Tíminn - 01.08.1968, Side 8

8_______________________TjMINN
Myndin er tekin í Hallgrímskirkiu sí5sumar er Jónas kom þar til aS samfagna starfsmönnum kirkju-
byggingarinnar í tilefni þess að lokið var uppsteypu sjálfs turnsins í fulla hæð — upp að turnspírunni.
Jónas var þá gestgjafi í síðdegiskaffitímanum hjá kirkjusmiðunum og varð það hinn bezti fagnaður.
A sólfögrura morgni, hinn 12.
þ. m., notaði Jónas Jónsson sína
síðustu líkamskrafta til að koma
enn einu sinni í Hallgrímskirkju
á Skólavörðuhæð. Með honum
voru dætur hans, Auður og Gerð-
ur. Við þetta tækifæri færðu þau
Hallgrímskirkju kjörgrip, altaris-
kross úr silfri, til minningar um
konu Jónasar og móður þeirra
systra, Guðrúnu Stefánsdóttur, er
lézt 15. 1. 1963. Fulltrúar Hall-
grímssafnaðar veittu hinum dýr-
mæta grip viðtöku í kapellu kirkj-
unnar og komu honum fyrir á alt-
arinu. Minning góðrar konu var
þá rík í hugum okkar, er vorum
þarna saman komin í helgidómin-
um. — Að lokinni kyrrlátri stund
í kapellunni, fór ég ásamt yngra
presti safnaðarins með Jónasi og
dætrum hans upp á útsýnispall-
inn hátt í kirkjuturninum, en þang
að er nú hægt að komast með auð-
veldum hætti í hraðgengri fólks-
lyftu.
Þennan júlímorgun var skyggni
gott og sumarlegt yfir að líta.
Landnám Ingólfs blasti við okkur
í allri sinni fegurð og dýrð. Það
birti yfir ásjónu míns gamla vinar
og læriföður og augljóst var, að
hann naut hins mikilfenglega út-
sýnis í ríkum mæli. — Mér varð
hugsað tii skólaáranna, í byrjun
síðustu heimsstyrjaldar, hvernig
Jónas þá leiddi okkur nemendur
sína með öðrum hætti upp á háa
sjónarhæð og sagði okkur með
ljóslifandi hætti frá „feðrunum
frægu“ og framandi löndum og
þjóðum fyrr og síðar, — já, sýndi
okkur fegurð lífsins — vakti okk-
ur og hvatti til dáða í lífinu með
því að bregða upp lýsandi myndum
af mönnum og konum, sem vert
var að kynnast, mótast af og líkja
eftir. Ósnortinn komst víst enginn
frá slíkum stundum með Jónasi
og neisti kviknaði þá í brjóstum
margra, neisti sem varð að hægri
glóð hjá sumum, en að brennandi
hugsjónaeldi hjá einum og einum.
— Tryggð nemendanna við sinn
gamla, góða kennara gegnum ár
og áratugi, er glöggur vottur um,
hvílík ítök hann átti í þeim —
þótt sjálfur námstíminn væri stutt-
ur, 1—2 vetur aðeins.
Á ævikvöldi stóð nú þessi óvenju
legi fræðari og fegurðardýrkandi
á háum, kærum stað og naut enn
lífsins og gladdist — einnig yfir
kirkju Hallgríms Péturssonar, sem
hann sá og vissi að var nú svo vel
á veg komin, að spurningin er ekki
lengur: verður hún byggð? heldur:
tekst að ljúka henni í aðalatriðum
fyrir þjóðhátíðina 1974, þegar
minnzt verður 11 alda afmælis ís-
landsbyggðar og 300. árst. Passíu- i
sálmaskáldsins? Vonandi — og að
því mun áfram verða stefnt af hin-
um ört fjölgandi vinum Hallgríms-
kirkju. Nú er gott og létt að vera
í þeim vinahóp, en þannig hefur
það ekki alltaf verið. Um árabil
andaði köldu um þá, sem trúir
voru hugsjóninni frá 1914, að
reisa veglega kirkju í höfuðstað
landsins, er bæri nafn' Hallgríms
Péturssonar. í 40 ár var Jónas
einn af tryggustu vinum Hallgríms-
kirkju og ætíð vekjandi og hvetj-
andi — bæði í mótlæti og með-
læti. — Sú saga er öll til, því að
snemma áttuðu forráðamenn kirkj-
unnar sig á því, að vinningur væri
í að halda vandlega saman öllu
— bæði iofi og lasti — því sem
á prenti birtist um Hallgríms-
kirkju í Reykjavík. Það blaðaúr-
klippusafn fyllir nú margar vel
frá gengnar bækur — býsna fróð-
legar — sem varðveittar munu
verða í Hallgrímssafni framtíðar-
innar, sem fyrirhugað er rúm á
einni hæð turns kirkjunnar á
Skólavörðuhæð. — Árið 1914, er
300 ár voru liðin frá fæðingu sr.
