Vísir - 30.10.1977, Qupperneq 15

VISIR Sunnudagur 30. október 1977
15
Dularfull mynd á skál eða bolla frá nfundu öld, sem fannst I haugi I
Vestur-Noregi. 1 skálinni voru skjaldarbólur sem sennilega hafa
staðist eldinn þegar skipið, sem hinn framliðni var heygður i, var
brennt á staðnum. Still myndarinnar er mjög keltneskur, svo að hún
hefur að likindum verið gerð á írlandi.
endurfæðingar. Fornminjunum
og skráðum heimildum ber sjald-
an fyllilega saman.
Með eftirlætiskonuna
í gröfina
Á bókum er einnig gefið i skyn
að þeir látnu kynnu að hafa þörf
fyrir félagsskap manna i gröfinni.
1 Landnámu islendinga er sagt
svo frá að einn fyrstu landnáms-
mannanna, Ásmundur Atlason,
hafi verið heygður (lagður i
haug) i skipi og þræll hans látinn
fylgja honum i gröfina. En
nokkru siðar heyrðist Ásmundur
kveða visu i haugnum, og var
mergurinn málsins sá, að honum
leiddist þrællinn og vildi heldur
vera einn. Var haugurinn þá opn-
aður og lik þrælsins tekið þaðan.
Hefur Ásmundúr þá væntánlega
orðið ánægður, eða að minnsta
kosti lét hann ekki frekar i sér
heyra.
Ibn Rústa, arabiskur ferða-
langur sem heimsótti nýbyggðir
skandinava við Volgu á fyrri
hluta tiundu aldar, skrifar:
„Þegar einhver höfðingja þeirra
deyr, þá taka þeir gröf, sem
minnir á stórt hús, og leggja hann
i hana. Hjá honum leggja þeir
klæði hans og gullarmbönd, þau
er hann bar i lifanda lifi, og einnig
mikinn mat, drykkjarker og
slegna mynt. Þeir leggja auk þess
eftirlætiskonu hans i gröfina hjá
honum, og er hún lögð þar lifandi;
siðan er dysinni lokað og hún deyr
þar.”
A þó nokkrum stöðum, þar sem
grafið hefur verið eftir fornminj-
um, hafa fundist merki þess að
mönnum hafi verið fórnað til
fylgdar þeim látnu. Drottningin i
Asubergsskipinu hafði hjá sér
unga ambátt, og dæmi um svipað
hafa fundist i Sviþjóð og á Mön.
Ibn Fadlan, annar arabiskur
ferðalangur i Rússlandi, var við
jarðarför hjá vikingum við Volgu
árið 922 og eftir hann liggur ljðs-
lifandi lýsing á helgisiðum þeim,
er þar var farið eftir:
„Mér var sagt að þegar höfð-
ingjar þeirra létust, væri eitt af
þvi, sem gert væri við þá að sið-
ustu, að brenna lik þeirra...
Þegar höfðingi deyr, spyr fjöl-
skylda hans ambáttir hans og
þræla: „Hverjir vilja deyja með
honum?” Svo svarar ein ambátt-
in: „Það vil ég.” Þegar hún hefur
einu sinni svarað þannig, getur
hún ekki afturkallað ákvörðun
sina. Það eru einkum ambáttir,
sem samþykkja þetta...
(Þegar stúlka hefur boðið sig
fra m, eins og gerðist i þetta sinn,)
eru tvær ambáttir settar til þess
Haugfé víkinga — Venjulegt
var að leggja I grafirnar með
þeim þá persónuiega eignar-
muni, sem þeim höfðu verið
kærastir i lifandi lifi, svo og
ýmsa þá hluti, sem mættu verða
þeim að gagni í ferðinni til ann-
ars heims. Vikingurinn vildi
geta haldið sig sæmilega i heim-
inum handan grafar. Á þessari
mynd er silfurhringur frá
Hornelund i Danmörku gerður á
tiundu öld. Hringur þessi er
vottur um iðnlist vikinga, eins
og hún varð best. i þeim stil er
mikið um bugður og öldur.
að gæta hennar, hvert sem hún
fer, og þær þvo jafnvel fætur
hennar eigin höndum. Siðan fóru
þær að búa i haginn fyrir þann
látna, sniðu klæði hans og gerðu
allt, sem gera þurfti, en ambáttin
drakk og söng dag hvern og var
glöð og hamingjusöm.
