
aldur Níelsson ritari. Alþýðumenn
vom útilokaðir frá félaginu, með því
að árgjöld námu mánaðarlaunum
verkamanns.
Fyrstu miðlar Tilraunafélagsins sem
orð fór af vom Guðmundur Jónsson,
sem seinna tók sér ættamafnið Kamb-
an, og Indriði Indriðason.
„En miðilsgáfan er horfin..."
Sagan af miðilsstörfum Guðmundar
Kambans er mörgum kunn, enda er
hún grátbroslegur vitnisburður um
hvemig þeir annáluðu gáfumenn sem
skipuðu forystusveit Tilraunafélagsins
létu teyma sig á asnaeymnum. Guð-
mundur var skólapiltur um þetta leyti,
og skráði með „ósjálfráðri" skrift æv-
intýri og Ijóð eftir ekki minni menn en
Jónas Hallgrímsson, Snorra Sturlu-
son og H.C. Andersen. Þessi skáld-
verk vom gefin út í dálitlu kveri árið
1906 undir heitinu Úr dularheimum,
og sætir furðu að aðrir eins smekk-
menn og þeir Einar, Haraldur og
Bjöm skyldu leggja nöfn meginsnill-
inga norræns skáldskapar við slíka
hérabeinsuppsuðu. En heilbrigð dóm-
greind er einatt eitt af fyrstu fómar-
lömbum byltinga.
Ferill Guðmundar sem ritara dauðra
stórskálda varð endasleppur. Til stóð
að framkvæma nákvæma rannsókn á
miðilshæfileikum hans, en úr því varð
ekki. Bjöm Jónsson ritaði í blað sitt:
„Guðmundur Jónsson var veikur rúm-
an hálfan múnuð. Honum batnaði vel.
En miðilsgáfan var horfm. Engin ögn
var eftir af henni, svo vér höfúm getað
orðið varir við, frá því hann frískaðist
fyrir 1 1/4 viku. Hve lengi það stendur
vitum vér ekki. Meira getum vér ekki
sagt.“
„Mesti miðill í heimi"
En Guðmundur Jónsson var einsog
byijandi í samskiptum við annan heim
í samanburði við Indriða Indriðason.
Lýsingar á Indriða benda eindregið til
að íslendingar hafi aldrei eignast fjöl-
hæfari sjónhverfingamann, nema
menn vilji trúa þeirri staðhæfingu Ein-
ars H. Kvarans að hann hafi verið
mesti miðill heims.
Indriði var ungur að árum þegar
hann komst í kynni við forsprakka
Tilraunafélagsins, og lést langt um
aldur fram árið 1912. Óhætt er að full-
yrða að síðustu sjö ár ævinnar hafi
hann verið einn umtalaðasti og um-
deildasti maður landsins.
Miðlar nútímans, sem flestir láta sér
nægja að halda uppboð á gömlum
góðlegum konum á fjöldafundum,
gætu margt lært af Indriða: Á sam-
komum hans flugust húsgögn á við
góðborgara bæjarins, útfrymi vall úr
vitum hans, draugar og framliðnir
spásséruðu um einsog heima hjá sér,
dauðir fuglar sungu hástöfum og einu
sinni gufaði Indriði bókstaflega upp.
Indriði var sannkallaður atvinnu-
maður. „Stjómandi" hans var enginn
annar en Konráð Gíslason, Fjölnis-
maður og afabróðir Indriða, og vekur
athygli hve Fjölnismenn voru at-
kvæðamiklir um þetta leyti.
Hinn framliðni Fjölnismaður var
ekki einasta stjómandi Indriða í sam-
skiptum við annan heim, heldur um-
boðsmaður hans gagnvart Tilraunafé-
lagsmönnum. Að kröfu Konráðs vom
Þórbergur Þórðarson, sem alla tíð
var sannfærður um að sálir mannanna
væm staddar á heldur auðvirðilegu til-
vemstigi, skrifaði bók um Indriða og
átti þannig mestan þátt í að viðhalda
goðsögninni um hann sem mesta mið-
il aldarinnar.