H. P., mun Þórhallur biskup fyrst-
lír hafa komið fram með hugmynd
ina um Hallgrímskirkjubyggingu í
Reykjavík, en 1928 hófust afskipti
Jónasar af málinu og segir hann
í einni grein sinni svo frá upp-
hafi þess máls (Mdbl. 27. 1. ’64):
„ . . . langvinnust hafa átökin orð-
ið um Hallgrímskirkju á Skóla-
vörðuhæð. Bætast þar stöðugt við
nýir kapítular. Ég kynntist þeim
málum fyrst 1928. Þá fundu mig
að máli uppi í stjórnarráði fjórir
af harðfengustu baráttumönnum
íhaldsins. Ekki báru þeir mikið
traust til mín í stjórnmálum. Samt
var koma þeirra til mín vinsam-
leg. Höfðu þeir áhuga fyrir stór-
máli, nýrri kirkjubyggingu í Aust-
urbænum til að bæta úr þörfum
hraðvaxandi borgar. Þeir óskuðu
eftir styrk úr kirkjusjóði og skyldi
nota þá fjárhæð í verðlaun fyrir
álitlega Austurbæjarkirkju. Ég’
leysti eftir föngum úr erindi
þeirra. Formaður sóknarnefndar-
innar var Sigurbjörn Þorkelsson,
hinn vaskasti maður bæði í kirkju-
legu starfi og baráttu íhaldsflokks-
ins. Hann var leiðtogi Reykvíkinga
í máli Hallgrímskirkju þar til fyr-
ir nokkrum misserum. að hann
lét yngri menn taka við vandanum
en studdi þá og málið allt með
áhuga^ æskumanns Nefndin undir-
bjó samkeppni um Hallgríms-
kirkju. Þrjár teikningar bárust og
var engin snjöll . Eftir von-
brigðin við útboðskirkju hóf sókn-
arnefndin samstarf við Guðjón
Samúelsson um forstöðu við Aust-
urbæjarkirkju Liðu svo nokk-
ur ár að hann vann með sóknar-
nefnd að teikningum og skipulagi
lands-kirkju á Skólavörðuhæð.
Nefndin bauð húsameistara ekki
fé fyrir aðstoð hans. Hann vann
árum saman að Hallgrímskirkju
teikningum og líkani kirkjunn-
ar . .. “
Rekur Jónas þessa sögu nokkuð
til ársins 1964 og lýkur frásögn-
in þannig: „Horfir mál Hallgríms-
kirkju nú líkt og ráðhúss Stokk-
hólms eftir óvæntan stuðning sem
sú bygging fékk, þegar fýlupokar
sóttu fast að listaverki Ostbergs.
Lið Hallgrímskirkju er ekki lík-
legt nú fremur en fyrr að hörfa
frá settu marki. þó stundum gefi
á bátinn1'.
Mig langar til að það
komi nú skýrt fram —
það, sem ég betur og betur áttaði
mig á í 30 ára samfylgd vinar míns
og kennara — hver sá kraftur var
sem knúði hann til svo linnulauss
starfs og samstarfs við vini og
„óvini“ að framgangi svo fjöl-
margra þjóðþrifamála. Ein lítil
blaðagrein Jónasar (Vísir 27. 7.