Engill dauöans
Þegar upp rann sá dagur, er
gerð skyldi bálför hins látna og
ambáttar hans, fór ég til fljótsins,
þar sem skip hans lá. Þaö hafði
verið dregið á land upp og reknir
niður I kringum það fjórír
staurar úr birki og ó'ðrum viði,
til þess að halda þvi á réttum kili.
Umhverfis það sýndust mér vera
stórar hrúgur af viði... Likið lá
enn i gröfinni, og höfðu þeir ennþá
ekki tekið það þaðan. Siðan komu
þeir með likbörur, sem voru sett-
ar i skipið, og breiddu á þær býs-
önsk glitvefnaðar tjöld, rósuð, og
röðuðu á þær sessum og hægind-
um úr býsönskum rósaglitvef.
Þá kom gömul kona, sem þeir
kölluðu engil dauðans, og breiddi
úr tjöldunum á likbörunum. Hún
er ábyrg fyrir þvi að smyrja likið
og búa það til hinstu hvilu og það
er hún, sem drepur stúlkuna.
Þessi sem ég sá var kraftalega
byggð og harðneskjuleg. Þegar
þeir komu til grafarinnar, mok-
uðu þeir upp úr henni moldinni...
Alls enginn rotnunarþefur var af
likinu og það var óbreytt með öllu
nema hörundsliturinn. Siðan
klæddu þeir hann i nærbrók og
buxur, stigvél og kyrtil og lögðu
yfir hann glitvefnaðarmöttul með
gylltum hnöppum. Á höfuð honum
settu þeir húfu úr glitvefnaði og
safala. Þeir báru hann inn i tjald,
sem reist hafði verið i skipinu,
lögðu hann þar á glitvefnaðarvoð-
irnar og létu hann hvila sem
þægilegast á hægindunum. Siðan
komu þeir með nabid (sem er
örvandi drykkur), ávexti og ilm-
andi jurtir og lögðu þetta hjá hón'-
um. Næst komu þeir með brauð,
kjöt og lauka og hentu þessu niður
við hlið honum. Þvi næst tóku þeir
tvo hesta, létu þá hlaupa uns þeir
svitnuðu, hjuggu þá siðan i stykki
með sverði og hentu kjötstykkj-
unum um borð i skipið. Siðan
komu þeir með tvær kýr, sem þeir
einnig hjuggu i stykki og hentu
þeim um borð i skipið. Ambáttin,
sem óskað hafði þess að verða
drepin, gekk frá einu tjaldi til
annars og karlmaðurinn i hverju
tjaldi hafði samræði við hana og
sagði: „Seg húsbónda þinum að
ég hafi gert þetta af kærleika til
hans.”
Samfarir fyrir
> dauðann
Þetta var siðdegis á föstudegi,
og þeir fóru með ambáttina að
einhverju, sem minnti á dyraum-
gerð. Siðan létu menn hana stiga á
lófa þeim og hófu hana upp, þann-
ig að hún var yfir dyraumgerð-
inni, og sagði hún þá eitthvað
(þetta var gert þrivegis).... Siðan
fengu þeir henni kjúkling og hún
sneið af honum höfuðið og fleygði
þvi. Þá tóku þeir hænuna og hentu
henni um borð i skipið. Nú spurðí
ég, hvað hún hefði verið að gera,
og túlkurinn minn svaraði: „1
fyrsta skiptið, sem þeir hófu hana
upp, sagði hún: „Sjá, ég sé
móður mina og föður,” i ann-
að sinn sagði hún: „Sjá,
ég sé hvar allir látnir ættingj-
ar minir sitja saman,” og i þriðja
skiptið sagði hún: „Sjá, ég sé
húsbónda minn sitja i paradis
og paradis er yndisfögur og iðja-
græn, og hjá honum eru karlmenn
og ungir drengir. Hann kallaði til
min; leyfið mér þvi að fara til
hans.” Siðan fóru þeir með hana
til skipsins. Hún tók þá af sér tvö
armbönd, sem hún hafði borið, og
fékk þau konunni, sem kölluð var
engill dauðans og átti að drepa
hana. Hún tók einnig af sér tvo
öklahringa og gaf þá stúlkunum
tveimur, sem höfðu þjónað henni,
og eru dætur konunnar, sem köll-
uð er engill dauðans. Siðan var
farið með hana til skipsins, en
henni ekki ennþá leyft að fara inn
i tjaldið. Þá komu menn með
skildi og stafi, og fengu þeir henni
