Alþýðublaðið - 23.01.1997, Side 7

FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 1997
ALÞÝÐUBLAÐD
7
m e n n i n g

Halldór var að sjálfsögðu maður ótrúlegrar frásagnargáfu og það sagði til sín meðan við ræddum saman. Ljósmynd: E.ól.
A
Trausti Einarsson skrifar
Fáir skáldsagnahöfundar leita jafn
markvisst til íslenskrar fortíðar í verk-
um sínum eins og Halldór Laxness.
Hann velur ekki einungis stað og
stund af stakri nákvæmni. Oftast hef-
ur hann líka í huga ákveðið tímabil
sem hann leggur út af. Því má segja
að fáir íslenskir höfundar - ef nokkur
- hafi náð því að ögra íslenskri sagn-
fræðihefð jafn rækilega og Halldór.
Bækur hans eru sjálfsagt umhugsun-
arefni fyrir þann sem fæst við það að
skrifa sagnfræði, og þannig fór með
núg.
A meðan ég fetaði mig áfram eftir
braut sagnfræðinnar sem nemandi las
ég nokkuð rækilega margt af því sem
Halldór hefur skrifað og undraðist
hve hann náði að fást við ólík tímabil
í verkum sínum. A endanum fannst
mér ég þurfa að ræða við
Halldór og gerði það eitt sinn í
síma og heimsótti hann auk þess einu
sinni. Mín erindi við Halldór alla tíð
snérust um sagnfræði, en það er ein-
ungis nýverið að ég hef áttað mig á
því að sjálfur átti Halldór erindi við
mig og þessi samantekt er til komin
til þess að greina nánar frá því. Hall-
dór var að sjálfsögðu maður ótrúlegr-
ar frásagnargáfu og það sagði til sín á
meðan við ræddum saman. Samt er
ég fyrst núna að átta mig á því hvað
bjó að baki sumu af því sem Halldór
var að fara í svörum sínum sem komu
mér sumpart harla spanskt fyrir sjón-
ir.
Áður en ég kem að því er sjálfsagt
rétt að lýsa leið minni til Halldórs
sem lá um Suðurlandið. Sennilega
kemst Paradísarheimt næst því að
lýsa því fólki og umhverfi sem stóð
mér næst í uppvexti. Enda þótt frænd-
fólk mitt fyrir austan missti það oft út
úr sér að ég væri borgarbam er þetta
víðáttumikla suðurlandsundirlendi sá
landshluti þar sem mér fmnst ég eiga
fastar rætur. Mikið af þessum prívat-
minningum mínum eru sem betur fer
ekki horfnar með því fólki sem ég
þekkti. Það uppgötvaði ég mér til
mikillar ánægju í byggðasafninu á
Skógum hjá Þórði Tómassyni.
Þegar ég fór þar í fyrsta sinn í fylgd
Þórðar rak ég augun í kunnuglegar
ljósmyndir. Þetta reyndust vera lang-
amma og langafi, ömmubróðir minn
og kona hans. Eg gat því ekki stillt
mig um að nefna það við Þórð að
þama væri myndaalbúmið mitt. Uppi
á vegg! Þórður hélt að ég væri að gera
grín að sér og spurði hvort ég hefði
eitthvað á móti mannamyndum? Svo
ég nafngreindi persónurnar. Þetta
færði mig að sjálfsögðu nær Þórði
sem sýndi mér rennibekk sem ég man
vel eftir úr trésmíðaverkstæði afa
míns á Hvolsvelli og var frá enn öðr-
um langafa. En Þórður er forvitinn -
og kann að fara sínar leiðir til þess að
svala sinni forvitni. Einhverju sinni
þegar ég átti aftur leið um Byggða-
safnið á Skógum með erlenda ferða-
menn spurði hann mig hvort ég ætlaði
ekki sýna fólkinu myndina af langafa
mínum frammi í anddyri - þetta lét
hann sér ekki nægja heldur bætti við:
honum Einari Benediktssyni! - Ég
varð orðlaus, en sagði svo: Það er
naumast hvað þú ert orðinn fróður,
Þórður!
