Alþýðublaðið - 26.02.1997, Síða 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 26. FEBRÚAR 1997
MíYBUBUBIÐ
21254. tölublað
Brautarholti 1 Reykjavík Simi 562 5566
Útgátulélag Alþýðublaðsútgáfan ehf.
Ritstjóri Össur Skarphéðinsson
Auglýsingastjóri Ámundi Ámundason
Auglýsingasimi 562 5576
Auglýsinga fax 562 5097
Drerfing og áskrift 562 5027
Umbrot Guðmundur Steinsson
Prentun ísafoldarprentsmiðja hf.
Ritstjórn, auglýsíngar og dreifing
Sími 562 5566
Fax 562 9244
Áskriftarverð kr. 1.500 m/vsk á mánuði.
Heiðursmaður
Pétur Hafstein, hæstaréttardómari, bauð sig fram til forseta á
síðastliðnu sumri. Hann tapaði að sönnu kosningunni. En hann
gerði það með eftirminnilegum glæsibrag. Framkoma hans, tungu-
tak og látæði var þess eðlis að hann ávann sér virðingu flestra ís-
endinga. Þá gilti einu hvort menn greiddu honum atkvæði sitt eða
ekki. Á löngu færi sáu flestir sæmilega gerðir menn að í Pétri Haf-
stein fór heiðursmaður, sem sæmdi sér vel sem fulltrúi landsmanna
i hvaða ábyrgðarstöðu sem væri.
Á síðustu vikum hefur það gerst, að hæfi Péturs til að kveða upp
úrskurði í Hæstarétti hefur verið dregið í efa. Þar eru að sjálfsögðu
mættir til leiks þeir einir, sem ekki sætta sig við tap fyrir réttinum,
og gera því skóna að niðurstöðuna megi rekja til afstöðu hins fyrr-
verandi forsetaframbjóðanda annaðhvort til þeirra, eða andstæð-
inga þeirra fyrir réttinum. Af því tilefni er rétt að rifja upp eftirfar-
andi:
í fyrsta lagi, þá meinar löggjafmn hæstaréttardómurum fortaks-
laust að bjóða sig fram til alþingis. Öðru máli gegnir hinsvegar um
kjör forseta íslands. Lögin heimila dómurum Hæstaréttar að sækj-
ast eftir forsetakjöri, enda má færa sterk rök að því að í farteski sínu
búi þeir að reynslu, sem gæti nýst vel á forsetastóli. Framboð Pét-
urs Hafstein var því í engu andstætt því sem löggjafinn gerir ráð
fyrir.
í öðru lagi er haldið fram, að þau sambönd, sem forsetafram-
bjóðandi myndar í kosningabaráttu geri honum ókleift að gegna
starfi á borð við embætti hæstarréttardómara. Dómarinn geti þá
ívilnað þeim sem studdu hann, en þrengt kosti hinna. Þessa rök-
semd er hægt að skoða af öðrum sjónarhóli. Dettur einhveijum í
hug, að stjómmálamaður geti ekki orðið ráðherra, af því að hann
fór áður í framboð og vann kosningar? Áreiðanlega ekki. En svið-
ið er hið sama, þó hlutverkin séu önnur. Lífct og dómarinna þarf ;
j
ráðherraxm að kveða upp erfíða úrskurði, hann tekur erfiðar ákvarð-
anir einsog að ráða menn til eftirsóttra starfa eða velja fyrirtæki til
að sinna dýrum framkvæmdum. Það er hinsvegar glórulaust að
halda fram, að kosningabaráttan geri stjómmálamanninn óhæfan til
að verða ráðherra. Þetta er vert að hafa í huga, þegar rætt er um
hæfí og vanhæfí Péturs Hafstein.
í þriðja lagi þarf meira en venjulega fávisku til að komast að !