bikar af nabid. Hún söng yfir bik-
arnum og tæmdi hann. Túlkurinn
sagði við mig: „Nú kveður hún
vini sina.” Þá var henni fenginn
annar bikar. Hún tók við honum
og söng nú lengi, en gamla konan
hvatti hana til þess að drekka
fljótt úr bikarnum og fara inn i
tjaldið til húsbónda sins. Þegar ég
leit á hana, sýndist mér hún rugl-
uð og ráðvillt; hún ætlaði inn i
tjaldið en hitti ekki á dyrnar, svo
að gamla konan tók i hönd henni,
ýtti henni inn i tjaldið og fór inn
með henni. Mennirnir tóku þá til
við að berja með stöfunum á
skildina, svo að óp ambáttar-
innar skyldu ekki heyrast, þvi að
ef þau heyrðust var hætta á þvi að
hinarstúlkurnar yrðu hræddar og
myndu ekki bjóðast til þess að
deyja með húsbændum sinum. Þá
fóru sex menn inn i tjaldið og
höfðu allir samræði við stúlkuna;
siðan lögðu þeir hana við hlið hins
látna húsbónda hennar, tveir
héldu fótum hennar tveir hönd-
um, og gamla konan, sem kölluð
er engill dauðans, brá um háls
henni snöru og fékk endana tvo
tveimur mannanna, er stóðu sinn
hvorumegin við stúlkuna. Siðan
kom gamla konan með rýting
með breiðu blaði og rak hann
hvað eftir annað inn á milli rifja
stúlkunni, en mennirnir tveir
hertu snöruna að hálsi henni uns
hún gaf upp öndina.
Siðan kom til nánasti ættingi
hins látna. Hann tók viðarbút og
kveikti i honum. Siðan gekk hann
aftur á bak að skipinu, sneri and-
litinu að fólkinu og hélt á kyndlin-
um i annarri hendi, en lagði lófa
hinnar handarinnar á bakhluta
sér. Hann var nakinn. Þannig var
eldi slegið i viðinn, sem lagður
hafði verið undir skipið, eftir að
þeir höfðu lagt ambáttina, sem
þeir höfðu drepið, við hlið hús-
bónda hennar. (Einn mannanna
sagði við mig:) „Þið arabar eruð
menn heimskir.” „Hvernig þö?”
spurði ég, og hann svaraði: „Nú,
þið grafið i jörðu þá, sem þið unn-
ið og heiðrið mest, svo að þeir
verða ormunum og moldinni að
bráð. En við brennum þá á einu
augabragði, svo að i sömu svipan
eru þeir komnir til paradisar.”
Fjallið í Eyrbyggju
I þessari frásögn af bálför, sem
Ibn Fadlan lýsir á svo ljóslifandi
hátt, kemur við sögu margt, sem
ekki þekkist úr norrænum heim-
ildum, þar á meðal konan sem
kölluð var engill dauðans. Háls-
höggni kjúklingurinn minnir
hinsvegar tælandi á ferð Hadd-
ings kappa til undirheima. í
þeirri ferð hjó yfirnáttúrleg kven-
vera, sem Haddingur hafði sér til
leiðsagnar, hausinn af hana og
henti hausnum innyfir landa-
mæravegg Heljar. Um þetta leyti
kunna skandinavar i Rússlandi
að hafa verið farnir að taka upp
erlenda siði að einhverju leyti, en
i ofangreindri frásögn má engu að
siður finna hliðstæður, svo ekki
verður um villst, við helgisiði
Öðinsdýrkenda, sem vikið er að i
fornnorrænum ritum. Sérstak-
lega á þetta við um stúlkuna, sem
fórnað er táknrænt með þvi að
kyrkja hana og stinga samtimis.
Gert var ráð fyrir þvi að
skandinaviski höfðinginn, sem
brenndur var við Volgu, færi til
Paradisar „á einu augabragði.”
Sumir höfðingjar áttu ekki langt
að fara til sinnar paradisar; þvi
var trúað að þeir byggju i helgum
fjöllum með ættmennum sinum,
það er að segja i einskonar einka-
valhöll fjölskyldunnar. Áhuga-
verðasta dæmið um þetta kemur
fyrir i Eyrbyggja sögu hinni
islensku frá þvi á þrettándu öld,
en höfundur hennar hefur haft
skarpan, fornfræðilegan áhuga á
gömlum helgisiðum úr heiðni.
