Alþýðublaðið - 01.05.1997, Blaðsíða 18

18
ALÞYÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 1. MAÍ 1997
■ Tryggvi Þor Aðalsteinsson skrifar fra Sviþjoð
Framtíöarsafn í gömlu húsi
Safn vinnunnar í Norrköping vekur athygli og áhuga
“Straujárnið" í Norrköping. Spunahús og klæðaverksmiðja, sem nú er Safn vinnunnar og hefur hlotið alþjóðlega
athygli.
Húsið, sem hýsir Safn vinnunnar í
Norrköping, er óvenjulegt í útiliti og
fallegt. Hermt er að myndhöggvarinn
Carl Milles hafi sagt að húsið væri
fallegasta iðnaðarbygging Svíþjóðar,
en húsið var byggt sem spunahús
árið 1917. Núna er þar Safn vinnunn-
ar (Arbetets museum), sem með fjöl-
breyttri starfsemi speglar samtímann
í ljósi vinnu og atvinnuhátta. Safnið
er í borginni Norrköping í Austur-
Gautlandi (Östergötland), borg sem
lengi var tákn iðnaðar og framfara.
I fossum og flúðum
rennur áin Motala í
gegnum Norrköping og
er þannig uppspretta
orku og atvinnu.
Á miðöldum byggðu
menn þar kornmyllur. A
sautjándu öld voru fram-
leidd vopn í smiðjunum
á árbakkanum og hand-
verksmenn settust þar
að, þar á meðal vefarar
og skraddarar.
Iðnbylting
I fossum og flúðum rennur áin
Motala í gegnum Norrköping og er
þannig uppspretta orku og atvinnu. Á
miðöldum byggðu menn þar kom-
myllur. Á sautjándu öld voru fram-
leidd vopn í smiðjunum á árbakkan-
um og handverksmenn settust þar
að, þar á meðal vefarar og skraddar-
ar. Fyrir miðja nítjándu öld risu svo
fyrstu eiginlegu verksmiðjumar. Iðn-
byltingin hóf þar með innreið sína og
Norrköping varð fljótt miðstöð vefn-
aðar og fatagerðar. Árið 1830 var til
dæmis 70% sænska klæðaiðnaðarins
í Norrköping.
Verksmiðjuhúsin risu þétt hvert af
Verksmiðjuhúsin risu
þétt hvert af öðru um-
hverfis ána. I áratugi
gekk fólk hvern virkan
dag, karlar og konur, til
vinnu sinnar við spuna-
vélar, vefstóla og til
annarra starfa, sem þar
voru unnin. Nú eru vél-
arnar þagnaðar en eftir
standa flestar bygging-
arnar og mynda heil-
steypt borgarlandslag
liðins tíma.
öðra umhverfis ána. í áratugi gekk
fólk hvem virkan dag, karlar og kon-
ur, fil vinnu sinnar við spunavélar,
vefátóla og til annarra starfa, sem þar
voru unnin. Nú era vélamar þagnað-
ar en eftir standa flestar byggingam-
ar og mynda heilsteypt borgarlands-
lag liðins tíma. Síðustu verksmiðj-
umar hættu starfsemi um 1970.
Sænskur vefnaðariðnaður hafði lotið
í lægra haldi fyrir innfluttum voram,
einkum frá Suður-Evrópu og Asíu-
löndum Sjálfur borgarhlutinn er í
raun minjasafn og einstakur því
hvergi annars staðar í Evrópu ber að
líta svo stórt og heildstætt „minnis-
merki“ frá áram iðnbyltingarinnar og
um þróun iðnaðarins.
“Straujárnið“
Safn vinnunnar opnaði í desember
1991. Opnuninni var því lýst sem
stærsta atburðinum í sænskum safna-
málum síðan Skansen í Stokkhólmi
opnaði hundrað áram áður. Svíar
höfðu eignast nýtt og öðru vísi safn.
Á 7000 fermetrum, á sjö hæðum,
gefur að líta sýningar, vinnustofur,
bókasafn, skrifstofur, veitingastað og
ráðstefnusali. Húsið er byggt á
hólma, Laxhólmanum, úti í straum-
hörðu fljótinu.
Greinilegt er að arkitekt hússins
hefur ákveðið að nýta hólmann til
hins ýtrasta því útveggir hússins
fylgja honum. Form hússins er þess
vegna dálítið óvenjulegt, sjöhymt.
Gluggamir eru stórir og margir og
standa þétt. Verkafólkið í vinnusöl-
unum gat notið dagsbirtu frá öllum
áttum. Byggingaefnið, jámbent
steinsteypa, var hka óvenjulegt á
þeim tíma, og markaði þáttaskil í
sænskri byggingasögu. Um aldir var
tré og múrsteinn algengasta bygg-
ingaefnið. Almenningur gaf húsinu
fljótt nafnið „straujámið“ bæði
vegna útlitsins og legu þess mitt í
hjarta sænska vefnaðariðnaðarins og
enn þann dag í dag kallar fólk húsið
því nafni. Þegar flest var unnu um
600 manns í Straujáminu, aðallega
konur við saumaskap og þá var
Straujámið aðeins ein margra fata-
verksmiðja í Norrköping.