þeirri niðurstöðu, að hæstaréttardómari, sem er nýbúinn að ganga í
gegnum forsetakjör og veit þarafleiðandi að með honum er fylgst
af athygli, beiti aðstöðu sinni til hefnda eða ívilnunar til að gera upp
reikninga úr kosningabaráttu.
í Qórða lagi valt enginn þeirra Hæstaréttardóma, sem tengjast
umræðunni um vanhæfi Péturs Hafstein, á einu atkvæði. Afstaða
hans réði því ekki úrslitum. Vild hans eða óvild gagnvart málsaðil-
um fyrir Hæstarétti getur því aðeins hafa ráðið úrslitum í viðkom-
andi málum, að aðrir dómarar í réttinum séu viljalaus verkfæri t
höndum frambjóðandans fyrrverandi. Slíkt er auðvitað fráleitt.
Sá einn er sekur sem tapar. En í tapi sínu í forsetakosningunum
varð Pétur Hafstein eigi að síður sigurvegari með sérstökum hætti.
Hann ávann sér virðingu ailra. Atburðarrásin sem nú er komin af
stað getur auðveldlega leitt til þess að honum verði ekki vært í
embætti. Er það hið æskilega réttlæti? Það má vera, að það sé erfítt
fyrir þá sem voru yfiriýstir stuðningsmenn Péturs í forsetakjörinu
að koma honum til vamar með hætti, sem er trúverðugur í dag.
Þessvegna er það ekki síst hlutverk þeirra, sem ekki fylgdu honum
að málum, að skjóta skildi til varnar vammi firrtum andstæðing.
Stjórnarskráin, mannrétt-
indi og pólitísk ábyrgð
Það er engin tilviljun að í flestum
siðuðum ríkjum ríkir sátt um þá skip-
an mála að opinberir aðilar hafi með
höndum samfélagslegt vald. Réttt-
laetingin fyrir tilvist þessa valds hef-
ur verið rökstudd með margvíslegum
hætti. Tíl dæmis réttlætti enski heim-
spekingurinn John Locke stofnun
borgaralegs samfélags eitthvað á
þessa leið: “l>ar sem öllum mönnum
er náttúrulegt að vera frjálsir, jafnir
hver öðrum og sjálfstæðir, má ekki
svipta neinn mann þessum réttindum
eða setja hann undir lögsögu annars
án þess að hann veiti til þess sam-
þykki sitt. Með því að gera sam-
komulag við aðra menn um að gefa
eftir hluta af þessu frelsi eða sjálf-
stæði einstaklingins, verður samlíf
þeirra hægara, friðsælla og öruggara,
og þegnar samfélagsins fá betur not-
ið eigna sinna og réttinda og stafi
síður hætta af öðrum mönnum.”
gwrð I
Með öðrum orðum að hagsmunir
borgaranna réttlæti tilvist miðstýrðs
ríkisvalds. Það er svo hlutverk sam-
félagsins að setja leikreglur um það
hvemig með þetta vald skuli farið.
Stjórnskipan íslands
Hérlendis hefúr stjómarskrárgjaf-
inn skipt ríkisvaldinu upp í þijá
þætti, framkvæmdavald, löggjafar-
vald og dómsvald. Að baki þeirn
skiptingu býr sú hugsun að ekki safn-
ist of mikið vald á eina hendi auk
þess sem hverjum þætti ríkisvaldsins
er ætlað að hafa umsjón og eftirlit
með hinum. Þetta eru grundvallar-
reglur um meðferð, eftirlit og skipt-
ingu þessa valds. Þetta eru grund-
vallarreglur um skipan samfélagsins;
ein meginstoð stjómskipunarinnar og
brot gegn þeim er í flestum siðuðum
ríkjum litin mjög alvarlegum augum;
nánast talin aðför að undirstöðum
þjóðfélagsins.
Hanes-málið
Tilefni þessara hugleiðinga er
meðferð og aðkoma dómsmála-
ráðuneytisins að svokölluðu Hanes-
máli. Það mál vakti verulega athygli
fjölmiðla og var meðal annars tekið
til umræðu utan dagskrár á Alþingi.
