Alþýðublaðið - 15.01.1997, Blaðsíða 3

MIÐVIKUDAGUR 15. JANÚAR 1997
ALÞÝÐUBLAÐK)
3
s k o ð a n i r
Kapítalisminn; á hann sérframtíð?
3. grein.
Sú undarlega hefð er hér, eða
kannski tepruskapur, að hugtakið
kapítalismi sést eða heyrist sjaldan.
Helst er að heyra það frá Hannesi
Hólmsteini. Meðal atvinnurekenda
eða t.d. krata er til eitthvað sem
nefnist “atvinnuvegirnir” og hefur
sjálfstætt líf en hvorki líkama né
andlit. í hátíðartilvikum er sagt frá
“blönduðu hagkerfi”. Kapítalismi er
aldagamalt hugtak yfir hagkerfi,
þjóðfélagsgerð og jafnvel samsafn
stjórnmálastefna; rétt eins og menn
hafa haft annað hugtak um sósíalísku
útgáfu þessara þátta.
Kapítalisminn er lífsseigur og sagan
kennir reyndar að hvert hinna eldri
hagkerfa lifir í margar aldir og þau
þrífast hlið við hlið um hríð.
Gagnrýnendur kapítalisma hafa bent á
hvemig hann neyðist til þess að eyða
æ meira fé í innri uppbyggingu,
hvernig hann býr til æ stærri hóp
atvinnuleysingja og háðra ríkja eða
þjóðfélagshópa og hvernig stóru
fyrirtækin verða æ stærri og alþjóðle-
gri á kostnað hinna, með æ meiri
samþjöppun valds. Aðal kapítalismans
er sú afstaða að gengi samfélaga sé
best ef allstór hópur manna getur lifað
aðallega af annarri vinnu en sinni
eigin og notað fé sam þannig verður
til sem gjald til að auka enn við fram-
leiðslutæki eða peningasjóði. Þama er
ekki spuming um réttlæti eða siðferði;
leiðin þessi er hinn sjálfsagði
sahnléíktif i.unv lífiðv' að isögn.
Máf^lSVai',haf&',,,flðsfirrá'.Tn.k:. talið á
möti að vinnufólk hvers konar eigi
ekki að taka þessu gefnu heldur skipu-
leggja framleiðslu jafnt sem annað á
félagslegum gmnni. Enda sé hag þess
og hamingju þá betur borgið. Menn
deila vissulega um margt í þessari
gagnrýni og brokkgengri þróun kapí-
talismans en mjög margir viðurkenna
að hann hefur fylgt meginstefnum
sem t.d. Karl Marx og margir síðari
tíma fræðimenn hafa bent á. Menn
deila líka um hvort marxisminn búi
yfir innbyggðum göllum á borð við
valdníðslu þeirra sem til forystu vel-
jast hverju sinni og hemil á alla
sköpunar- og íramkvæmdagleði.
Á sama hátt deila menn um hve
langt hnignun hagkeftsins sé komin
eða um hvort kapítalisminn geti talist
á batavegi. Þrennt blasir við.
Nýlendustefnan, sem var lengi
grunnur að ríkidæmi kapítalismans,
olli laundauðn og niðurlægingu.
Nýlenduveldin flest töpuðu loks
orrustunum um hráefni, mannafla og
markaði og þeim löndum hefúr hnig-
nað síðan, miðað við auð og völd.
Alþjóðavæðingin síðari, með
fjölþjóðahringa í framleiðslu og
þjónustu, ofbýður samfélögum og
skipan rikja þannig að Suðrið verður
æ fátækara og Norðrið æ sun-
durleitara. Loks hefur rányrkja nær
kóllvarpað vistkerfum jarðar og yfir
fólki vofa alvarlegustu mengunarslys
sögunnar. Þar getur kapítalisminn litlu
bjargað vegna þess að hann samrýmist
ekki æ minkandi ávöxtun fjárrnagns
né getur hann kostað úrbætur á eigin
rányrkju, sem er undirstaða vaxtar, og
sóðaskap sjálfs síns eða ríkja með
annarri hagskipan.
Á íslandi hafa stjómmálamenn, sér-
fræðingar og leikmenn vanrækt að
skoða þessa heimsmynd af afli og
hugmyndaauðgi og þeir hafa vanrækt
deilur og rökræður um hana. Um leið
hafa þeir vanrækt þá fjölbreyttu
greiningu á íslenskum kapítalisma
sem fylgir lifandi hugmyndabaráttu.
Þá hafa þeir ekki verið færir um að
rýna í hvert þróunin stefnir og hvaða
Aðal kapítalismans er sú afstaða að gengi
samfélaga sé best ef allstór hópur
manna getur lifað aðallega
af annarri vinnu en sinni
eigin og notað fé sam þannig
verður til sem gjald til að
auka enn við framleiðslu-
tæki eða peningasjóði.
framtíð æ meira fáveldi í íslensk
hagkefi, æ meiri alþjóðavæðing, æ
meiri mengun og æ meiri misskipting
stefnir f. íslenskir kratar í öllum
flokkum hafa verið afar duglegir við
að stimpla vanburðugar tilaunir til
slíks sem “lummur frá síðustu öld”.
