Morgunblaðið - 12.01.2001, Blaðsíða 25

ERLENT
MEÐ uppreisn fréttamanna tékk-
neska ríkissjónvarpsins gegn nýjum
yfirmanni þess hefur tíu ára barátta
tveggja ólíkra lýðræðishugmynda
náð hámarki. Vaclav Klaus, fyrrver-
andi forsætisráðherra, stendur fyrir
aðra þeirra en Vaclav Havel forseti
hina.
Klaus lítur á stjórnmálaflokkana
sem meginstoð hvers lýðræðisfyrir-
komulags og telur litla þörf á af-
skiptum annarra borgaralegra sam-
taka af stjórnmálum. Hann lítur á
stuðningsmenn borgaralegra sam-
taka sem málsvara nokkurs konar
yfirstéttar sem þurfi ekki að ganga í
gegnum kosningar og leitist við að
hafa áhrif á stjórnmálin með óform-
legum leiðum.
Havel forseti heldur því fram að
lýðræði, sem byggist aðeins á stjórn-
málaflokkum sem meginstoðum lýð-
ræðisfyrirkomulagsins, sé afskræm-
ing. Þótt stjórnmálaflokkar séu
nauðsynlegir þurfi að vera til öflug
borgaraleg samtök til að veita þeim
aðhald. Ef borgaralegu samtökin
séu of veik leitist flokkarnir við að
drottna yfir stofnunum sem eigi að
vera óháðar. Síðustu tíu árin hefur
Havel ítrekað hvatt Tékka til að
taka virkan þátt í stjórnmálunum og
láta ekki stjórnmálamenn stjórna lífi
þeirra.
Viðhorf Klaus til lýðræðisins hafa
verið ríkjandi meginhluta síðasta
áratugar. Þau eru auðskilin, sam-
ræmast því hegðunarmynstri sem
flestir Tékkar tömdu sér á valdatíma
kommúnista. Að vísu var það öflug
borgaraleg hreyfing, svonefndur
„Borgaravettvangur“, sem felldi al-
ræðisstjórn kommúnista en hreyf-
ingin leystist upp um leið og hún
náði markmiði sínu. Með brotthvarfi
hennar hætti fólkið aftur að láta til
sín taka.
Undir forystu Klaus og fylgis-
manna hans voru stofnaðir öflugir
og staðlaðir stjórnmálaflokkar. En
þar sem ekki voru til sterk borg-
araleg samtök einokuðu þessir
flokkar allt opinbera sviðið og borg-
aralegum aðgerðasinnum var ýtt til
hliðar. Havel var fyrsti hátt setti
embættismaðurinn sem gagnrýndi
þessa þróun, varaði við óhóflegum
flokkadráttum og hélt því fram að
innviðir stjórnmálaflokkanna yrðu
veikir en forystusveit þeirra vald-
frek ef þeir fengju ekki innblástur
frá kraftmiklum borgaralegum sam-
tökum.
Viðhorf Havels til lýðræðisins
virðast því miður flókin miðað við af-
stöðu Klaus. Áskoranir um virkari
þátttöku borgaranna og siðrænar
hugsjónir Havels hafa ekki fengið
hljómgrunn hjá venjulegum Tékk-
um og valdið gremju meðal póli-
tískra andstæðinga hans sem saka
hann um að beita sér fyrir stjórn-
málabaráttu í ópólitískri mynd.
Vegna afskiptaleysis borgaranna
fengu stjórnmálaflokkarnir ekki að-
eins drottnunarvald á öllum sviðum
þjóðlífsins heldur tömdu þeir sér
einnig ýmsar vafasamar venjur sem
juku tortryggni og aðgerðaleysi al-
mennings.
Önnur stjórn Klaus féll í lok árs-
ins 1997 vegna fjármálahneyksla.
Fremur en að draga lærdóma af
þessari sneypu blés Klaus til sóknar
og hélt því fram að hann væri fórn-
arlamb samsæris sem væri runnið
undan rifjum Havels. Flokkur hans,
Borgaralegir demókratar (ODS),
tapaði þó í kosningunum í júní 1998
fyrir Jafnaðarmannaflokknum
(CSSD), sem Klaus hafði lýst sem
ógn við lýðræðið.
