Alþýðublaðið - 15.07.1997, Blaðsíða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 15. JÚLÍ1997
■ Fyrir allmörgum árum tók Haraldur Jóhannsson athyglisvert viðtal við Ólaf Friðriksson sem
hér er birt brot úr
Stofnun Alþýðusambands
íslands og Alþýðuflokksins
Þú stofnaðir fyrsta jafnaðar-
mannafélagið hér á landi?
„Já, það held ég. Ég veit ekki til
þess, að annað jafnaðarmannafélag
hafi starfað áður. Ég var á Akureyri
fram til vors 1915 og þar stofnaði ég
jafnaðarmannafélag. I Jafnaðar-
mannafélagi Akureyrar voru ekki
margir, en það voru góðir menn.
Einn þeirra var Erlingur Friðjónsson,
mjög greindur maður. Annar var lið-
lega tvítugur piltur, sem vann í póst-
húsinu hjá föður mínum, Finnur
Jónsson. Við buðum fram í bæjar-
stjómarkosningunum eftir nýárið.
Við kölluðum það framboð verka-
manna. Við settum upp spjald, sem
hneykslaði yfirstéttina, sem enginn
kannaðist þó við, að væri til. A
spjaldinu stóð: „Verkamenn, kjósið
verkamenn". Erlingur náði kosningu.
Við komum sem sagt einum að. And-
stæðingamir kærðu kosningamar.
Það var víst hálft ár, sem þeir ætluðu
ekki að hleypa Erlingi inn. Erlingur
settist ekki í bæjarstjómina fyrr en í
júlí, held ég.“
Var þetta fyrsta framboð jafnaðar-
manna á íslandi.
„Já, verkamenn í Reykjavík höfðu
raunar fengið mann kosinn í bæjar-
stjóm. í það sinn var ekki um eigin-
legt framboð jafnaðarmanna að
ræða.“
Gáfuð þið út blað á Akureyri?
„Nei, um vorið fór ég að hugsa til
Reykjavíkurferðar."
Hafðirðu samband við menn í
Reykjavík?
„Já, það hafði ég. Um vorið lagði
ég upp frá Akureyri. Til Reykjavíkur
kom ég 14. eða 15. maí. Þá hafði mér
verið séð fyrir svefnstað, en í kosti
var ég hjá tengdamóður séra Bjama.
Áður en ég fór til íslands, hafði ég
samið prógramm, - stefnuskrá, - fyr-
ir nýjan flokk. Ég lét fjölrita það á
Akureyri, hektografera það, eins og
það var kallað. Það var ekki langt, en
gott, að mér fannst. Ritstjóra ísafold-
ar, Ólaf Bjömsson, þekkti ég frá
Kaupmannahöfn. Til hans fór ég nú
og spurði hann, hvort hann vildi taka
prógrammið til birtingar. Ég sagði,
að ég ætlaði að stofna stjómmála-
flokk. Það stæði efst í prógramminu.
,Já, þetta er fróðlegt11, sagði hann.
Ekki man ég, hvort hann birti
prógrammið.
Jafnaðarmenn vom þá ákaflega
fáir í Reykjavík, en samt nokkrir.
Sumir höfðu staðið að stofnun Bám-
félaganna. Einn þeirra var Ottó Þor-
láksson. Aðrir höfðu verið í Dan-
mörku og kynnst þar jafnaðarstefn-
unni. Einn þeirra var Ágúst Jóseps-
son prentari. Nokkrir höfðu lesið sér
til um jafnaðarstefnuna. Einn þeirra
var Pétur Guðmundsson, sem um
þetta leyti var þó ekki í bænum. í
fyrstu varði ég tíma mínum til að
ganga á milli þeirra og ræða við þá
um flokksstofnun. Sumir vom með-
mæltir flokksstofnun, en aðrir vom
henni mótfallnir. Um sumarið stofn-
uðum við þó jafnaðarmannafélag,
Gamla jafnaðarmannafélagið, eins
og það var kallað.
