Alþýðublaðið - 21.01.1997, Blaðsíða 5

ÞRIÐJUDAGUR 21. JANÚAR 1997
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
Skáldið
Jðn úr Vör
Kristján Karlsson
Eitt merkasta
skáld okkar á
þessari öld
„Jón er eitthvert allra merkasta
skáld okkar á þessari öld. Þorpið er
vissulega tímamótaverk. Eg hef af-
skaplega miklar mætur á því, og ekki
síður mörgu öðru sem Jón hefur ort
eftir það. Jón var fyrstur skálda til að
segja alveg skilið við eldri hefðir í
ljóðagerð okkar. Það hefur margt gerst
síðan, en hann var fyrstur og Þorpið er
sígilt verk.“
Vilborg Dagbjartsdóttir
Þorpið einstök
perla
, Jón er í hópi stærstu skálda okkar.
Honum verður aldrei fullþakkað fyrir
Þorpið sem er einstök perla í íslensk-
um bókmenntum. Mér þykir mjög
vænt um Jón úr Vör, bæði sem skáld
og mann. A sínum tíma tók Jón úr
Vör mikinn þátt í félagsstarfi rithöf-
unda og ég man hvað hann var af-
skaplega viljugur að liðsinna ungum
skáldum, lesa yfir handrit þeirra og
gefa þeim góð ráð.“
Bragi Ólafsson
Smart Ijóðlist
„Ég er ekki kunnugur öðrum verk-
um Jóns úr Vör en Þorpinu, sem kom
út 1946, og þýðingum hans á þremur
ljóðum sænska skáldsins Harry Mart-
inson, sem birtust í bókinni Erlend nú-
tímaljóð árið 1958. Svo þekkir maður
náttúrlega ljóðið um vopnaða ffiðinn
og hina fleygu stund milli stríða. En
þessar tvær bækur geymi ég alltaf á
góðum stað í bókaskápnum svo ég
þurfi ekki að leita lengi að þeim.
Frá því ég fékk nýja útgáfu Þorps-
ins í jólagjöf árið 1979 hef ég alltaf
kíkt í hana af og til og stundum, þegar
svolítill tími hefur liðið síðan síðast,
hef ég opnað hana með það fyrir aug-
um að athuga hvernig hún hefur elst,
eins og ég búist alltaf við að nú sé hún
orðin úrelt og hallærisleg. Því á þess-
um hröðu tímum, svo ég hljómi svona
á svipuðum aldri og afmælisbarnið
Jón, eiga skáldverk það til, og ekki sfst
íslensk ljóð eftir seinna stríð, að verða
hrum langt fyrir aldur fram og ef til
vill svoh'tið kjánaleg eða ankannaleg,
svo notað sé vinsælt orð meðal eftir-
stríðsskáldanna. Kannski á það helst
við um texta sem lýsa lífsbaráttunni
berum orðum og eiga að hafa það
hlutverk að hreyfa við réttlætisvitund
lesanda. Ljóðaflokkurinn Þorpið er
vissulega ortur með það í huga, en
þótt fimmtíu ár séu liðin frá því hann
kom fyrst út finnst mér hann enn iða
af lífi og hafa frá jafn merkilegum
hlutum að segja og hann sagði þá. Þótt
yrkisefnið geti vart verið hversdags-
legra og framsetningin látlausari er
það hin óskilgreinanlega ljóðræna sem
gerir þetta að listaverki. Þetta er smart
ljóðlist. Þorpið er ein af örfáum ís-
lenskum ljóðabókum sem hafa tekið
sér bólfestu í huga mínum. Ég óska
höfundinum til hamingju með afmæl-
ið“
Anton Helgi Jónsson
Mynd af vinnu-
hörðum lófa
„Ljóðmælandi er dularfull persóna
sem stundum þarf að hóa í þegar
skáldskap ber á góma. Þessari persónu
er ætlað að vera einhvers konar tengi-
liður milli skáldsins og lesandans, sem
oft er feiminn og vill ekki hnýsast í
einkamál.
