Morgunblaðið - 10.01.2001, Side 28
LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 10. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FULLUR sigur. Frábært. Óska-
draumur. Óvéfengjanlegt meistara-
verk. Stóru orðin hafa ekki verið
spöruð, hvorki í Danmörku né annars
staðar í Evrópu til að lýsa nýjustu
uppsetningu Bandaríkjamannanna
Roberts Wilsons, sem leikstýrir, og
tónlistarmannsins Tom Waits. Þeir
félagar frumsýndu í Kaupmannahöfn
í nóvember nýstárlega og magnaða
útgáfu á 164 ára gömlu verki, Woy-
zeck eftir Georg Büchner. Nú slást
leikhús um alla Evrópu um að fá
Betty Nansen-leikhúsið í heimsókn
með sýninguna, því sýningarréttur-
inn, hann verður ekki látinn af hendi
næstu árin. Leikhúsáhugafólk ætti
ekki að láta Woyzeck fram hjá sér
fara. Þótt vissulega megi deila um
ágæti þess að dubba gamlan harmleik
upp sem söngleik velkist enginn í vafa
um snilldargáfu Wilsons og Waits
sem leikhúsmanna. Sýningin er lit-
skrúðug og kraftmikil, tónlistin ber
óvéfengjanleg höfundareinkenni
Waits og viðtökurnar eins og áður
segir einróma lof.
Woyzek segir frá hermanninum
Woyzek sem auralaus og auðmýktur,
er tilraunadýr lækna, gengur af göfl-
unum og myrðir unnustu sína, Maríu.
Það er í senn harmleikur og þjóð-
félagsgagnrýni en í höndum Wilson
og Waits verður brjálæðið ráðandi.
Alban Berg samdi óperuna Wozzek
byggða á sögunni en hún á líklega fátt
skylt með tónlist og textum Waits
sem hann samdi ásamt konu sinni,
Kathleen Brennan. Danskir áhorf-
endur fá að njóta þeirra á frummál-
inu, þar sem allir söngtextar eru á
ensku, þótt leikið sé á dönsku.
Það þykir ganga kraftaverki næst
að jafnþekktur leikhúsmaður og Ro-
bert Wilson hafi fengist til að setja
upp nýtt verk og frumsýna í litlu leik-
húsi í Kaupmannahöfn. En Betty
Nansen-leikhúsið hefur ekki farið
troðnar slóðir og Wilson langaði til að
prófa eitthvað nýtt, svo heimsfrum-
sýningin fór fram á Friðriksbergi í lok
nóvember. Wilson hefur annars verið
tregur til að tjá sig um uppsetn-
inguna, sem hann segir þó hafa geng-
ið mun betur en Black Rider, sem
hann setti upp ásamt Waits í Ham-
borg fyrir fáeinum árum.
Wilson tengist þýsku leikhúslífi,
hann starfaði þar á áttunda áratugn-
um, hefur byggt tvær uppsetninga
sinna á þýskum verkum og starfar
þar. Er hann er spurður hvers vegna,
er svarið hins vegar; ég veit það ekki.
Hann segist ekki vilja tala um hlutina,
heldur framkvæma þá.
Viðtökurnar hafa verið betri en
nokkur þorði að vona. Allir dönsku
gagnrýnendurnir gáfu sýningunni
fyrstu einkunn, sex stjörnur af sex
mögulegum. „Sjaldan hefur existensí-
alískur tómleiki verið kynntur af jafn
fagurfræðilegum fullkomleika, og ég
mæli eindregið með því að menn fari
út á Friðriksberg og skelli meðvitund
og skynfærum í hressilega hringekju
sem vekur unað og óróa. Við ábyrgj-
umst ekki örugga lendingu, segir í
Extra Bladet. Og Jyllands Posten
tekur í sama streng: „Ég hef aldrei
séð svo fullkomna fagurfræðilega og
töfrandi myndræna sýningu hér á
landi. Og mun varla.
Erlendir gagnrýnendur eru ekki
síður hrifnir, gagnrýnandi Die Welt
segir tónlistina næstum hafa verið
eftir Kurt Weil og kollegi hans á Dag-
ens Nyheter kallar sýninguna „óska-
draum“. Fjölmörg erlend leikhús
hafa óskað eftir sýningarréttinum en
hann vill Betty Nansen-leikhúsið ekki
láta af hendi næstu árin. Verði Woy-
zeck sýndur erlendis, verði það á
dönsku, með enskum söngtextum,
eins og sýningin er nú. Eða mögulega
á ensku.
