Vísir - 30.10.1977, Page 14
14
Sunnudagur 30. október 1977 VISIR
Magnús Magnússon þekkja f lestir islendingar,
— ef ekki.af ritstörfum, þá af víðkunnum sjón-
varpsþáttum sem hann hefur gert fyrir BBC í
Bretlandi, þar sem hann er búsettur. Meðal
þess sem Magnús hefur gert fyrir BBC eru
myndaflokkar um um fornleifar og sögu. Þessu
áhugamáli hans er einmitt tengd sú bók sem
bókaútgáfan örn og örlygur sendir frá sér nú
fyrir jólin. Bókin heitir Hamar Þórs — Þrumu-
fleygur norðursins og er þýdd af Degi Þorleifs-
syni. Bók þessi er hin veglegasta að allri gerð,
prýdd miklum fjölda litljósmynda eftír Werner
Forman. I þessari bók, sem er i ritflokknum
Echoes of the Ancient World og örn og örlygur
gáfu útá ensku í fyrra, fjallar Magnús Magnús-
son á ferskan og f jörlegan hátt um goðsögnina og
sannleikann um heim og lífssýn norrænna vík-
inga, og ræðst m.a. á þá hugmynd að víkingarnir
hafi verið heiðnir villimenn. Helgarblaðið birtir
hér með góðfúslegu leyfi útgefanda einn af köfI-
um bókarinnar, og nefnist hann Helvegur. Þar
f jallar Magnús um viðhorf víkinga til dauðans og
lífsins eftir hann. Millifyrirsagnir eru blaðsins.
—ÁÞ.
heLveguR
öauðínn oc, Lípö eftín hann
Kafli úr nýrri bók, Hamar Þórs eftir Magnús Magnússon
1 goðafræði norðurlandamanna
er Hel bæöi heiti á undirheimum
sjálfum og gyðjunni hræðilegu,
drottningu dauðrarikisins, sem
þar stjórnaði. 1 sköpunarsögun-
um er minnst á jafnvel enn fjar-
lægari undirheim, Niflhel eða
Niflheim (þokuhel eða þoku-
heim), sem var öllum heimum
verri og hafði jafnvel verið til
fyrirsköpun veraldar. Niflhel var
norðurhluti Ginnungagaps, tóms-
ins mikla. I Eddukvæðum er gefið
i skyn að Hel hafi skipst i nokkra
heima, misjafnlega illa, og Nifl-
hel var sá alversti, þannig að i
verri stað varö ekki komist.
„Vondir menn fara til heljar og
þaðan i Niflhel; það er niöur i
hinn niunda heim,” skrifar
Snorri.
Leiðin norður og niður
Enga skýra lýsingu er að finna
á riki Heljar sjálfu i heimildum.
Það kemur helst fyrir sjónir sem
óskapnaðarkennd og mikil viö-
átta með óárennilegum hindrun-
um, þar sem óskaplegt myrkur
rikti og kuldi. Leiðin til Heljar,
helvegur, lá norður og niður og
var sú leið löng og hættuleg- þeir
dauðu urðu að þramma yfir fjöll,
gegnum skóga og eftir djúpum og
dimmum dölum. Hliðið að þess-
um vegi viröist hafa verið kol-
dimmur hellir, þar sem á verði
var geigvæniegur hundur, Garm-
ur að nafni, og var bringa hans
löðrandi i blóði. Nálægt neðri
enda helvegar var landamæra-
fljót dauðrarikis, áin Gjöll (ýlfr-
andi), og varð að fara yfir hana á
Gjallarbrú. Yfir brúnni var þak
úr logandi gulli og gætti hennar
dularfull mær, Móðgunnur að
nafni. Nokkrum spöl lengra var
sjálft hlið undirheima, Helgrind-
ur, og handan þess höll hinna
dauðu, þar sem Hel var æöstráð-
andi.
Enda þótt riki Heljar sé ekki
lýst mjög greinilega i heimildum,
þá hefur Snorri Sturluson látið
okkur eftir lýsingu á Hel sjálfri,
þar sem ekkert er dregið undan.
