Alþýðublaðið - 25.06.1997, Blaðsíða 6

6
A I «-■
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 25. JÚNÍ1997
^ aiíri\/iu'i m/vrii id oc m if»
fiskveiðar
f n \ -
f'M H
Um aldir ríkti einungis eitt stýrikerfi við fiskveiðar: Frjálsar veiðar. „Frjálsar veiðar“ þýðir að allir mega kaupa eða byggja bát,
halda til hafs og veiða eins og þeir vilja og geta. Það er ekki fyrr en á síðari hluta þessarar aldar sem þjóðir heims hófu að
stjóma veiðum og var það fyrst og fremst vegna ofveiði.
Margvíslegar leiðir eru til að
vemda fiskistofna fyrir of-
veiði. Helstar þeirra eru ákvæði um
lágmarksstærð fiska, það er að fiskur
verði að hafa náð tiltekinni stærð,
ákvæði um möskvastærð, það er að
net séu ekki of þéttriðin, og svæða-
lokanir, það er að bannað sé að veiða
á tilteknum svæðum, til dæmis vegna
þess að þau eru uppvaxtarsvæði
fisks. Einnig er oftast ákveðinn leyfi-
legur heildarafli, til dæmis að aðeins
megi veiða 100 þús. tonn af þorski á
ári.
Síðar var hugað að því að stjórn á
veiðum er mikilvæg, ekki aðeins til
að hindra ofveiði heldur til að tryggja
hagkvæmni. Það er hagræn stjómun.
Auðlindir sjávar hafa nokkra sér-
stöðu.
I fyrsta lagi em þær endumýjan-
legar, það er sífellt nýir fiskar koma í
stað þeirra sem em drepnir.
I öðm lagi er um að ræða lífrænt
hráefni sem skemmist mjög fljótt.
í þriðja lagi er um auðlindir, fiski-
stofna, að ræða sem veiðast á mjög
mismunandi stöðum og flakka á
milli.
I fjórða lagi er um að ræða veiðar
á villtum dýmm til matar sem er orð-
ið nær einsdæmi í heiminum.
I fimmta lagi em náttúmlegar að-
stæður mjög ráðandi við viðgang og
nýtingu fiskistofna, svo sem ástand
sjávar, fæða, veðurfar og áhrif ann-
arra dýra.
Það em ekki nema 20 ár síðan
Hafrannsóknastofnun hóf ráðgjöf um
nýtingu þorskstofnsins. Hagræn
stjómun fiskveiða er nú ráðandi. Þó
má ekki gleyma því að stýrikerfi
verður að uppfylla það skilyrði að
komið sé í veg fyrir ofveiði.
Fiskveiðistjómunin byggist á
ákvörðun um leyfilegan heildarafla.
Sú ákvörðun er tekin af sjávarútvegs-
ráðherra að fengnum tillögum Haf-
rannsóknastofnunar. Undanfarin ár
hefur verið farið eftir tillögum Haf-
rannsóknastofnunar en á ámm áður
Ágúst Einarsson,
þingmaður
jafnaðarmanna skrifar
var oft farið fram úr tillögum og ráð-
gjöf stofnunarinnar.
Fiskveiðiarður
Hagkvæm nýting fiskistofna þýðir
að veiðunum sé stýrt þannig að það
myndist hagnaður, svokallaður fisk-
veiðiarður. Mismunur á tekjum og
kostnaði við veiðar er fiskveiðiarður.
Ef tekjur af auðlindinni em 100 og
kostnaður 80 þá er fiskveiðiarðurinn
20.
Ef ekki em settar takmarkanir þá
verða skipin mörg og kostnaður það
mikill að heildartekjur verða jafnar
heildarkostnaði. Þá er enginn hagn-
aður og sóknin óhagkvæm. Þannig
byggist hagræn stjómun á því að
minnka flotann. Ef sókn er aukin þá
hækkar kostnaður. Afkastageta
flestra fiskiskipaflota í heiminum fer
langt fram úr nýtingu fiskistofna.
Þegar mest bil er milli tekna og
kostnaðar við veiðar þá er talað um
kjörsókn. Að henni stefna öll stýri-
kerfi við fiskveiðar. Kjörsókn há-
markar fiskveiðiarðinn. Við emm
enn langt frá því að ná kjörsókn við
veiðar á íslenskum fiskistofnum en
við höfum náð verulegum árangri við
veiðar á nokkmm fisktegundum. Má
þar nefna loðnu og sfld og ýmislegt
bendir til þess að skipulag okkar við
botnfiskveiðar sé einnig að skila ár-
angri.
Nú em tekjur af fiskistofnum hér-
lendis um 100 milljarðar og kostnað-
ur er um 97 milljarðar. Hagnaður í
sjávarútvegi er núna að minnsta koti
3 milljarðar á ári, það er núverandi
fiskveiðiarður. Þessi hagnaður getur
hins vegar aukist vemlega á næstu
ámm ef haldið er rétt á spilunum.
Stjórnkerfi við veiðar
Helstu kerfi við stjómun veiða eru
sex talsins, frjálsar veiðar, leyfilegur
heildarafli og frjálsar veiðar þar til
þeim heildarafla er náð, gjaldtaka við
veiðar, takmörkun á skipum, sóknar-
mark og aflamarkskerfi.
Frjálsar veiðar þýða að allir mega
veiða eins og þeir vilja og geta, en
þær leiða til útrýmingar viðkomandi
stofnum. Hagur einstakra útgerðar-
manna og samfélagsins fer einfald-
lega ekki saman.