Þegar Þorsteinn þorskabitur,
sonur eins fyrstu landnámsmann-
anna og ákafur Þórsdýrkandi,
drukknaði i fiskiróðri árið 938, sá
sauðamaður hans einstaka sýn,
er hann leit i áttina til Helgafells:
,,... hann sá, að fjallið laukst upp
norðan; hann sá inn i fjallið elda
stóra og heyrði þangað mikinn
glaum og hornaskvöl, og er hann
hlýddi, ef hann næmi nokkur
orðaskil, heyrði hann, að þar var
heilsað Þorsteini þorskabit og
förunautum hans og mælt, að
hann skal sitja i öndvegi gegnt
föður sinum.”
Framliðnir i
slagsmálum
Hugmyndin um að fólk úr
ákveðnum ættum og fjölskyldum
„deyi i fjöll” kemur ekki oft fyrir
i rituðum heimildum, svo að hún
er sennilega heldur seint tilkomin.
í Islendingasögum eru frásagn-
irnar af þeim látnu næsta oft
heldur veraldlegar og bóndalegar
i eðli sinu. Þegar einhver dó, var
fyrsta verkið að loka nösum hans
og munni, og stundum augum;
veita honum nábjargir, eins og
kallað var. En jafnvel i þessum
sögnum þýðir dauðinn ekki endi-
lega að öllu lifi sé lokið. Hinn látni
lifði áfram i gröfinni, eins og
Gunnar á Hliðarenda i Njálu, sem
kvað visur i haugi sinum. Þeir
látnu gátu áfram haft áhrif meðal
þeirra lifandi, löngu eftir að þeir
höfðu verið jarðaðir, og höfðu það
oft. Einn þrjótanna i Laxdæla
sögu.Viga-Hrappur baðst þess að
verða grafinn uppréttur undir
eldhúsþröskuldi bæjar sins, svo
að hann gæti fylgst þeim mun
betur með gangi mála á heimili
sinu, enda lét hann þau enn ó-
þyrmilegar til sin taka eftir dauð-
ann en fyrr. „En svo illur sem
hann var viðureignar, þá er hann
lifði, þá jók nú miklu við, er hann
var dauður, þvi að hann gekk
mjög aftur. Svo segja menn, að
hann deyddi flest hjón (hjú) sin i
afturgöngunni. Hann gerði mik-
inn ómaka þeim flestum, er i
nánd bjuggu....” Dauöir menn,
sem þannig gengu aftur og voru
þvi i senn látnir og lifandi, voru
oft mjög hneigðir til ofbeldis og
risu upp úr gröfum sinum til þess
að beita þá lifandi ógnum, enda
varð margur kappinn i forn-
mannasögum frægur af þvi að
berjast við drauga og gera þá
óskaðlega. Mikillar varkárni
varð að gæta i meðferð liks af
manni, sem ætla mátti að gæti
reynst erfiður viðfangs eftir
dauðann; stundum var rifið op
einhversstaðar á vegg ibúðar-
hússins og likið tekið þar út um,
svo að sá látni skyldi ekki rata á
dyrnar, ef hann tæki upp á þvi að
ganga aftur og leita til bæjar. Þvi
fór fjarri að við dauðann drægi af
þeim, sem á annað borð fóru á ról
andaðir; þvert á móti urðu
hrottalegir likamsburðir þeirra
ög illvilji ennþá meiri en verið
hafði i lifanda lifi. Oft varð aö
grafa þá upp og jarða þá annars-
staðar eða jafnvel brenna þá, til
þess að draugaganginum linnti.
En jafnvel eftir það gat svo farið,
að eimdi eftir af skaðvænum
áhrifum drauganna svo kynslóð-
um skipti, ibúum hlutaðeigandi
sveita eða bæja til leiðinda og
tjóns.
Slikar sögur ber fremur aö
flokka með þjóðsögum en goða-
fræði. Mikilfengleg viðhöfn
Asgarðs og hástéttarleg fágun
Öðinsdýrkunarinnar er hvergi
nærri i draugasögunum, en þær
hafa sitt trausta gildi engu að sið-
ur. I þeim koma fram blátt áfram
og óhefluð viðbrögð smábænd-
anna, sem að visu höfðu Þór og
Frey ef til vill i hávegum sem
guði en treystu þó fyrst og fremst
á eigin mátt og megin i átökunum
við leyndardóma náttúrunnar og
iskyggileg öfl höfuðskepnanna.
Oilofulay
vióheldur eðlilegum
raka húóarinnar
Þú veröur sjálf aöreyna Oilof Ulay til aö
sannfærast um árangurinn.
Kauptu glas strax i dag í apóteki eöa
snyrtivöruverslun!
STANDBERG HF
Simar 25335-16462