Um leið hefur verkalýðshreyfingin
tekið upp hugsunarhátt, reikniaðferðir
og veruleikamyndir viðsemjandans.
Þar er látið eins og unnt sé að reikna
út “sanngjama” greiðslugetu fyrirtæk-
ja meðan hagsmunir verkafólks kref-
jast þess að litið er á aurana handan
“greiðslugetumarksins” sem efni til
uppskipta í baráttunni um greiðslu
fyrir vinnuafl. Fyrir þeim hugmyndum
er lágmarksfylgi, hér og nú, en sú
staðreynd gerir stjómmálamenn sem
telja sig félagshyggjumenn ekki
stikkffí frá viti borinni stjómmálaum-
ræðu.
Kapítalismi á líklega margra áratu-
ga h'f fyrir höndum sem ríkjandi hag-
og samfélagskerfi jarðar. Hugmyndir
manna í Alþýðuflokknum 1920-1930
um heiminn eru heldur ekki allar
gjaldgengar nú. Sumar em það þó lítt
eða ekki breyttar en aðrar nothæfar
með áunnum breytingum langrar
sögu. Hugmyndir um auðlindaskatt og
veiðileyfagjald á sjó er ný leið til þess
að taka fé úr sjóðum þeirra sem ávaxta
það með vinnu umfram eigið framlag
og færa nokkurt fé til samfélagsins;
væntanlega í þjónustu og samneyslu.
Þetta hefði talist eitthvert afbrigði
marxisma (kannski vondrar gerðar) í
eina tíð. Því ekki að færa hugmyn-
dimar lengra og athuga gangverk og
viðkomu íslensks hagkerfis með skyl-
dar hugmyndir í huga? Þori A-
flokamir ekki því, teljast þeir fyrr eða
síðar venjulegt fhald. Sama gildir um
takmörk þau sem hugtök eins og sjálf-
bær þróun, mengunarlaus iðnaður eða
valddreifing setja framtíð kapítalis-
mans.
Einhvern tfma héldu sumir því
fram, annað hvort af fáfræði eða til
blekkinga, að ríkisrekstur væri sósíal-
ismi. Nú orðið er erfitt að koma því
heim og saman. Mér sýnist að svipuð
verði örlög goðsagnarinnar um að
sammni Evrópu sé gerður fremur fyrir
hag alþýðu manna en til að fullnægja
þörfum stærstu fyrirtækja fyrir vemd,
sóknarfæri ytra og meðfærilegu vin-
nuafli. Hvað þá örlög orða um að
hagsmunir þessara ólíku aðila fari
saman. Auðvitað þarf áratuga reynslu
til sönnunar en tími er til kominn að
deila í alvöru um þetta efni. ■
ingmaðurinn Hjálmar
Árnason fór til Banda-
ríkjanna í haust í boði Menn-
ingarstofnunar Bandaríkj-
anna og bandaríska sendi-
herrans. Hjálmar dvaldist
þar í þrjár vikur eða svo til
að kynna sér fyrirtæki, stofn-
anir og mannlíf og gerði víð-
reist. Meðal þess sem ævin-
týramaðurinn Hjálmar afrek-
aði var að vera gerður að
heiðursborgara í borginni
Louisville í Kentucky og
sækja gospelmessu í Nor-
folk. Það síðarnefnda varð til
þess að vekja upp hugrenn-
ingatengsl við messusiði hér
á Fróni en Hjálmar og fylgd-
armaður hans voru einu
hvítu andlitin í kirkjunni.
Hann segist í viðtali við Vík-
urfréttir að greinilegt hefði
verið að fólk sækti þar mess-
ur reglulega og fengi útrás
fyrir gleði sína og sorgir. í
tengslum við þetta segist
Hjálmari hafa verið hugsað
til íslensku þjóðkirkjunnar og
hvort þyrfti ekki að endur-
skoða dálítið samband
hennar við söfnuð sinn...
að er ekki ofsögum sagt
af hæfileikum landans og
kunnáttu á flestum sviðum. í
blaðinu Eystrahorni, sem
gefið er út á Höfn í Horna-
firði, gaf á dögunum að líta
auglýsingu sem bar yfir-
skriftina: Býrð þú í rafsegul-
sviði? Þarna er maður að
nafni Hreiðar Jónsson sem
titlar sig lækningamiðil, að
auglýsa þjónustu sína. Hann
tekur að sér að mæla rafseg-
ulsvið og eyða því varanlega
ef það ertil staðar. Einnig
býður hann hópum og fé-
lagsamtökum að koma á
h i n u m e g i n
"FarSide" eftir Gary Larson
fund þeirra og skýra út eðli
refsegulsviðs og áhrif þess.
Það væri fróðlegt að fá fréttir
af því hve margir Hornfirð-
ingar búi í rafsegulssviði...
Völvur hafa tröllriðið fjöl-
miðlum að undanförnu
og haft uppi spádóma fram í
tímann. Blaðið Fréttir í Vest-
mannaeyjum birti spádóma
Eyjavölvu fyrirskömmu.