Hel var alsystir þeirra Fenrisúlfs
og Miðgarðsorms, eitt skrimsla
þeirra er Loki gat viö gýginni
Angurboðu. Aö sögn Snorra leit
Hel út eins og rotnandi lik, var
hálf blá eða svört og að hálfu leyti
með eðlilegan holdslit. „(1 Nifl-
heimi á hún) mikla bólstaði, og
eru garðar hennar forkunnarháir
og grindur stórar. Éljúðnir
(slyddukaldur) heitir salur henn-
ar, Hungur diskur hennar, Sultur
hnifur hennar, Ganglati þræll
Ganglöt ambátt, Fallandaforaö
þröskuldur, er inn gengur, Kör
sæng, Blikjandaböl ársali
(rekkjutjöld) hennar.”
Tvennskonar líf
eftir dauðann
Þegar Óðinsdýrkun efldist, var
greinarmunur gerður á mikils-
háttar mönnum, sem féllu á vig-
velli og fóru þaðan til Valhallar i
úrvalslið Óðins, og óvirðulegra
fólki, sem dó á sóttarsæng og var
framselt Hel. í Ragnarökum var
gert ráð fyrir þvi að-kappar Óðins
berðust með goðunum, en þeir
dauöu i riki Heljar gegn þeim.
Einnig er gefið i skyn að i riki
Heljar hafi verið sérstakur staður
til refsingar vondum mönnum,
sérstaklega þeim, sem gerst
höfðu sekir um andstyggilegustu
syndirnar, sem hugsanlegar voru
samkvæmt siðareglum norður-
og morðvarga
og þann er annars glepur
eyrarúnu (eiginkonu).
Þessi lýsing á vistinni hjá Hel
er oft talin merki um kristin áhrif
á hugsunarhátt vikinga, og má
vel vera að svo sé. Upprunalega
virðist orðið Hel hafa merkt eitt-
hvað svipað og „felustaður,”
gröfin með öðrum orðum sagt.
Þvi fór fjarri að sjónarmið
norðurlandamanna um dauða,
gröf og lifið hinumegin væru öll á
eina lund. Yfirleitt var þvi trúað
að lifið héldi áfram eftir dauðann
i einu eða ööru formi og að þeir
látnu stæðu áfram i sambandi við
hina lifandi, en margar og
mismunandi skoðanir voru uppi
um það, hvernig lifið eftir dauð-
ann raunverulega væri. Til ein-
földunar mætti flokka þessi mis-
Skrimslí toruma heiminum i Ragnarökum. Þetta skrimsli sem
glennir upp ginið og er hiö ófrýnilegasta, var haft til að skreyta einn
sleöanna i Asubergsskipinu (Noregur, 1904). Gegn þesskonar óvin-
um voru jafnvel sjálf goðin máttvana, um það er lauk. (Þessi mynd
er úr kaflanum Tómið mikla. Aörar myndir eru úr viðkomandi
kafla).
landamanna, en þær voru eiðrof
og launmorð. t Völuspá stendur:
Sal sá hún standa
sólu fjarri
Náströndu á,
norður horfa dyr.
Féllu eiturdropar
inn um ljóra (glugga),
sá er undinn (fléttaður) salur
orma hryggjum.
Sá hún þar vaða
þunga strauma -
menn meinsvara (eiðrofa)
munandi viðhorf i stórum drátt-
um i tvennt. 1 fyrsta lagi viðhorf i
þá átt, að þeir látnu lifðu áfram i
gröfinni sjálfri, og i öðru lagi að
þeir létu þar ekki staðar numið,
heldur færu lengra.
Helskórnir
Siðarnefnda viðhorfinu er skýrt
og greinilega lýst i goðsögnunum
um Asgarð og það sýnt á tákn-
rænan hátt með leiðangri
Hermóðs hins hvata til Heljar,
þegar hann reynir að fá Baldur
lausan, og ferð Óðins á sömu slóð-
Langir steindrönglar.sem reistir hafa veriö upp á endann, afmarka
vikingagrafreit, sem er eins og skip i laginu. Grafreitur þessi er f
Blomsholm i Bohúsléni i Sviþjóð.
ir i þekkingarleit um framtiðina.