Það hefur hins vegar ekki dregið úr
áhuga leikhúsanna og mega leikhús-
unnendur, t.d. í Þýskalandi og Frakk-
landi því eiga von á danskri heimsókn
á næsta ári. Íslendingar, sem hafa
lært dönsku frá blautu barnsbeini
ættu hins vegar að íhuga að bregða
sér í leikhús til Kaupmannahafnar.
Woyzeck í fullu fjöri
eftir hálfa aðra öld
Woyzeck (Jens Jørn Spottag) og læknarnir (Morten Eisner & Hanne Uldar). Woyzeck (Jens Jørn Spottag) & kapteinn (Ole Thestrup).
Richard Wilson (fyrir miðju), Kathleen Brennan & Tom Waits.
Uppsetning Roberts Wilsons og Tom Waits
á Woyzeck eftir Büchner hefur hlotið ein-
róma lof. Urður Gunnarsdóttir brá sér í
leikhús í Kaupmannahöfn.
ÉG las nýlega merkilega bók þar sem lang-
varandi sterameðferð og aukaverkunum henn-
ar er lýst frá sjónarhóli sjúklings og læknis.
Systurnar Eugenia Zukerman og dr. Julie R.
Ingelfinger eru báðar heimsþekktar, hvor á
sínu sviði. Julie er nýrnalæknir á barnadeild
Massachusetts General Hospital (Mass Gen-
eral) í Boston á austurströnd Bandaríkjanna en
Eugenia er flautuleikari (hún var áður gift
Pinchas Zukerman fiðluleikara og er móðir
tveggja dætra hans), rithöfundur og vinnur auk
þess að þáttagerð við bandarísku CBS-sjón-
varpsstöðina. Sú síðarnefnda kom hingað til
lands ásamt fleirum á vegum CBS sumarið
1994 til þess að gera þátt um Kristján Jóhanns-
son óperusöngvara og kynntumst við þá lítil-
lega og er það mér minnisstætt að hún sagði:
My name is Eugenia (ég heiti Eugenia), Ím a
writer (ég er rithöfundur) en ég svaraði: My
name is Katrín, Ím a reader (ég heiti Katrín, ég
les bækur). Við áttum skemmtilegt samtal en
síðan hef ég lesið eina bók eftir hana, Taking
the Heat, sem mér fannst góð og hlustað á
nokkra geisladiska með flautuleik hennar, m.a.
á einn sem heitir ARIA þar sem hún leikur
þekktar óperuaríur ásamt Allan Vogel á óbó og
Dennis Helmrich sem leikur á píanó (útg. Del-
on International DE 3209 árið 1997).
En nú að Prednisone! Eugenia veiktist alvar-
lega árið eftir að hún kom til Íslands, fékk lang-
vinnan lungnasjúkdóm sem kallast eosinophilic
pneumonitis. Sá sjúkdómur nefnist á íslenzku
lungnaíferð rauðkirninga eða rauðkirninga-
lungnabólga en eina meðferðin sem hægt er að
bjóða upp á við þeim sjúkdómi er langtíma-
sterameðferð. Eugenia hafði verið veik í eina 4
mánuði áður en sjúkdómurinn greindist en ein-
kennin lýstu sér þannig að hún átti varla til
nægilegt loft í lungunum til þess að leika á
flautuna og var það farið að há henni alvarlega
við æfingar og á tónleikum. Þegar henni var
sagt að hún yrði líkast til að taka stera að
minnsta kosti í sex mánuði því að ekki væri upp
á aðra meðferð að bjóða, og einnig að hún
myndi verða fyrir aukaverkunum eins og að
fitna og tútna út í framan, féll henni allur ketill í
eld. Hún vissi auðvitað ekkert um stera þannig
séð en hafði lífsviðurværi sitt af því að koma
fram fyrir almenningssjónir, bæði sem flautu-
leikari og í sjónvarpsþáttum. Þetta fannst
henni því vera eins og dauðadómur yfir starfs-
frama sínum og ekki batnaði það þegar litlar
upplýsingar var að fá um það nánar hver auka-
áhrifin gætu orðið. Það varð því verkefni systur
hennar, læknisins Julie Ingelfinger, að leita
uppi allar læknisfræðilegar upplýsingar en
Julie hafði áratugum saman meðhöndlað fjölda
sjúklinga með sterum og hélt sig vita allvel um
hvað sú meðferð snerist. Henni kom að eigin
sögn á óvart hve lítið hafði verið skrifað um
aukaverkanir af sterum og líðan sjúklinga í
langtímasterameðferð. Þó munu hátt í milljón
manns í Bandaríkjunum þurfa á sterameðferð
að halda á hverju ári.
