Alþýðublaðið - 29.05.1997, Qupperneq 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 29. MAÍ 1997
■ Therkel Stræde, lektor í þýskri samtímasögu við háskólann í Óðinsvéum skrifar um nýja þýska bók sem fj
þjónustu nasista
Menntafólk studdi na
- Starfsframi í þjónustu nasista útilokaði ekki starfsframa eftir stríð - fullyrðir þýski sagnfræðingurinn Götz Alys í nýjustu bók
um samfélagsþátttöku menntafólks fyrir daga nasista, í þjónustu þeirra og eftir fall þriðja ríkisins.
“Æ þessir karlmenn! Andstyggi-
legir! Sá sem við höfum hér er mis-
lyndur eins og gömul jómfrú.“ -
skrifar Dorothea Maria Kahlich til
Elfriede Fliethmann. Dóra og Fritzi
eru vinkonur frá háskólanum í Vín
þar sem báðar luku doktorsprófí í
mannfræði. Dóra hélt áfram á deild-
inni sem vísindamaður með erfiðan
yfírmann. Fritzi fékk stöðu við
„Institutt fiir deutsche Ostarbeit" í
Kraká, og hefur einmitt um þessar
mundir fengið vitneskju um að hún
muni taka við starfi forstöðumanns
kynþátta- og þjóðháttadeildarinnar
(Rasse- und Volkskunde).
Árið er 1942, og þýski herinn þarf
að kalla varalið til austurvígstöðv-
anna, meðal annarra forvera fröken
Fliethmanns.
“Þeir hafa í raun ekkert nema gott
af því,“ skrifar hún vinkonunni, sem
óskar henni til hamingju með orðun-
um: „Þú þekkir sjónarmið mitt: við
skulum sýna þeim, að konur geta!“
Sagan er dæmigerð fyrir stöðu
margra þýskra kvenna í Þriðja ríkinu.
Fyrst ýttu nasistar þeim út af vinnu-
markaði og frá áhrifastöðum, síðan
færði stríðið þeim, þegar Ieið á, ný
tækifæri. Ekki svo fáar fengu skyndi-
lega stjómunarstörf og áhugaverð og
gefandi verkefni. Starfsframi, tekjur,
einstaklingsfrelsi - konur, sem voru
ungar á stríðsámnum, minnast þeirra
gjama sem bestu ára ævi sinnar.
Hin áhugaverða rannsókn sem
Fritzi Fliethmann átti að stjóma átti
sér stað innan veggja Jagiello-Há-
skóla eftir að þýska hernámsliðið
hafði lagt háskólann niður og sent
pólska kennara í útrýmingarbúðir.
“Institutt fúr den deutsche Ostar-
beit“ var rannsóknarstofnun sem átti
að gera rannsóknir á náttúruauðlind-
um og fólksforða Austur-Evrópu.
Verkefni dr. Fliethmanns var að kort-
leggja, bæði mannfræðilega og
erfðafræðilega, íbúa af gyðinglegum
uppruna: Gyðingum var safnað sam-
an, myndaðir og þeim iýst, nákvæm
líkams- og hauskúpumál tekin, fjöl-
skyldutengsl, sjúkdómar og fleira
skráð. Ef fólk kom ekki af sjálfsdáð-
um á tilteknum tíma til mælinga, var
það sótt af SS mönnum og þýskri
lögreglu.
Þessi rannsókn var mikilvæg, bæði
með tilliti til skammtíma- sem lang-
tímasjónarmiða. 1942 var útrýming-
arherferðin komin á fullan skrið, en
fyrst að lokinni nákvæmri lýsingu á
gyðinglegum einkennum mátti
tryggja að næðist til allra. Og eftir
„hina endanlegu lausn“ myndi verða
þörf fyrir vísindalegar sannanir fyrir
því að gyðingar hafi verið „óæðri
kynþáttur", sem var útrýmt vegna
þess að þróunin krafðist þess.
Verkefnið var svo spennandi, að
mannfræðivinkonumar tvær samein-
uðu krafta sína og einbeittu sér að
því: Vettvangsrannsóknum var
stjómað frá Kraká og í Vín var unnið
úr upplýsingum sem öfluðust. En
Flethmann og Kahlich unnu í kappi
við tímann. Oftar en einu sinni urðu
“Til þessa hafa vísindamenn og
fjölmiðlar viljað lita framhjá að til
hafi verið menntamenn sem höfðu
nasískar lífsskoðanir. Kerfið var
annað og meira en heimskt, mið-
aldalegt og villimannslegt. Það
voru gáfaðir menntamenn sem
unnu alúð að því að útfæra hug-
myndir nasista," segir Götz Aly.