Þótt Hermóður hefði til reiðar
yfirnáttúrlegan og fleygan fák
eins og Sleipni, tók feröin hann
niu daga og niu nætur. Þeir látnu
hafa væntanlega verið miklu
lengurá leiðinni, nema þvi aöeins
að óðinn hefði útvaliö þá til Val-
hallar og að valkyrjurnar sæu
þeim fyrir farkosti þangað.
Þeir látnu voru lagðir i hauga
og með þeim matvæli, gagnlegir
hlutir allskonar og skrautmunir:
vopn, persónulegir munir, skart-
gripir, peningar, jafnvel land-
búnaðarverkfæri. Þetta var gert
bæði i þeim tilgangi að létta undir
með þeim látnu i ferð þeirra til
undirheima og að sjá til þess að
þeir gætu haldið þar hliðstæðri
virðingu og þeim hafði hlotnast
hérnamegin. Eflaust var einnig
verið að hafa áhrif á nábúa i þess-
um heimi með þvi að auglýsa við
jarðarförina rikidæmi hins látna.
Sá siður að grafa hesta og jafnvel
hunda með þeim látnu getur einn-
ig hafa haft tvennskonar tilgang.
Oðrum þræði hafa þær fórnir trú-
lega verið til þess að sýna goðun-
um hollustu og hinum að sjá þeim
látna fyrir farkosti og fylgd á hel-
vegi.
í einni Islendingasagnanna frá
þrettándu öld, Gisla sögu Súrs-
sonar, er lýst jarðarför Vésteins
nokkurs, sem hafði verið laun-
myrtur. Voru þá sérstakir skór,
helskór kallaðir, bundnir á fætur
hinum látna fyrir gönguna löngu
til undirheima. Hvergi er annars-
staðar minnst á helskó i þeim rit-
uðum heimildum, er varðveist
hafa, og frásögnin virðist einung-
is hafa verið færð i letur vegna
allsérstæðra kringumstæðna,
sem fyrir hendi voru við jarðarför
Vésteins. Þorgrimur, maður sá er
batt helskóna á Véstein, hafði
sjálfur launmyrt hann, og sögu-
hetjan, Gisli Súrsson, hefndi sið-
an Vésteins og launmyrti Þor-
grim. Þorgrimur var lagður i
haug i skipi, og minntist Gisli þá
hegðunar hans, er hann batt hel-
skóna á Véstein, og lét hliðstæð
viðbrögð á móti koma. Við greftr-
un Vésteins hafði morðinginn
sagt: „Eigi kann ég helskó að
binda, ef þessir losna.” Viö
greftrun Þorgrims skellti Gisli
gríðarmiklum steini i bátinn til
þess að festa hann og sagði um
leið: „Eigikannég skipaðfesta,
ef þetta tekur veður upp.”
Óneitanlega má það undarlegt
heita að festa bátinn i gröfinni,
þar eð gera verður ráð fyrir að á
fyrri timum hafi átt að ferðast á
heygðum skipum til undirheima.
En fleiri eru dæmi sliks: hið tigu-
lega Asubergsskip, sem grafið
var úr haug i Noregi 1904 og gert
er ráð fyrir að hafi verið gröf þar-
lendrar drottningar á niundu öld,
hafði verið njörvað niður með
kaðli, sem brugðið hafði verið um
feiknastóran stein i hauginum.
Hundruð skipa hafa fundist i,
haugum i skandinaviskum lönd-
um (þar af fimm á Islandi, til
staðfestingar endurminningum
um þessháttar greftranir á
strjálingi um tslendingasögurn-
ar). Sumir bátanna höfðu veriö
lagðir i grafirnar á hvolf, i öðrum
tilfellum voru alls engir bátar
grafnir, heldur steinaröð i likingu
við skip höfð á gröfinni og látin
tákna það. Hér hefur hugmyndin
um ferðina til annars heims, sem
svo eftirminnilega er lýst með
frásögninni af jarðarför Baldurs,
orðið að þoka fyrir óskýrari hug-
tökum um skipið sem fylgju
dauðans og ef til vill einnig tákn