Skömmu eftir að ég kom til
Reykjavíkur, var haldinn fundur í
Dagsbrún, og gekk ég þá inn. Á
fundinum kom fram tillaga um
hækkun tímakaupsins um fimm aura.
Mótbáram var hreyft. í Dagsbrún
vom þá nokkrir atvinnurekendur
minni háttar. Þeim leist illa á tillög-
una, sáu öll vandkvæði á kauphækk-
un. Ég tók þá til máls og reyndi að
sýna fram á, að hægt væri að hækka
kaupið. Samþykkt var að hækka
kaupið um fimm aura. Og það gekk
fram.“
í átt til framfara
Varð verkfall?
„Nei, það varð ekki verkfall þá.
Það var þó ekki lágt tímakaup, sem
olli mestum ugg hjá mér, heldur hitt,
hve mjög verkamenn vom látnir
vaka.
Ég kom suður með áform um að
gefa út blað. Hugmyndir mínar um
blaðaútgáfu lagði ég fyrir stjóm
Dagsbrúnar og fór fram á fjórðung
kostnaðar af blaðaútgáfunni. Dags-
brúnarstjómin féllst á hugmyndir
mínar. Blaðið var látið heita Dags-
brún, og tók að koma út þá um sum-
arið einu sinni í viku. Dagsbrúnar-
stjórnin lét skipa fimm manna blað-
nefnd, en ég var ritstjóri. Auk þess að
skrifa blaðið þurfti ég oft að sjá um
sölu, póstun og innheimtu iðgjalda, 1
krónu 25 aurar á árshelming, minnir
mig að iðgjaldið hafi verið.
Blaðið fór víða. Það var prentað í
Gutenberg, og kom ég þangað nær
daglega. Þar kynntist ég Jóni Bald-
vinssyni, sem í fyrstunni hafði enga
trú á jafnaðarstefnunni Hann var sá
eini, sem andmælti í Gutenberg. Þeg-
ar ég hafði talað dálítið við hann,
skipti hann um skoðun."
Hvencer var sjómannafélagið
stofnað?
„Þegar ég kom suður, hafði ég
ekki gert upp við mig, hvort væri
heppilegra, að sjómenn hefðu með
sér sérstakt félag eða gengju í Dags-
brún. Eftir að ég hafði ráðgast við
ýmsa menn, varð það að ráði að
stofna sjómannafélag. Um haustið,
þegar menn komu í land, ákváðum
við að stofna hásetafélag. Kallaður
var saman fundur, sem á komu um
fjömtíu menn. Þar komu fram ýmsir,
sem ég hef ekki séð síðan. Þar var
einn maður í yfirfrakka, en að öðm
leyti ber niður á brjóst. Hann hét Jós-
ep Húnfjörð. Hann þurfti ekki að
brýna. Kosnir vom menn til að semja
lög fyrir félagið. Uppkast að þeim
hafði ég gert, og ég held, að því hafi
lítið verið breytt. Á næsta fundi vom
lögin samþykkt. Þá skrifaði ég í
snatri á blað þama á fundinum: „Við
undirritaðir gemmst hér með með-
limir í Hásetafélagi Reykjavíkur".
Ég fékk menn til að fara með það um
salinn. Þeir fengu engan til að skrifa
sig á, hafa sennilega ekki haldið því
nógsamlega að mönnum. Ég sendi þá
boð til þess, sem sá um Templarahús-
ið, Felix Guðmundssonar, sem síðar
varð góðkunnur jafnaðarmaður, og
spurði, hvort við mættum ekki koma
daginn eftir, sem var sunnudagur.