Bjami og Páll Ásgeir vekja athygli
á því í bók sinni að árið 1907 varð
Indriði uppvís að svindli þegar taka
átti „yfimáttúrlega" ljósmynd af hon-
um. Þótt forvígismönnum Tilraunafé-
lagsins væri ljóst að Indriði hefði
óhreint mjöl í pokahominu var málið
þaggað niður. Allajafna er heldur
raunalegt að lesa um viðbrögð erind-
reka ódauðleikans við því þegar miðl-
ar voru staðnir að svikum. Oftar en
ekki var það útskýrt þannig að vondir
andar stæðu fyrir vélabrögðunum. Það
var þannig ekki nóg með að Einar H.
Kvaran, Bjöm Jónsson og Haraldur
Níelsson mættu kljást við ófyrirleitna
fjendur af holdi og blóði - einnig á
öðrum tilverustigum voru voldugir
andstæðingar. Krossfarar í leit að písl-
arvætti gátu því tæpast fundið ákjós-
anlegri málstað en andatrúboðið, sem
átti óvini báðumegin grafar.
Bið á vísindalegum sönnun-
um
Brautryðjendur spiritismans trúðu
því að innan tíðar myndi allur heimur-
inn taka trúanlegar vísindalegar sann-
anir fyrir ódauðleika mannssálarinnar.
Eilíft líf var þeim dauðans alvara. Séra
Haraldur Níelsson sagði í ræðu við út-
för Bjöms Jónssonar 1912: „Síðustu
ár ævinnar var hann jafnsannfærður
um tilvem æðri veraldar einsog um
götumar hér í Reykjavfk." Hafsteinn
Bjömsson sagði um Einar H. Kvaran:
„Meðan ég þekkti hann efaðist hann
aldrei um líf-eftir dauðann. ... Öll
hans ræða hneig í þá átt að framhalds-
líf væri staðreynd, en svo margar hlið-
ar á því máli, að mönnum bæri að taka
öllu með varúð: á lægri sviðum hinu-
megin væm lágar verur sem gætu leitt
illt af sér og jafnvel blekkt okkur
herfilega því að við emm ófullkomin
og freistingarnar em margar. En þá
væri galdurinn að þekkja þessar vemr,
sjá við þeim - og reyna að hjálpa
þeim á æðri svið.“ Og Haraldur Níels-
son sagði um eigin afstöðu, eftir að
fundir vom hafnir með Indriða miðli:
„Síðan hef ég haft meiri áhuga á sálar-
rannsóknum en nokkru öðru og ég
veit að sá áhugi á eftir að endast mér
til dauðadags."
Meiri bið hefur orðið á vísindaleg-
um sönnunum á framhaldslífi sálar-
innar en íslenskir brautryðjendur
andatrúar hugðu.
Allir vom þeir famir af sfldarplássi
sfararnir
Björn Jónsson ritstjóri og annar
ráðherra íslands: „Jafnsannfærður
tilveru æðri veraldar og um göt-
urnar í Reykjavík..."
Einar H. Kvaran vinsælasti rithöf-
undur landsins um sína daga: „Sál-
arrannsóknir voru honum heilagt
málefni..."
Indriða tryggðar þúsund króna árstekj-
ur og ókeypis húsnæði, og má það
heita góður samningur fyrir ungan
mann sem ekki hafði nennt að ljúka
prentnámi.
Svikamál Indriða þaggað
niður
Af lýsingum á Indriða má glöggt
ráða að honum hefur þótt gott að vera
með höfðingjum, enda var liann geð-
ríkur og gortaði til dæmis af því við
Einar H. Kvaran að hafa átt ellefu
málaferli að baki þegar hann var 22
ára. Indriði var líka drykkfelldur og
kvensamur fjörkálfur, og þótti ffamúr-
skarandi eftirherma.
tilverunnar þegar Lára miðill var stað-
in að því að nota slæður og tusku-
dúkkur á fundum sínum, og dæmd í
Hæstarétti ásamt nokkrum hjálpar-
kokkum. Þeim var sömuleiðis hlíft við
að sjá hvemig hin nýju „vísindi", sem
þeir höfðu boðað af sVo mikilli elju,
urðu smámsaman að stöðnuðum trúar-
brögðum. En hvað sem því líður þætti
þeim áreiðanlega, að miðilsfundir
samtímans séu bæði andlausari og
andalausari en þær samkomur sem
þeir efndu til í aldarbyrjun og vöktu
uppnám í þjóðlífinu.