þær að beita sér til að koma í veg fyr-
ir að hin „mikilvægu rannsóknar-
gögn“ þeirra væru send of fljótt í út-
rýmingarbúðir. Þetta gagnaðist Doru
Kahlich eftir stríð þegar hún þurfti að
þvo af sér fortíð sína.
Hvorki Fliethmann né Kahlich
voru sannfærðir nasistar. Þær urðu
sennilega aðeins flokksfélagar vegna
starfsframa síns. Þær voru ungir,
metorðagjamir vísindamenn, sem
gripu tækifærið til að takast á við
spennandi rannsóknarverkefni, auk-
inn ffarna og sýna „að konur gætu
einnig".
Gáfaðir menntamenn
aðhylltust nasisma
Þessa sögu má lesa í bókinni
„Macht - Geist - Wahn“, sem er ný-
komin út í Þýskalandi. „Samhengi í
þýskri hugsun“ er þema, eða með
öðmm orðum þræðir á milli fortíðar
og nútíðar, frá millistríðsárunum og
Þriðja ríkinu til þýsku samfélaganna
í austri og vestri eftir stríð. Bókin
greinir frá örlögum fjölda einstak-
linga, sem hófu starfsferil sinn í
þjónustu nasista. Nokkrir em þekktir.
Einn þeirra, Erich Mielke, tók þátt í
morði kommúnista á lögreglumönn-
um á tímum Weimarlýðveldisins og
varð síðar yfirmaður Austur-þýsku
leyniþjónustunnar Stasi. Annar sem
kemur við sögu er prófessor Theodor
Oberlander sem varð ráðherra í
stjóm Adenauers, þrátt fyrir langa
fortíð sem virkur nasisti.
f bókinni em dregnar upp myndir
af enn fleiri einstaklingum sem hófu
starfsframa sinn í þjónustu nasista,
myndir sem áður hafa ekki birst opin-
berlega. í knöppum, beinskeittum stíl
em dregnar upp myndir af einstak-
lingum sem þegar á heildina er litið
segja merkilega sögu um þátt mennta-
fólks í breytilegri og á köflum hræði-
legri sögu Þýskalands á þessari öld.
Höfundurinn er Götz Aly, sagn-
fræðingur, stjómmálafræðingur og
ritstjóri blaðsins „Berliner Zeitung".
Hann hóf að rannsaka erfðahreinsun,
„líknardráp" og hlutverk lækna; en
varð brátt ljóst að þetta vom ekki
einangruð fyrirbrigði heldur höfðu
víða samsvaranir í samfélagi nasista,
meðal annars í „afstöðunni til gyð-
inga“. Það var ekki unnið út frá for-
dómum og hinum gömlu andgyðing-
legu klisjum. Um var að ræða ákveð-
ið hugmyndakerfi og kím þessa kerf-
is var að nokkm leyti hinir öldnu,
virtu hugsuðir, rannsóknaráð og svo
framvegis.
Að mati höfundar óð stjóm nasista
ekki blint frá einni ákvörðun til þeirr-
ar næstu án þess að vera fær um að
beita rökhyggju, eins og sumir sagn-
fræðingar hafa haldið fram. Unnið
var eftir ákveðnum áætlunum, og
leitast við að undirbyggja þær með
vísindalegum rökum. Ungir metnað-
argjamir menn og konur gerðu áætl-
anir, skýrslur og spár út frá þeirri
framtíðarsýn að Þýskalandi myndi
fara með sigur í stríðinu og skapa
Nýja Evrópu.
Utrýming á þeim sem ekki gátu
unnið og kynþáttum sem talið var að
gætu skaðað hina þýsku þjóðarsál,
endurskipulagning framleiðslu og
lýðræðisleg uppstokkun innan „stór-
rýmis" framtíðarinnar eftir mann-
fræðilegum reglum vom atriði í áætl-
unum, sem nýbakaðir akademíkerar
unnu að íyrir stjómvöld.
“Til þessa hafa vísindamenn og
fjölmiðlar viljað líta framhjá að til
hafi verið menntamenn sem höfðu
nasískar lífsskoðanir. Kerfið var ann-
að og meira en heimskt, miðaldalegt
og villimannslegt. Það vom gáfaðir
menntamenn sem unnu alúð að því
að útfæra hugmyndir nasista," segir
Götz Aly.