Skömmu síðar undirrituðu þó
Borgaralegir demókratar og Jafnað-
armannaflokkurinn svokallaðan
„andstöðusamning“, sem fól í sér að
flokkur Klaus fékk mikilvæg emb-
ætti og aðra bitlinga gegn því að
gera jafnaðarmönnum kleift að
mynda minnihlutastjórn undir for-
ystu Milos Zemans forsætisráð-
herra. Klaus, Zeman og flokkar
þeirra samþykktu einnig að vinna
saman að því að skerða völd forset-
ans og sjálfstæði seðlabankans með
breytingum á stjórnarskránni.
Kosningalöggjöfinni var einnig
breytt flokkunum tveimur í hag.
Fjórir minni flokkar, sem mynd-
uðu bandalagið „4K“, lögðust gegn
þessu. Borgaralegir demókratar og
jafnaðarmenn lýstu mótmælunum
gegn þessum pólitísku ráðstöfunum
sem tilraunum til að grafa undan
þeirri viðleitni flokkanna tveggja að
tryggja pólitískan stöðugleika. Þótt
samstarfssamningurinn yrði til þess
að vinsældir tékkneska kommún-
istaflokksins ykjust héldu flokkarnir
ótrauðir áfram að deila með sér
völdunum og öllum bitlingunum sem
þeim fylgdu.
Síðastliðið haust snupruðu kjós-
endur báða flokkana í kosningum til
héraðsþinga og öldungadeildar
þingsins. Stjórn jafnaðarmanna
missti meirihluta sinn í öldunga-
deildinni sem hefur vald til að hafna
öllum breytingum á stjórnarskránni.
Með þessum ósigri dvínuðu einnig
vonir Klaus um að taka við forseta-
embættinu af Havel.
Ósigurinn varð til þess að Klaus
og Zeman reyndu að ná yfirráðum
yfir tékkneska ríkissjónvarpinu með
því að fjölga stuðningsmönnum sín-
um í sérstöku ráði sem hefur yfirum-
sjón með sjónvarpinu. Skömmu fyrir
jól var yfirmaður sjónvarpsins, sem
hafði reynt að verja hlutleysi þess,
látinn víkja fyrir Jiri Hodac, manni
sem er í nánum tengslum við Kristi-
lega demókrata. Fréttamenn sjón-
varpsins gerðu uppreisn og lögðu
fréttastofu þess undir sig. Mótmæli
stuðningsmanna þeirra úr röðum
listamanna, menntamanna og
stjórnarandstæðinga leiddu síðan til
mesta pólitíska umróts í landinu frá
„flauelsbyltingunni“ 1989.
Jafnaðarmenn áttuðu sig á því að
ósigur var óhjákvæmilegur og
gengu til liðs við andstæðinga Klaus
á þinginu 5. janúar með því að krefj-
ast þess að Hodac segði af sér. Þing-
ið vinnur nú einnig að lögum sem
eiga að gera sjónvarpsráðið óháð
stjórnmálaflokkunum.
Ósætti flokkanna tveggja eru þó
ekki mikilvægustu tíðindin sem hlut-
ust af þessu umróti. Miklu mikil-
vægara er að endurvakning hefur
orðið meðal borgaranna sem hafa
risið upp gegn stjórnmálaflokkunum
í fyrsta sinn frá 1989. Þá er ekki síð-
ur mikilvægt að í fyrsta sinn frá
flauelsbyltingunni hafa borgaralegu
öflin fundið rödd sem er óháð Havel
forseta.
Borgaralegu öflin í Tékklandi
hafa hafið sig yfir Havel og Klaus.
Þau hafna stýfðu lýðræði Klaus og
þótt þau styðji viðhorf Havels (að
nokkru leyti) er hann ekki lengur
driffjöður borgaralegra aðgerða.
AP
Ungt fólk mótmælir ráðningu nýs sjónvarpsstjóra tékkneska ríkissjón-
varpsins við þinghúsið í Prag.
Ný flauelsbylting
(hafin yfir Havel)
Endurvakning hefur
orðið meðal borg-
aranna sem hafa risið
upp gegn stjórn-
málaflokkunum í
fyrsta sinn frá 1989.
Þá er ekki síður mik-
ilvægt að í fyrsta sinn
frá flauelsbyltingunni
hafa borgaralegu öfl-
in fundið rödd sem er
óháð Havel forseta.
Jiri Pehe er fyrrverandi stjórn-
málaráðgjafi Vaclavs Havels forseta.
© Project Syndicate.
eftir Jiri Pehe
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. JANÚAR 2001 25