Sú stjómunaraðferð að ákveða
leyfilegan heildarafla og leyfa síðan
frjálsar veiðar þar til þessum heildar-
afla hefur verið náð er algeng. Hún er
ekki góð. Sóknin verður of mikil, of
mikið lagt í hana og þar með of
kostnaðarsöm.
Frægt er dæmið um lúðuveiðar í
Bandaríkjunum þar sem mörg hund-
mð bátar veiða takmarkað heildar-
magn og veiðar em stöðvaðar eftir
nokkra klukkutíma. Þess má reyndar
geta að þetta kerfi notum við núna
við veiðar úr norsk-íslenska sfldar-
stofninum.
Aðrar aðferðir em mögulegar við
hagræna stjómun. Hægt er að leggja
gjald á sóknina, til dæmis á veiði-
heimildir, rúmlestatölu skipa eða
olíu. Tilgangur þess er að knýja fram
minni sókn með auknum kostnaði.
Þetta er erfitt í framkvæmd og hefur
ekki verið beitt að neinu ráði.
Hugmyndin um veiðileyfagjald
byggist ekki á gjaldtöku til að stýra
sókninni. Þar liggja aðrar ástæður að
baki, það er réttlætisrök og hag-
kvæmisrök.
Önnur leið er að takmarka fjölda
skipa sem veiða eða stærð skipa, til
dæmis að krefjast þess við endumýj-
un að fyrir hverja eina nýja rúmlest
séu tvær rúmlestir teknar úr umferð.
Þetta er að hluta til inni í núverandi
fiskveiðistjómun okkar. Það er mat
fræðimanna að þetta eitt og sér geti
ekki leitt til árangurs, meðal annars
vegna þess hve tækniþróun er ör.
Sóknarmark og afla-
markskerfi
Sóknarmarkskerfi er skilgreint
þannig að úthlutað er sóknardögum,
til dæmis að fiskiskip megi einungis
vera 150 daga á sjó eða verði að
veiða annað en þorsk í 100 daga.
Annað heiti yfir sóknarmarkskerfi
eða sóknarmark er sóknardagakerfi
eða banndagakerfi. Þetta gildir að
hluta til enn fyrir smábáta. Erfið-
leikar við þetta kerfi em meðal ann-
ars þeir að erfitt er að gæta þess að
afli einstakra fisktegunda fari ekki
yfir leyfilegt hámark. Einnig em erf-
iðleikar í að ákvarða sóknardaga.
Hætta er á að aukaafla verði fleygt
við þessar aðstæður.
Skip em vitaskuld ekki nýtt þá
daga sem þau em bundin við bryggju
og sóknarþunginn á leyfilegum dög-
um er mjög mikill. Það er því kapp-
kostað að ná afla og kostnaður getur
farið úr böndum. Þetta stýrikerfi er
víða notað þótt fræðimenn finni því
ýmislegt til foráttu.
Hægt er að hugsa sér þannig kerfi
að mönnum séu úthlutaðir sóknar-
dagar og heimilt sé að framselja þá.
Það hefur ekki verið reynt hér á
landi. Þá myndast markaður um
sóknardaga eins og er í aflamarks-
kerfinu og það leiðir til hagkvæmni.
Vafalítið væri hægt að skoða þessa
aðferð betur en gert hefur verið.
Aflamarkskerfi er oftast kallað
kvótakerfi. Hægt er að úthluta afla-
marki eða kvóta með tvennum hætti.
Annars vegar sem kvóta í tonnum, til
dæmis 100 tonn af þorski. Það er
aflamark eða kvóti. Hins vegar er út-
hlutað hlutdeild í heildarafla, til
dæmis 0,01% af leyfilegum heildar-
afla í þorski. Það er hlutdeildarkvóti.
Útgerðir veiða síðan sitt aflamark og
hafa heimild til að framselja kvótann
til annarra útgerðarmanna; þetta
framsal getur verið innan ársins og er
þá kallað kvótaleiga. Einnig er hægt
að selja kvótann til annars útgerðar-
manns og þá er um að ræða kvóta-
sölu.
Aflamarkskerfið er tiltölulega ein-
falt; þá er úthlutað afla á hvert skip.
Þá er í valdi útgerðarmannsins
hvenær hann tekur þennan afla.
Hann fær 100 tonnum úthlutað og
það er hagur hans að veiða þessi 100
tonn með sem ódýrustum hætti.
Eftirlit í þessu kerfi er tiltölulega
einfalt að því tilskyldu að allur afli
berist á vigtar. Galli kerfisins er sá að
hætta er á brottkasti, það er að smá-
fiski og verðlitlum fiski sé fleygt til
að geta nýtt kvóta sinn betur. Þetta
byggir á því að einn 6 kg fiskur er
meira virði heldur en þrír 2ja kflóa.
Fiskveiðistjórnun ís-
lendinga
Stýrikerfi okkar í botnfiski hófst
fyrir 20 árum með sóknarmarki, það
er svokölluðu skrapdagakerfi frá
1977 - 83. Þá var skipum bannað að
sækja þorsk á tilteknum dögum og
einungis lítið hlutfall af afla þeirra
mátti vera þorskur.
Skrapdagakerfið sem var reynt hér
um 7 ára skeið leiddi til stækkunar
flotans og afkoma veiðanna versnaði
verulega. Eftirlit með kerfinu var
mikið og erfitt að laga það að fleiri
tegundum. Sóknarmark hefur einnig
þann galla að það er oft erfitt að
stöðva veiðamar þegar leyfilegum