Endurreisn
Á áttunda og níunda áratugnum
vaknaði áhugi manna að varðveita
iðnaðarbyggingamar í Norrköping,
sem margar vora illa famar og
reyndar höfðu nokkur hús verið rifin
að granni. í þessari vakningu fæddist
hugmyndin um Safn vinnunnar.
Safnið er ekki samsafn gammalla og
dauðra hluta. Þetta er lifandi safn
Ekki aðeins í Svíþjóð
heldur einnig í öðrum
löndum heims, borgum,
bæjum og sveitum.
Safnið hefur fáa starfs-
menn en lögð er áhersla
á samvinnu við aðra,
svo sem önnu söfn,
samtök, skóla og vís-
indastofnanir í Svíþjóð
og víðar. Safnið gefur út
bækur og ritgerðir og
stendur að rannsóknum.
með margháttaðri starfsemi. Mark-
mið þess er fyrst og fremst að spegla
samtímann út frá vinnunni. Ekki að-
eins í Svíþjóð heldur einnig í öðram
löndum heims, borgum, bæjum og
sveitum. Safnið hefur fáa starfsmenn
en lögð er áhersla á samvinnu við
aðra, svo sem önnu söfn, samtök,
skóla og vísindastofnanir í Svíþjóð
og víðar. Safnið gefur út bækur og
ritgerðir og stendur að rannsóknum.
Með starfsemi sinni tekur safnið
virkan þátt í þjóðmálaumræðunni.
Kvikmyndasýningar, fyrirlestrar,
Rétt við Straujárnið og
Safn vinnunnar er minja-
safn Norrköping, sem er
fróðlegt að skoða og
sýnir m.a. vel þann tíma
þegar vefnaðariðnaður-
inn stóð sem hæst.
menningardagskrár, fundir og ráð-
stefnur era daglegir viðburðir í safn-
inu og veitingastaðurinn er vinsæll
enda maturinn góður og umhverfið
skemmtilegt. Rétt við Straujámið og
Safn vinnunnar er minjasafn
Norrköping, sem er fróðlegt að
skoða og sýnir m.a. vel þann tíma
þegar vefnaðariðnaðurinn stóð sem
hæst. í annarri byggingu skammt frá,
sem í fjölda ára var pappírsverk-
smiðja, er nú ráðstefnu- og tónleika-
höll. I enn öðra húsi, sem áður var
fataverksmiðja, mun háskólinn í
Linköping fljótlega taka í notkun til
kennslu háskólastúdenta. Þannig hef-
ur hvert húsið af öðru öðlast nýtt
hlutverk.
50 sýningar á 5 árum
Sýningamar í Safni vinnunnar era
margar og standa mislengi. Fyrstu
fimm árin setti safnið sjálft upp 50
sýningar. Einstaka sýningar, eins og
til dæmis Sagan om Alva, er föst
sýning. Alva var „rallerska" í
Straujárninu frá 1927 til 1962 og á
sýningunni fylgjum við sögu hennar
og hússins og öðrum sem þar unnu.
Sýningin lýsir vel kjörum verka-
kvenna á þessu tímabili. Aðrar sýn-
ingar stand í nokkra mánuði eða í
nokkur ár. Sýningamar, sem nú eru í
safninu, hafa flestar mannréttindi
sem sameiginlegt þema, sem á sýn-
ingunum birtist með mismunandi
hætti. Fjöldi fólks, ungir og gamlir,
heimsækja Safn vinnunnar dag
hvem. Alltaf er eitthvað nýtt að sjá,
hlusta á og upplifa.
Þjóðarverkefni
Safn vinnunnar er sjálfstæð stofn-
un en að baki hennar standa heildar-
samtök launafólks, LO og TCO,
fræðslusambönd verkalýðshreyfing-
arinnar og samvinnuhreyfingin. Rík-
ið stendur fyrir tveimur þriðju hlut-
um kostnaðarins og safnið sjálft,
með eigin tekjum, einum þriðja
hluta.
Safnið hefur tekið að sér, að ósk
stjómvalda, að safna og skrá upplýs-
ingar um 1800 byggðasöfn í Svíþjóð,
sem tengjast vinnustöðum, atvinnu-
háttum og verkalýðsstarfi. Gert er
ráð fyrir að verkefnið taki þrjú ár. Á
hverju ári útnefnir Evrópuráðið safn
ársins í Evrópu. Safn vinnunnar í
Norrköping er eitt í hópi tuttugu
safna, sem er tilnefnt til verðlaun-
anna 1997. Þjóðarverkefnið og til-
nefningin sýnir vel. þá tiltrú sem
safnið nýtur.