Hér verður ekki lagt mat á forræðís-
deilu þá, sem aðilar málsins, hjónin
í mínum huga eru að-
gerðir dómsmálaráð-
herra ólögmætar og
brot gegn grundvallar-
reglum samfélagsins.
Þaö er einnig niður-
staða Hæstaréttar.
og móðirin, höfðu áður háð fyrir
bandarískum dómstólum.
Málavextir voru þeir að Héraðs-
dómur Reykjaness féllst á kröfu ís-
lenskra lögregluyfirvalda um að
heimila þeim að fara inn á heimili
Hanes-hjónanna á íslandi og færa
þaðan brott stúlkubam. Úrskurður
héraðsdóms var kærður til Hæstarétt-
ar. Áður en Hæstiréttur hafði kveðið
upp sinn úrskurð ákvað dómsmála-
ráðherra að afhenda móðurinni bam-
ið og heimila móðurinni að fara með
það úr landi. Þetta var gert án þess að
lögmanni hjónanna væri gefin kostur
á að koma að andmælum. Um þessa
aðgerð ráðuneytisins segir Hæstirétt-
ur: “Með þessari ákvörðun sinni
svipti ráðuneytið í reynd hjónin þeim
gmndvallarrétti sínum að fá að bera
aðgerðir íslenskra stjómvaida undir
dóm Hæstaréttar, auk þess sem þessi
ákvörðun ráðuneytisins átti sér enga
stoð í lögum.” Með öðmm orðum er
niðurstaða Hæstiréttar að með því að
aflétta einhliða því réttarástandi sem
kært hafði verið til Hæstaréttar og
leyfa móðurinni að fara með bamið
úr landi hafi dómsmálaráðherra í
reynd komið í veg fyrir að Hæstirétt-
ur gæti fjallað um málið. Dóms-
málaráðherra hafi því komið í veg
fyrir að einstaklingar gætu fengið
notið þeirra stjómarskrárvörðu rétt-
inda, sem kveðið er á um í 70. gr.
stjómar-skrárinnar um að “öllum
beri réttur til að fá úrlausn um rétt-
indi sín og skyldur með réttlátri
málsmeðferð innan hæfilegs tíma
fyrir óháðum og óhlutdrægum dóm-
stóli.”
Ég skil orðfæri Hæstaréttar í um-
ræddum úrskurði svo, að hann sé að
segja að dómsmálaráðherra hafi brot-
ið gegn ákvæðum stjómarskrárinnar;
ráðherra hafi svipt hjónin þeim
stjómarskrárvarða rétti sínum að geta
fengið endanlegan úrskurð dómstóla
um réttindi sín, því löggjafinn hefur
ákveðið að úrskurðir héraðsdóms af
því tagi sem hér um ræðir em kæran-
legir og Hæstiréttur því endanlegur
úrskurðaraðili. í þessu sambandi
hljóta því að koma til skoðunar lög
um ráðherraábyrgð.
Staða dómsmálaráðherra
í mínum huga em aðgerðir dóms-
málaráðherra ólögmætar og brot
gegn grundvallarreglum samfélags-
ins. Það er einnig niðurstaða Hæsta-
réttar. Dómsmálaráðherra var gefið
tækifæri til þess að koma að rök-
semdum sínum í umræðu utan dag-
skrár um málefnið á Alþingi fyrir
skömmu. Þar kom ekkert fram sem
réttlætti aðgerðir ráðherrans. Við-
komandi ráðherra hefur áður verið
sakaður um að hafa stigið dans hand-
an landamæra siðferðis þó þetta sé í
fýrsta sinn, svo mér sé kunnugt, að
æðsti dómstóll landsins komist að
þeirri niðurstöðu að aðgerðir ráðherr-
ans séu lögleysa.
Höfundur er alþingismaöur.