Jón úr Vör hefur ort ljóð um sam-
band skálds og lesanda; skáldið og
lesandinn hittast í hljómi, sem hvorug-
ur veit hver hefur slegið. Það er ekki
gert ráð fyrir millilið.
í öðm ljóði eftir Jón úr Vör kemur
fram merkileg fullyrðing. Þar segir:
„Vitur, vitur, nei, ég er ekki vitur...“
Ef maður heimfærir þessa fullyrð-
ingu upp á skáldið hljómar einkenni-
lega að segja, til dæmis á afmælisdegi:
Jón úr Vör er ekki vitur. Þetta er útúr-
snúningur, og engin kurteisi. Hins
vegar finnst mér fullyrðingin geta
staðið sem dæmi um eitt einkenni á
Jóni úr Vör; hann gefur höggstað á
sér. Hann minnir á skáld sem búa í
stærri samfélögum og þurfa ekki að
gera ljóð sín myrk af ótta við að af-
hjúpa sig í fámenninu, vafningalaust
talar maður við mann. Og það er óvið-
eigandi að kalla til fundarins þriðja
aðila.
Hvað er að vera vitur? Frægt skáld
vestanhafs markaði sér stefnu og
sagði: Það er ekki vit í neinu nema
hlutum. í ljóði Jóns úr Vör þar sem
vitið kemur til tals er því haldið fram
að í gegnum skáldið tali borð. Þama
birtist annað einkenni Jóns. Hann sýn-
ir lesandanum áþreifanlega hluti - og
það er vit í heiminum. Þrátt fyrir allt.
Ég er ekki nógu gamall til að geta
sagt nokkuð um það hvort formið sem
Jón úr Vör tileinkaði sér hafi þótt ný-
stárlegt fyrr á öldinni. Hitt þykist ég
sjá, að ljóð hans eru í eðlilegu fram-
haldi af ljóðum 19du aldar skáldsins
Þorsteins Erlingssonar. Hann vildi að
börn skildu kvæði, vildi hafa málið
áreynslulaust og sem næst eðlilegum
talanda.
Erlendis þykir sjálfsagt mál að
bjóða upp á góðskáld í handhægum
útgáfum, og á þessum degi sakna ég
þess helst að hafa ekki heildarsafns
Jón úr Vör í vasabroti. Manni verður
stundum orðs vant í raunum hvun-
dagsins og þá er gott að geta rétt bók
að náunganum. Sjálfum finnst mér
það jafnast á við heila sálmabók að
geta rifjað upp mynd af vinnuhörðum
lófa, sem var lagður á koll um miðja
nótt.
Sjálfum finnst mér það
jafnast á við heila sálma-
bðk að geta rif jað upp
mynd af vinnuhörðum lófa,
sem var lagður á koll um
miðja nótt.
■ Afmæliskveðja
Jón úr Vör
Að hleypa heimdraganum, yfirgefa
dal sixm eða þorp og flytja suður sem
kallað er, slík hafa orðið örlög stórs
hluta þjóðarinnar á þeirri öld sem brátt
er liðin. Margir hafa tekið heima-
byggð sína með sér á mölina, aðrir
freistað þess að skilja hana eftir, þótt
misjafnlega hafi gengið. Útkoman er
sú, að sennilega er Reykjavík með
allra stærstu sveitabæjum í heimi. Enn
má víða sjá þúfnagöngulagið, eins
þótt þeir sem yngri em, hafi flestir að
minnsta kosti reynt að koma sér upp
öðmm limaburði.
í kreppunni miklu á fjórða áratug
aldarinnar, kom piltur einn suður til
Reykjavíkur alla leið vestan ífá Vam-
eyri við Patreksfjörð. Ekki var þar á
ferð fyrirferðarmikill maður. Bar hann
enda það nafn, sem alþýðlegast er
allra íslenskra nafna. Hér var sem sagt
mættur til leiks Jón Jónsson íslands
þúsund ára. En til hvaða leiks skyldi
gengið?