Í 10 mánaða sterameðferð tókst Eugeniu að
verða sér úti um flestar þær aukaverkanir sem
hægt er að hugsa sér. Hún tókst á við þær af
viljastyrk en þó með svo miklum harmkvælum
að hún ákvað í samráði við systur sína að þær
skyldu skrifa bók sem gæti orðið öðrum, sem
taka þurfa stera í langan tíma, að liði.
Sterar, steroidar, prednisolon, prednis-
one…..allt eru þetta nöfn sem ná yfir það sama,
svokallaða glúkókortíkósteróída en það er efni
sem nýrnahetturnar framleiða og er afar kröft-
ugt bólgueyðandi efni. Ekki er átt við stera þá
sem misnotaðir eru í sumum íþróttagreinum,
þeir eru annars konar og kallast anabólískir
sterar, heldur það kröftuga ofnæmisbælandi,
bólgueyðandi en hættulega töfralyf sem notað
er við mörgum alvarlegum sjúkdómum, svo
sem asthma. liðagigt og ýmsum nýrnasjúkdóm-
um svo eitthvað sé nefnt. Því er reyndar einnig
beitt sem skammtímameðferð við vissum sjúk-
dómum svo sem bráðaofnæmi og einnig eru
sterar í ýmsum húðlyfjum en aukaverkanir þær
sem fjallað er um í bókinni eiga aðeins við þá
sem taka stera í töfluformi og í stórum skömmt-
um að minnsta kosti í tvær vikur samfleytt.
Systurnar skiptast á að skrifa um efnið og
kemur skýrt fram hvor skrifar hvað. Eugenia
lýsir líðan sinni, baráttu við sjálfa sig, persónu-
leikabreytingu þeirri sem henni fannst hún
verða fyrir, vonbrigðum, efasemdum og reiði,
örvæntingu, ósigrum og sigrum, samskiptum
við lækna og áhrifum alvarlegra veikinda á líf
og starf. Julie, sem eldri systir, varð bæði að
axla systurhlutverkið auk þess að vera læknir
og lýsir hún því hve erfitt hafi oft verið að að-
greina þetta tvennt. Í fyrstu vildi hún fá álit
annarra lækna, þeirra beztu í Bandaríkjunum,
á greiningu og rannsóknaniðurstöðum. Hún
vildi vera samvizkusami góði læknirinn sem
leitaði uppi alla helztu lungnasérfræðinga og
sérfræðilækna á skyldum sviðum svo að syst-
irin fengi beztu meðferð sem hægt væri að veita
en gerði sér síðar grein fyrir því að ef til vill
hefði hún gengið of langt hvað þetta varðaði.
Hún segist einnig hafa lært að meta hve mik-
ilvægt er að samband læknis og sjúklings sé
gott. Eugenia skipti um lungnalækni fljótlega
eftir að sjúkdómurinn greindist af því að fyrri
læknirinn gaf henni ekki næga von að hennar
áliti en sá nýi spilaði ef til vill um of á tilfinn-
ingar hennar. Alla vega var það mat eigin-
manns Eugeniu þegar hann var spurður álits
eftir á.
Bókin Prednisone hefur reyndar ekki verið
þýdd á íslenzku en hún er án efa sá bezti leið-
arvísir sem ég hef rekizt á um sterameðferð,
bæði frá sjónarhóli læknis og sjúklings. Ekki
sízt leiðbeiningar um það sem sjúklingurinn
getur sjálfur gert sér til hjálpar. Margir Íslend-
ingar lenda í því ár hvert að taka stera til langs
tíma og finnst mér því sjálfsagt að vekja athygli
þeirra á þessari ágætu bók. Fyrir lækna hefur
heldur ekki verið um auðugan garð að gresja og
efast ég ekki um að ýmislegt sem skrifað er í
bókinni eigi eftir að koma þeim á óvart og að
gagni.
Leiðarvísir um
sterameðferð
BÆKUR
F r æ ð s l u r i t
„It may work miracles, but how do you
handle the side effects?“ (Að ná tökum á
sterameðferð, sem getur gert kraftaverk, en
hvernig er hægt að ráða við aukaverk-
anirnar?) Eftir Eugenia Zukerman og dr.
Julie R. Ingelfinger MD.
Útgefandi: St. Martińs Press, New York
(ISBN 0-312-15502-6). 208 bls. 1997.
„COPING WITH PREDNISONE“
Katrín Fjeldsted