Hún spáir meðal annars mik-
illi uppsveiflu í komu er-
lendra ferðamanna til lands-
ins. „Ég sé fyrir mér sjón-
varpsútsendingar og sjón-
varpsþætti frá Eyjum sem
eiga eftir að vekja heimsat-
hygli og hafa jákvæð áhrif á
ferðamannastrauminn hing-
að," segir völvan. Síðan
bætir hún við: „Ég vona að
Eyjamenn geti fylgt þessu
eftir en þar sem samstaða
þeirra er ekki mikil þegartúr-
ismi er annars vegar er ég
andskoti hrædd um að þið
eigið eftir að glopra einstöku
tækifæri úr höndunum..."
„Þetta er ótrúlegt! Ég lá þarna í sakleysi mínu, fékk mér
blund í þessum helli sem þú sérð þarna; þá ræðst þessi líka
illa lyktandi ófreskja á mig! Meðfimm höfuð, pæld'íðí!"
Sigurður Egill Garðars-
son: Nei, ég kaupi engin
tímarit. Ég læt mér Alþýðu-
blaðið nægja.
Ágúst Rafnsson vegfar-
andi: Nei, og hef unun af því
að sleppa því.
Heiða Agnarsdóttir hár-
greiðslustúlka: Já, erlend
tískutímarit en ég er ekki
áskrifandi af neinu.
Eva Heiða Önnudóttir
nemi: Nei, ekki eftir að ég
sagði upp áskriftinni að Bleiku
og bláu.
Daníel Magnússon mynd-
listarmaður: Nei, örsjaldan.
v i t i m e n n
Margir hafa lýst yfir óánægju
sinni með hið nýja blað, en allt
kemur fyrir ekki. Hinn sjálfum-
glaði ritstjóri blæst á allt slíkt og
er jafnan tilbúinn með tölur úr
könnunum sem þeir gera eflaust
sjálfir og eiga að sanna ánægju
lesenda með afkvæmið.
Þorleifur Ananíasson Akureyringur sendir
Degi-Tímanum og Stefáni Jóni Hafstein
kaldar kveöjur í lesendabréfi sem birtist
bæði í DT og Mogganum í gær. Þegar Akur-
eyringar kvarta undan sjálfumgleöi er eitt-
hvað mikið að. .
Það er til marks um um hve aum
íslensk blaðamennska er að eini
verulega óvinsæli fjölmiðlamað-
urinn skuli vera tiltölulega hóf-
stilltur leiklistargagnrýnandi.
Hinn „sjálfumglaði" Stefán Jón Hafstein rís
upp Jóni Viöari til varnar í leiðara sínum en
virðist í írafárinu gleyma, að minnsta kosti,
einum fjölmiðlamanni. DT í gær.
Engum heilvita manni
dettur í hug að einn gagn-
rýnandi geti drepið íslenskt
leikhúslíf í dróma. Vel gefinn
maður eins og Stefán Baldursson
á ekki að láta svona.
Stefán Jón aftur.
Það er sjálfsagt að heiðra
forsetann en það er óþarfi
að sýna eitthvert forneskjulegt
flaður sem hæfir ekki
samfélagi jafnréttis.
Hrafn Jökulsson, sem og reyndar lllugi
bróöir líka, einir gesta, þvertók fyrir að
standa upp þegar herra Ólafur Ragnar
Grímsson gekk í sal Borgarleikhússins á
dögunum. DT í gær.
Skuldir heimilanna hafa
aukist um 259 prósent og tekju-
ójöfnuður aukist um allt að 22
prósent frá því árið 1986.
Fyrirsögn í DV í gær. Skyld'ann
Davíð vita af þessu?
Vart fyrirfinnst svo vígreifur
höfundur að hann geti látið
viðtökurnar sem vind um eyru
þjóta. Gildir þá einu hversu
mikil prumphænsni gagn-
rýnendur kunna að vera, hversu
dyntótt þjóðarsálin; rófubeinið
segir til sín.
Rúnar Helgi Vignisson rithöfundur gerir upp
jólabókaflóöiö og segirfæsta höfunda ríöa
feitum hesti frá þeirri viðureign. DV í gær.
Ég er á móti kvótakerfinu
og tel það hafi verið byggðum
landsins til bölvunar.
Matthías Bjarnason fyrrverandi þingmaður í
DV í gær.
Kvótarnir eru orðnir að eign,
sem gengur kaupum og sölum og
erfist jafnvel mllli kynslóða.
Jónas Kristjánsson ritstjóri um kvótabras-
kiö. DV í gær.
smáa letrið
Sjáldrið
snubbótt, undirmynntur,
með sveigðan munn...
Flúrur.
Snjáldrið oddhvasst,
yfirmynntur.
Bakuggi nær fram fyrir auga
vinstri hliðin dökk...
Hverfur.
Bakuggi byijar yfir hægra auga,
hægri hlið venjulega dökk.
Munnvik nær aftur
að ffernra auga...
Kolar.
Munnvik ná aftur að miðju
auga...
Sprökur.
Úr Fiskabók AB, Ættkvíslalykill flatfiska.