Skemmst er frá því að segja, að Jón
Jónsson settist á skáldabekk og hóf að
leika með orð, svo sem þar er lenska.
Tvítugur að aldri gaf hann út sína
fyrstu ljóðabók, undir þeim hógværa
titli, „Ég ber að dyrum“. Þetta var árið
1937. Reiknisglöggir menn sjá því í
hendi sér, að Jón þessi Jónsson muni
vera fæddur árið 1917. Raunar bar
fæðingu hans upp á þann 21. janúar
það ár og telst hann því áttræður í dag.
Ekki er ég svo fróður að vita, hvaða
dag bókin „Ég ber að dyrum“ kom út.
Hitt veit ég, að þann dag hvarf títt-
nefhdur Jón Jónsson sjónum manna. f
hans stað kom skáldið Jón úr Vör, en
undir því nafni hefur Jón birt öll sín
Ijóð. Því má með fullum rétti segja, að
Jón sé áttræður í dag en Jón úr Vör
sextugur í ár. Hvoru tveggja hlýtur að
teljast tilefni nokkurs fagnaðar og um
leið íhugunar.
Sannast sagna hafa ljóð Jóns úr Vör
lítt verið í hávegum höfð undanfarin
ár, enda höfundur þeirra ekki bumbus-
lagari á markaðstorgum fjárs og
frama. Jafnvel mætti ætla, að ýmsir
teldu hann ekki hafa skrifað aðrar
bækur en „Þorpið". Víst braut útgáfa
þeirrar bókar, árið 1946, blað í sögu
íslenskrar ljóðagerðar. En þær eru ófá-
ar perlurnar, sem Jón úr Vör hefur
sáldrað að fótum ljóðaunnenda eftir
það. Þetta hefur verið gert af þeirri
hógværð sem einkennir jafnt persónu
hans sem og list. Svo órofið samræmi
er þar milli manns og verka, að með
fullum rétti má segja um Jón úr Vör,
að hann sé það sem hann yrkir. Slíkt
verður aðeins sagt um heilsteypta
menn.
Við íslendingar lifum nú þá undar-
legu tíma þegar yfirborð hlutanna er
öllu umfangsmeira en það sem undir
býr, hvort heldur er í listum, stjóm-
málum eða öðmm greinum mannlegs
samfélags. Meðan svo er, munu verk
Jóns úr Vör ekki fara víða. En sá dag-
ur mun koma í þessu landi, þegar
menn verða miklir eða litlir af sjálfum
sér og verkum sínum. Þann dag munu
ljóð Jóns úr Vör verða vegvísir þjóð-
arinnar í leit að þeim verðmæmm sem
hún hefur kastað á glæ, en fær ekki
lifað án til lengdar.
Pjetur Hafstein Lárusson
Svo órofið samræmi er þar
milli manns og verka, að
með fullum rétti má segja
um Jén úr Vör, að hann sé
það sem hann yrkir. Slíkt
verður aðeins sagt um
heilsteypta menn.
Eins og hafið
Stundum eru augu þín eins og hafið,
sem veit ekki vilja sinn
en er djúpt og breytilegt.
Nóttin hefur ofið voð sína milli mín og þín
með tvíræðum orðum,
uns tíminn verður ekiá lengur mældur,
og klukkur heimsins hafa týnt vísum sínum
í vetrar hyldýpi þagnar,
og fyrir voðum þeim, sem nóttin hefur ofið,
siglir þú burt að leita þér óhamingju.
Vopnaður friður
Gömul fallbyssa
í grónu virki
horfir til himins
hljóðu auga, -
og fugl hefur gert
sitt fyrsta hreiður
og valið því stað
í víðu hlaupinu.