Hann leyfði það. Ég bað þá, sem ætl-
uðu að gerast meðlimir, að koma á
sunnudagsmorguninn milli klukkan
tíu og tólf og skrifa sig á. Þegar ég
kom þangað, hafði ég meðferðis bók
með sömu yfirskriftinni og verið
hafði á blaðinu. Enginn vildi verða
fyrstur til að skrifa sig á. Mér þótti
ekki heppilegt, að ég gerði það. Loks
fékk ég einn til að verða fyrstan til.
Næsta dag var haldinn fundur í Bár-
unni. Þá var kosin stjóm. Formaður
var Jón Bach.“
Hvað var næst á dagskrá?
Þá fómm við að undirbúa að
mynda verkalýðssamtök og stjóm-
málaflokk, hvort tveggja í einum
samtökum. Áður höfðu verið gerðar
tvær tilraunir til að mynda verka-
laýðssamband. Að fyrri tilrauninni
stóðu Bámfélögin, en að hinni síðari
stóð Dagsbrún, en það var 1907.
Bæði samböndin urðu skammlíf. í
undirbúningsnefndina vom kosnir
tveir fulltrúar frá hveiju fimm félaga
í Reykjavík, að mig minnir, og líka
Ég kom suður með áform
um að gefa út biað. Hug-
myndir mínar um blaðaút-
gáfu lagði ég fyrir stjórn
Dagsbrúnar og fór fram á
fjórðung kostnaðar af
blaðaútgáfunni. Dagsbrún-
arstjórnin féllst á hug-
myndir mínar. Blaðið var
látið heita Dagsbrún, og
tók að koma út þá um
sumarið einu sinni í viku.
Dagsbrúnarstjórnin iét
skipa fimm manna blað-
nefnd, en ég var ritstjóri.
Auk þess að skrifa blaðið
þurfti ég oft að sjá um
sölu, póstun og innheimtu
íðgjalda, 1 krónu 25 aurar
á árshelming, minnir mig
að iðgjaldið hafi verið.
tveir fulltrúar frá hvom tveggja fé-
laga í Hafnarfirði. Með mér í nefnd-
inni voru meðal annarra Ottó Þor-
láksson og Jónas Jónsson frá Hriflu,
sem tekið hafði þátt í stofnun Jafnað-
armannafélagsins. Kosning fimm
bæjarfulltrúa í Reykjavík stóð þá fyr-
ir dymm, átti að fara fram í janúar
1916, en í bæjarstjóminni vora 7
fulltrúar. Við í undirbúningsnefnd-
inni beittum okkur fyrir samstarfi
verkalýðsfélaganna um framboð
þriggja manna. Jón Bach átti að vera
efstur þeirra, en honum var bolað út
af kjörskrá. Frambjóðendumir urðu
Jömndur Brynjólfsson, Ágúst Jós-
epsson og Kristján Guðmundsson.
Þeir náðu allir kosningu. Greidd vom
2028 atkvæði og hlaut listi verka-
manna 911 atkvæði. Heimastjómar-
menn fengu hina fulltrúana tvo.
Stofnþing Alþýðusambands ís-
lands og Alþýðuflokksins var haldið
12. mars 1916. Að því stóðu í
Reykjavík: Dagsbrún, prentarafélag-
ið, hásetafélagið, bókbandssveinafé-
lagið og verkakvennafélagið Fram-
sókn; og frá Hafnarfirði Hlíf og há-
setafélagið þar. í fyrstu stjóminni var
forseti Ottó Þorláksson. Á fyrsta
regiulega þinginu þá um haustið var
Jón Baldvinsson hins vegar kosinn
forseti."
Þetta hefur enga inter-
essu
Sœtti Alþýðusambandið og Al-
þýðuflokkurinn mikilli andúð í
fyrstu?
,Já, hjá einstökum mönnum.
Framsóknarflokkurinn var stofnaður
um líkt leyti. Að stofnun hans stóðu
bændasamtökin, sem kölluð vom.