Stóra-Hof er svo sem ekki langt
undan Hvolsvelli. Ekkert man ég eftir
því að þessir ágætu sveitamenn mínir
hafi lagt mikið út af því. Úr Stóra-
Hofi var stór og mikill ofn sem tré-
smiðurinn afi minn á Hvolsvelli not-
aði til þess að kynda verkstæðið sitt,
þegar hann renndi jólagjafir handa af-
komendum sínum. Ég man ekki eftir
því að Einar Ben og Halldór Laxness
hafí verið mikið til umræðu. En ann-
að á við um Þorstein Erlingsson, og
það stafaði ekki síst af því að Bóel
formóðir mín (ljósmyndin á byggða-
safninu á Skógum) var einn leikfélaga
Þorsteins.
Það var einnig Páll frá Árkvöm en
sá bær er rétt fyrir innan Múlakot.
Þennan félaga var Þorsteinn að syrgja
í ljóðinu „Fyrr var oft í koti kátt“. Páll
ætlaði að stökkva yfir svonefnt Bleik-
árgljúfur. Það var hæna öðru megin
og þaðan þótti nokkuð öruggt að
stökkva. Páll reyndi hins vegar að
fara erfiðari leiðina, missti fótanna
(sem sjálfsagt hafa verið litlir) og dó.
Þegar formóðir mín Bóel Erlendsdótt-
ir var jarðsett hafði hún með sér
Gljúfrasteini
Þyma eftir Þorstein Erlingsson. Það
þótti mörgum undarlegt. Sunnlend-
ingum þykir margt undarlegt. Halldór
Laxness einskoraði sig ekkert við
sunnlendinga í sínum verkum. Það
hefur frekar átt við um Ólaf Jóhann
Sigurðsson. Hann kemst hreint ótrú-
lega nálægt þessu fólki mínu.
Það var þessi heimur sem mig
langaði til þess að kynnast þegar ég
valdi mér efni í kandídatsritgerð við
Háskóla íslands. Þetta fátæka samfé-
lag bænda á Suðurlandi. Ég er að
sjálfsögðu mikið mótaður af þessu
fólki. Svo ég hef alltaf litið á þennan
landshluta sem mínar heimastöðvar.
Mér fannst ég þurfa einhvers konar
andstæðu við þessa veröld (landfræði-
lega, félagslega og hagfræðilega) og
þannig datt ég niður á það að velja
mér til umhugsunar erlendar hval-
veiðistöðvar á fjörðum landsins. Með
þessu móti fannst mér ég líka ná ein-
hveiju sambandi við það sem ég vildi
læra af franskri sagnfræðihefð. Ég
hafði ekki bara kynnst þessari frönsku
sagnfræði með því að lesa bækur. Ég
var menntaður í frönskum háskóla þar
sem þessar aðferðir voru lagðar til
grundvallar öllu okkar námi. Allt
þetta landfræðilega samhengi einstak-
lingsins við umhverfið. Samhengi
sem er í senn félagslegt og jafnvel
pólitískt. Það ýtti frekai' undir
áhuga minn á því að ræða við Hall-
dór um þessa hluti að ég fann Henri
Pirenne inni á Landsbókasafni merkt-
anHKL.
Því meira sem ég velti þessu efni
fyrir mér því sterkari varð löngun mín
að ræða milliliðalaust við Halldór
sjálfan. Ég var satt best að segja orð-
inn hundleiður á því að hugsa urn það
hvernig Halldór Laxness lagði drög
að sínum bókum. Það hafði sjálfsagt
sitt að segja að ég hafði talað við
hann í síma og hann tók erindi mínu
afskaplega ljúfmannlega. Greiddi
mína götu á margan hátt betur en
margir þeir sem ég leitaði til á þessum
sama tíma. Hann var einfaldlega úr-
ræðabetri. Hann vissi betur um hvað
hann var að tala. Hann áttaði sig líka
einhvem veginn strax á því að hverju
ég var að leita.