1954) bregður skæru ljósi á orku-
lindina. Greinina nefnir hann:
„Þrjár höfuðkirkjur — misjafnt
er að börnunum búið“ — Þar seg-
ir:
„Dr. Páll ísólfsson ritar bréf um
viðhorf sitt til byggingar lands-
kirkju í Reykjavík og vék þar að
endurminningum sínum frá náms-
árum og starfstíma hans í Leip-
zig“. Bréf Páls er tilfært, en þar
segir m. a.: „Allir þekkja hinar
miklu kirkjur, sem rúma jafnvel
þúsundir. Án þeirra hefði ekki ver
ið unnt að flytja hinn mikla boð-
skap tónanna. En það er víst, að
tónlist kirkjunnar hefur á öllum
tímum haft hin dýpstu áhrif á trú-
arlíf manna. Hinn mikli erkibisk-
up Svía, Nathan Söderblom kall-
aði Bach fimmta guðspjallamann-
inn . . . Oft hef ég til þess hugsað
hversu miklum örðugleikum það
er bundið að flytja hér stór verk
kirkjulegs eðlis. Okkur vantar
nógu stórar kirkjur til þess að þau
hljómi í öllu sínu veldi og verki
eins og vera ber. Þrengsli eru óþol
andi, þegar um flutning tónlistar
er að ræða. — Þegar Dómkirkjan
var smíðuð fyrir rúmum 100 árum
eins og hún er nú, mun hún hafa
rúmað næstum alla bæjarbúa. Sýn
ir það míkinn stórhug þeirra tíma.
Nú þarf að rísa kirkja, sem rúmar
2—3 þús. manns: Hallgrímskirkja.
Ég sé fyrir mér hina miklu kirkju
fullskipaða, en um hinar háu hvelf
ingar hennar líða tónarnir frá hin-
um miklu verkum meistaranna . .
Ég tel Dyggingu Hallgrímskirkju
aðkallandi ekki aðeins frá músík-
sjónarmiði. heldur frá almennu
sjónarmiði. Ég vona því, að við
sjáum hana rísa sem fyrst“. —
segir Páll að lokum.
Síðan segir í grein Jónasar: —
„Næsti maður segir álit sitt um
áhrif kirkjugöngu í París nú í vor
. . . Pétur Ottesen . . en hann
hefur verið einn af þeim tryggu
sonum þjóðkirkjunnar. sem hefur
talið kirkjumálin sérmál presta-
stéttarinnar og ekki tekið sýnileg-
an þátt í kirkjulegu starfi leik-
manna . . . Síðast liðið vor var
Pétur Ottesen staddur í París um
páskaleytið á kynnisferð, flugleiðis
með nokkrum öðrum þingmönn-
um. Sumir þeirra fóru á páskadags
morgun til að hlýða stórmessu í
Notre Dame. Þótti hinum lífs-
reynda þingmanni Borgfirðinga sú
stund verða ein af ógleymanlegum
viðburðum ævi hans. — Kirkjan,
með sínum undurfögru eldgömlu
hvelfingum, orgeihljómar eins og
þeir geta orðið áhrifameslii hér á
jörðu og hin djúpa hrifning þúsund
anna, sem fylltu guðshúsið varð
allt í einu og hvert um sig að and^
legu steypiflóði, sem féll yfir hinn
harðgerða en tilfinningaríka íslend
ing. Á slíkum stundum gleymist
allur munur á bjóðum og tungu-
málum. Trúarstefna. sep kann að
bi\a að fegurð og snilld eins og
hin kaþólska móðurkirkja, nær á
sínum stóru augnablikum inn að
hjörtum hvers einasta vitsmuna-
manns“.
Jónas neidur áfram: „Ég er
FIMMTUDAGUR 1. ágúst 1968.