Þar var fremstur í flokki Sigurður
Jónsson frá Ysta-Felli, hinn mesti
höfðingi, og Jónas Jónsson frá
Hriflu. Jónas studdi verkalýðsfélög-
in, til þess að verkamenn yrðu ekki
allir með auðvaldinu á móti bænd-
um.“
Urðu harðar vinnudeilur á þessum
árum?
„Hásetaverkfallið 1916 var hart
verkfall. Togarasjómenn höfðu þá
um 70 krónur á mánuði í kaup. Að
auki fengu þeir lifrarhlut. Þegar lifrin
hækkaði í verði í stríðinu, vildu út-
gerðarmenn komast hjá því að greiða
lifrarhlutinn. í febrúar 1916 var gerð-
ur samningur milli hásetafélagsins
og útgerðarmanna um lifrarverðið,
35 krónur fyrir fatið. Samningurinn
átti að gilda til mánaðamótanna apr-
fl-maí þá um vorið. Þegar samning-
urinn rann út, neituðu útgerðamienn
að framlengja hann. Hásetafélagið
samþykkti þá, að enginn sjómaður
mætti ráða sig á skip, nema á það
væri skráð samkvæmt samþykktum
félagsins. Hásetar á ljómm togumm
neituðu að láta skrá sig 29. aprfl.
Hófst þá verkfallið. Það stóð til 12.
maí. Utgerðarmenn reyndu allt hvað
þeir gátu til að koma toguranum út.
Þeim tókst aðeins að koma tveimur
toguram á veiðar. Loks féllust út-
gerðarmenn á að greiða 60 krónur
fyrir fatið. Það þótti mikill verkfalls-
sigur.
Tók Alþýðuflokkurinn þátt í síð-
asta áfanganum í sjálfstœðisbarátt-
unni gegn Dönum?@ð:
„I lok heimsstyrjaldarinnar deildu
menn um það í Danmörku, hvort
Danir ættu að taka allt Suður-Jótland
af Þýskalandi eða aðeins þau hémð,
sem vildu vera með Danmörku. Þá
fóru þeir að sjá, að best væri að
semja við Islendinga. Hallbjöm Hall-
dórsson prentari, sem þá var forrnað-
ur jafnaðarmannafélagsins, bar upp
þá tillögu, að Alþýðuflokkurinn
sendi mann til Danmerkur til að ræða
við danska jafnaðarmenn um sam-
bandsmálið. Þá var það, að þeir Jón
Magnússon og Jón Baldvinsson hitt-
ust og ræddu um það, hvort Alþýðu-
flokkurinn gæti sent mann til Dan-
merkur. „Það er enginn, sem getur
farið þessa ferð nema Olafur", sagði
Jón Baldvinsson. Jón Magnússon
spurði þá, hvort ég þekkti forystu-
menn danskra jafnaðarmanna. Jón
Baldvinsson sagði það ekki vera. Þá
segir Jón Magnússon: „Hann kemur
því fram. Ef þeir vilja ekki tala við
hann, þá boðar hann til fundar eða
gerir eitthvað svoleiðis".
Það varð úr, að ég tókst þetta er-
indi á hendur. Þegar ég kom til Kaup-
mannahafnar, æskti ég viðtals við
Stauning. Það gekk fljótt og vel. Þeg-
ar ég fer að tala við hann, finn ég, að
hann tekur erindi mínu illa. Hann
segir: „Nei, þetta hefur enga inter-
essu fyrir okkur“. - Danska ríkis-
stjómin átti þá meirihluta sinn á
þingi undir jafnaðarmönnum.
Ég bið hann að vera ekki of fljótan
á sér að taka ákvörðun. Síðan fer ég
að finna Borgbjerg. Þeir Stauning
vom helstu leiðtogar jafnaðarmanna
þá. Borgbjerg tók máli mínu undir
eins vel. Og þar með var málið unn-
ið. Það var síðan fyrir atbeina jafnað-
armanna, að danska samninganefnd-
in um sambandslögin var send hing-
að.“