Vísir - 27.01.1979, Side 12

12
Laugardagur 27. janúar 1979.
hringja. Hann talahi viö mig eins
og ég vissi allt um máliö. En ég
vissi ekki neitt. bd haföi þetta
gerst á mánudeginum. Þaö aö
sonur minn varö vinstúlku sinni
aö bana.”
„Ég trúöi þessu ekki. Ekki fyrr
en ég haföi hringt bæöi i rann-
sóknarlögregluna og ráöuneytiö.
Ég haföi ekki fengiö aö vita þetta
fyrr, þvíþeirhélduaöégværienn
úti á landi. Og ég sem var löngu
komin I bæinn.”
„En þetta var þaö versta sem
ég haföi nokkru sinni orðiö fyrir.
Þaö alversta. Ég heföi hreinlega
ekki trúaö þvi. Ég held þaö væri
varla hægt aö hugsa sér nokkuð
verra. Þaö er allt annaö aö missa
manninn sinn eöa hvaö annaö en
þetta.”
„Ég vareins ogskjálfandi lauf i
vindi og ég baö manninn minn aö
reyna aö koma heim eins og skot.
Þetta gæti ég ekki. Ég gat ekki
tekið þessu ein. Og hann fékk
mánaöarfrí. Ég veit ekki hvernig
ég heföi farið aö annars.”
„Ég skrifaöi syni mínum strax
bréf. Þar baö ég hann af hafa ekki
áhyggjur af okkur ogsagöi aö viö'
fyndum tii meö honum. Ég baö
hannlfka aö reyna aö stappa f sig
stálinu. Þaö var ekkert hægt aö
yfirheyra hann f viku og ég fékk
ekki aö hafa neitt samband viö
hann, ööruvisi en skriflega. En
svo fór hann aö taka viö sér og
byrjaði aö skrifa mér lfka.”
„Finnst þér ekki ógeðs-
legt....”
„Daginnsem ég frétti þetta átti
ég aö fara meö yngsta soninn i
innritun i skólann. Ég herti mig
upp og fór, — útgrátin. Svo stóö ég
þarna i' skólanum og heyröi I for-
eldrum aö baki mér, sem vissu
ekki hver ég var: „Ertu búin aö
lesa blööin?” sögðu þeir. „Finnst
þér ekki ógeöslegt hvernig hann
fór aö þessu?” Þaö fannst mér
erfitt.”
„Þaö var ægilegt átak aö láta
fjölskylduna vita af þessu. Þaö
uröu allir harmi lostnir. Þegar
þetta geröist fannst mér fólk
finna til meö mér. Og ég fann aö
fólk fann til meösyni mlnum. Þaö
vildu allir senda honum kveöju.
Þetta var svo hörmulegt.”
„En þegar þetta geröist meö
manninn minn fann maöur kulda
frá fólki. Þaö er eins og þaö sem
hann geröi hafi hreinlega ekki
veriö nógu alvarlegt til þess aö
fólk fyndi til meö mér.
„Ég fæ aö heimsækja son minn
i klukkutlma á hverjum laugar-
degi. Þaö er mjög gott samband á
miUi okkar, og svo er líka á milli
mln og mannsins mins. Mér
finnst þaö gott hjónaband.”
,,Hann gerirþetta aldrei
aftur.”
„Aö hann fór aö brjótast inn
kenni ég um aö við uröum pen-
ingalaus. Hann var kominn á
vonarvöl meö peninga og greip
þvi til þess. Ef hann hefði veriö I
venjulegri vinnu, heföi hann
aldrei gert þetta.”
„Og ég veit aö hann á aldrei
eftir aö gera þetta aftur. Af
hverju? Af þvl aö þá missir hann
allt. Ég gæti ekki meira. Ég
treysti mér ekki til að standa í
svona aftur. Nú finnur hann lika
hversu alvarlegt þetta er. Aöur en
viö gif tumst var hann laus og liö-
ugur. Þetta er allt annaö þegar
hann er giftur. Ég held hann hafi
ekki gert sér grein fyrir því. En
ég veit aö hann gerir þetta ekki
aftur. Ekki á meöan ég er ná-
lægt.”