Leið mín upp að Gljúfrasteini hófst
þegar ég var kominn í startholumar
með það að gefa kandídatsritgerð
mína út á prenti. Það var mjög langt
ferðalag um söguslóðirnar, og svo
áfram út í heim eftir frekari heimild-
um. Mér lá mikið á að rekja mig eftir
þessu landfræðilega sem ég hafði
fundið í heimildum og sjálfsagt er það
ástæða þess að ég missti einhvern
veginn af því hve Halldór ræddi mik-
ið sín útgáfumál. Hann gerði það afar
spaugsamlega. Hann kannaðist ekkert
við það að hafa fengið ffá mér skrif-
legt erindi en ræddi þess í staðinn hve
illa færi oft fyrir bréfum. Hann hefði
lengi þurft að standa í bréfasambandi
við lögfræðinga í Kaupmannahöfn
vegna útgáfumála. Þessi bréf hefðu
stundum ekki skilað sér og því virst
sem þau hyrfu og á endanum hefði
hann þurft að segja upp lögfræðingi
sínum og ráða annan í staðinn því fé
hefði líka horfið sporlaust vegna glat-
Einhverju sinni þegar ég átti aftur
leið um Byggðasafnið á Skógum með
erlenda ferðamenn spurði hann
(Þórður á Skógum) hvort ég ætlaði
ekki að sýna fólkinu myndina af
honum langafa mínum frammí
anddyri - þetta lét hann sér ekki
nægja heldur bætti við; honum Ein-
ar Benediktssyni!
aðra bréfa. Ég var á leiðinni suður til
Spánar til þess að athuga heimildir og
við ræddum það líka. Þar var ég með-
al annars með hugann við annan
skáldsagnahöfund því þann heim
hafði Guðbergur Bergsson opnað fyr-
ir mér og með verkum sínum talið
mér trú um það að vel væri þess virði
að spekúlera í lífinu við sjávarsíðuna.
Þegar ég settist til borðs með þeim
Auði og Halldóri Laxness til þess að
drekka kaffi og borða lummur kom í
ljós að húsmóðirin var óþægilega fróð
um uppruna minn - og rétt eins og
Þórður á Skógum - skáskaut hún því
inn í umræðurnar að forfaðir minn
væri Einar skáld Benediktsson. Um-
ræðumar urðu heldur vandræðalegar
upp úr því. Það má segja að þetta
stoppaði vangaveltur Halldórs um út-
gáfitmál, og svo erindi mitt um sagn-
fræðina og hennar heima og geima.
Svo gerðist það um daginn að ég
komst að þeirri niðurstöðu að auðvit-
að var Halldór með í huga hve mikill
munur það væri nú að hafa sendi-
menn Islands erlendis með sér þegar
verið væri að sinna útgáfusamning-
um. í stað þess að styðjast við bréfa-
skriftir við einhverja lögfræðinga.
Hefðum við Halldór náð að ræða
þessi mál út til enda hefði það komið
sér vel fyrir mig. Mér bauðst útgáfu-
samningur við elsta bókaútgáfufyrir-
tæki heimsins fyrir þessa hugleiðingu
mína. Reyndar gekk það ekki saman
að gefa hana út erlendis hjá háskóla-
forlaginu í Cambridge. Sú saga verð-
ur ekki rakin hér en endalok þessarar
bókar urðu úti í Hollandi á slóðum Is-
landsklukkunnar - svo lífshlaup Hall-
dórs Laxness hefur haldið áfram að
verða á vegi mínum og vona ég að
svo verði áfram.
Einhvem veginn held ég að Halldór
Laxness hafi alla tíð átt í erfiðleikum
með grallarann í sjálfum sér (eins og
svo margir aðrir). Það hafi ráðið ferð-
inni þegar hann tók þann forföður
minn til bæna sem þau Þórður á
Skógum og Auður Laxness vitnuðu
til. En sem betur fer fást fleiri við
sagnfræði en ég, og ætla ég að leyfa
mér að vona að kollegar mínir grafist
nú fyrir um það í heimildum hvaða
brögðum sá beitti við sína þekktustu
sigra. Heimildir hljóta að geta skorið
úr um það. ■
Höfundur er sagnfræðingur