þriðja vitnið við þessar þrjár til-
teknu kirkjugöngur. Sú för var öll
með minni reisn en dvalir Páls og
Péturs í Leipzig og París. — Ég
fór einn góðviðrisdag í sumar aust-
ijr í Skálholt til að sjá þann stað,
sem var í margar aldir höfuðsetur
hins andlega og kirkjulega starfs
á íslandi. Danir lögðu Skálholt að
vísu í eyði fyrir hálfri annarri öld,
en íslendingar hafa haft stjórn
sinna fjármála síðan 1874. Mér lék
hugur á að sjá hversu okkur hefði
farizt við þennan helgasta höfuð-
stað þjóðarinnar. — Þar er allt í
vanrækslu. Ekki er það sérstak-
lega að kenna fólkinu í Skálholts-
sókn, því að staðurinn og kirkjan
eru ríkiseign. Og þó að vanrækslan
á kirkjunni og kirkjugarðinum sé
með fádæmum, þá er það ekki
neitt einstakt fyrirbæri hér á landi,
heldur táknrænt um viðhorf þjóð-
arinnar til kirkna og kirkjugarða
eins og það hefur verið á fjölmörg
um stöðum hér á landi síðan Krist-
ján Danakonungur hertók kirkj-
úna og svipti hana eignum og sjálf
stæði. Girðingin um kirkjugarðinn
er að miklu leyti sigin í jörð, en
annars skökk og skæld . . . Kirkj-
an er öll gömul og gisin úr timbri,
vissulega lítt hæfur samkomustað-
ur fyrir söfnuðinn, ef kalt er í
veðri. . . . Inni í hinum þrönga og
fátæklega kór er lítið og hörmu-
lega illa haldið orgel. Dökkleitur
dúkur hefur eitt sinn verið strengd
ur yfir orgelið, en nú voru á hon-
um tvö stór göt, meira en hæfði
mannshöfði, ef einhver vildi horfa
á innviði hljóðfærisins í frægustu
kirkju á íslandi. Útlit Skálholts-
staðar er ekki sérstakt fyrir hið
fræga biskupsheimili heldur tákn-
rænt fyrir viðhorf kirkjuleiðtoga
og annara valdamanna, sem tekið
hafa blindandi við arfi Kristjáns
III. og ávaxtað hann eins og raun
ber vitni. — Síðan íslendingar
fengu nokkurt forræði um stjórn
sinna mála fyrir 80 árum, hafa þeir
reýnt að rétta við' þjóðarhaginn á
öílum sviðum nema einu. Kirkjur
og kirkjugarðar hafa gleymzt að
mestu. ísland er eina kristna land-
ið í heiminum, þar sem hægt er
að finna kirkjur og kirkjugarða
sem minna á Skálholtsstað. —
Vanrækslan í þessu efni er gagn-
ger og óafsakanleg. — Það hefur
vantað djarfa og framsýna forystu
um sæmd og metnað kirkjunnar.
Víða um land vinnur fjöldi kvenna
og margt karla að því að hlynna
að sínum helgistöðum. Er gott að
minnast mikilla fórna frá hálfu
einstaklinga og kvenfélaga. En
þessi sjálfboðavinna getur ekki
sett heildarsvip á meðferð kirkna
og kirkjugarða nema þjóðfélagið
bæti fyrir brot hinna dönsku siða-
skiptaforkólfa. Væntanlega spáir
það góðu um þetta mál, að síðasta
prestastefna vildi gera líknarmál-
in að stefnuatriði í starfi kirkjunn-
ar á.næstu árum.
Ef forystumenn þjóðkirkjunnar
vilja eitt augnablik leiða hugann
að því, sem hreif huga þeirra
tveggja íslendinga, sem mettuðust
af brauði fegurðar og snilldar í
listakirkjum framandi þjóða við
þá sjón, sem blasir við augum
hvers manns, sem kemur í Skál-
holt eins og sá staður er nú, þá
hljóta þessir menn að sannfærast
um að hvergi er jafn mikil þörf
fyrir líknarstarfsemi eins og við
helgistaði þjóðkirkjunnar. í þeim
efnum er ekki hugsanlegt að gera
neinn samanburð við aðrar þjóð-
ir . . . “
Menn athugi, að þetta ritar
Jónas árið 1954. Síðast liðinn
sunnudag, 21. 7 1968, var hátíð
á hinum endurreista Skálholtsstað
og þess minnzt, að 5 ár eru liðin
frá vígslu hinnar nýju, glæstu
kirkju þar Ekki bafði Jónas völd
né vegtyiiur á uppbyggingarárum
Skálholts — en penni hans var
óbrotinn. Hann kom í Skálholt
1954 og sá niðurlæginguna. Sjálf-
ur hafði hann einnig farið víða
um lönd og dáðst að hinu sama og
Pétur og Páll. Sársaukinn yfir
Framhald á bls 15.