-EA
— Fyrri hluti
greinor eftir
Skúla Magnússon
THE WORLD IS TURNING ON WHALES. Heimur-
inn hefir nú snúiö sér aö hvölunum. Athygli heims-
ins hvílir á þeim . Söngur hnúfubaksins hef ir veriö
gefinn út á hljómplötu sem fer víöa, og menn hlusta
á sér til ánægju. Textinn á bakhliö plötu-umslagsins
hefst einmitt með þessum orðum: The World Is
Turning OnWhales.
Á islandi hefir verið meö ólíkindum hljótt um
málefni hvala. Það er ein af kúnstugum tiltektum
forsjónarinnar að útskæklarnir tileinka sér hroðann
úr menningu samtímans meðan þeir láta hitt fara
framhjá garði sem til mestra heilla horfir: tyggja
jafnan uppá dönsku.
I síðasta hefti NÁTTÚRUFRÆÐINGSINS birtist
samt grein eftir Einar Jónsson (Hafrannsóknar-
stofnuninni) sem ber heitið „Skynsamur hvalur".
Einar á miklar þakkir skildar, þó ekki væri nema
fyrir það eitt að vekja máls, brjðta ísinn. Nú mun
skuturinn ekki eftir liggja. Greinin gaf mér kær-
komið tækifæri til að láta eilítið til mín heyra varð-
andi þetta heillandi viðfangsefni.
og manna
Greind hvala
Dýrum raöaö eftir heildarþunga heilans (a), hlutfallinu milli heila og
likamsþunga (b) og hlutfallinu milli þunga heilans og þunga heilastofn-
ins. (c) Búrhvalurinn er efstur ibæöi röö a og c, en maðurinn er efstur I
röö b sem er rangt, — þar ætti marmosetapinn eöa hugsanlega
snjáldurmúsin aö vera efst.
Hvalur og trilla útaf
Sléttanesi
Ég vlsa nú til greinarinnar. En I
sem stystu máli verö ég aö rekja
megin-efni hennar: Trilla er á
handfæraveiöum útaf Sléttanesi
(sem er milli Arnar- og Dýra-
fjaröar) I júll-mánuöi 1971. Kem-
ur þá hvalur aö trillunni, syndir
umhverfis hana, leggur uppaö
henni; og gerist stöðugt nærgöng-
ulli. Sáu bátsverjar aö netadræsa
var föst á trjónu skepnunnar og
myndaöi múl yfir kjaftinn, þann-
ig aö hann var harðlokaður.
Hrefnan þvl dæmd til aö veröa
hungurmoröa. Greinarhöfundur
hefir oröib: „Allar hreyfingar
skepnunnar voru þó svo rólegar
og ærslalausar, aö ekki segjast
þeir félagar (þrlr bátsverjar)
hafa fengið mikinn beyg af hvaln-
um, þótt stór væri og nærgöngull
geröist.” Hrefnan var óvenju-stór
og lengri en trillan sem var 5 m aö
lengd. Ennfremur: „og hreyfing-
ar hans (hvalsins) voru svo róleg-
ar og hnitmiðaöar, aö hann snerti
varla færin, sem lágu niöur frá
bátnum, þótt hann færi hvaö eftir
annað undir trilluna, hvaö þá aö
hann flækti linurnar saman.”
Enn seinna segir: „Þaö sem
næst geröist er næsta ótrúlegt. ..
Hvalurinn ... hvarf undir bátinn
aö hluta ... Og nú uröu hreyfingar
bátsins skyndilega óeölilegar.
Hann tók aö rugga og mennirnir
fundu greinilega, aö hrefnan var
aö nudda sér vib kjölinn. Báts-
verjar eru samrnála um, aö heföi
þessi atburöur ekki átt sér svo
langan aödraganda, heföi þeim
sennilega oröiö meira um en I
raun varö, þegar þessi stórvaxna
skepna fór aö kljást viö kjöl trill-
unnar ... Hrefnan fór ofur varlega
viö iöju slna og báturinn tók ekki
ýkja stór hliöarföll né harkalegar
veltur. Ekki gera skipverjar sér
fyllilega grein fyrir, hversu lengi
þessi leikur fór fram, en telja, að
þaö geti hafa veriö um 5 mlnutur.
„Síðan hætti hrefnan aö nugga
sér uppvib kjölinn og hvarf um
tlma. „Eftirá aögiska lOmlnútur
skaut henni upp nokkuö frá trill-
unni. ... Og sjá! Netadruslan var
horfin af haus dýrsins.... Aö sögn
þeirra félaga liöu á aö giska 1 1/2
til 2 klukkustundir frá þvl þeir
uröu hrefnunnar fyrst varir þar
til hún var laus viö netiö.”
Fagnaðardans
hrefnunnar
Sagt er frá fagnaöardansi
hrefnunnar og fylgd hennar viö
bátinn á leið til hafnar: annars er
sjálfri frásögninni lokiö. Seinna i
greininni koma svo ályktanir og
bollaleggingar höfundar Hann
segir:
„Þegar öll frásagan er skoöuð
veröur sú hugsun næsta áleitin,
aö hrefnan hafi sýnt óvenjulega
skynsemi og öll breytni hennar
ber vitni um þroskaö vitsmunallf
... fagnaöardansinn og fylgdin
meö bátnum, segir ef til vill ööru
fremur meira um þroskað vits-
munallf eöa andlegt atgervi, sem
er annaö og meira en eölislæg
breytni eöa eölisávisun, er viö
kennum titt viö blindu.”
Höfundur nefnir þaö ekki ber-
um oröum sem mér finnst lang-
aödáunarveröast og bera ótvi-
ræöast vitni um mikla greind:
Þaö er ekki fum á hrefnunni þótt
hún sé I nauðum stödd. Hún venur
bátsverja viö nærveru slna 11 til 2
klukkustundir áöur en hún reynir
aö losa sig viö dræsuna sem ekki
tekur hana nema um 5 mln. Svo
ofurvarlega ber hún sig aö, aö
mennirnir vlkja aö þvi þráfald-
lega og oftar en skýrleiki frá-
sagnarinnar krefst, vegna þess aö
þaö er þeim hreint undrunarefni.
Hún flækir ekki llnurnar sem eru
úti og hún ógnar ekki bátnum sem
hún heföi hæglega getað hvolft
eöa höggviö á gat. Meö öörum
oröum: Hrefnan sýnir fullan
skilning bæöi á eöli manna (pass-
ar aö hræöa þá ekki) sem eöli
bátsins (styrkleika, flothæfni).
Auk þess notfærir hún sér járn-
klæddan kjöl bátsins tilaö nugga
netiö I sundur, sem bátsverjar
telja „nær útilokaö” aö hrefnan
hefði getaö smokkað eða dregiö
framaf trjónunni.
Sennilega ætlar greinarhöfund-
ur lesendum sinum að draga svo
augljósar ályktanir. Kannski er
hann aö kanna greind þeirra. Er
þaö viturlega aö fariö.
Greindin
Skal nú vikiö aö megin-viö-
fangsefni greinar þessarar:
greind hvala. Einar segir réttil-1
grein sinni: „Allt frá tlmum
Forngrikkja og Rómverja eru til
sagnir um þaö, að menn hafa ætl-
aö hvölum óvenju mikiö vit, þótt
sú staöreynd, aö menn og hval-
skepnan iifa i tveimur óllkum
efnisheimum, hafi lengst af mein-
aö mönnum aö skyggnast aö ráöi
inn I hina votu veröld hvala, hvaö
þá hugarheim þeirra. (feitletrun
min, SM) Ennfremur segir höf-
undur: „A síöari árum hafa veriö
geröar margar og viöamiklar til-
raunir með smáhveli I búrum og
nokkrar tilraunir meö hrefnur. ..
Sumir þeirra, sem staöiö hafa aö
slikum rannsóknum, hafa þóst
finna þá greind meö hvölum, er
gangi hinni mannlegu næst. Aðrir
hafa bent á, aö flest þaö sem tek-
ist hefur að láta hvali fram-
kvæma, væru hverjum sæmilega
greindum hundi ætlandi (sic!
SM) .. Þeir sem fengist hafa viö
þessar rannsóknir eru þó flestir
sammála um aö hvalir, sumar
tegundir a.m.k., séu meöal
greindari dýra: erfitt sé hins veg-
ar setja greind þessara lagar-
spendýra undir mælistiku (rétt,
SM).”
Rannsaka má greind dýra meö
þvi aö athuga hátterni þeirra i
náttúrunni (1), meö þvi aö gera
tilraunir I búrum eöa leggja fyrir
þau einskonar gáfnapróf (2) og
loks má kanna stærö , lögun og
gerð (strúktúr) heilans (3). Tvö
fyrri atriöin falla bæði undir hátt-
erni.
Heilinn
Þveröfugt viö þaö sem kemur
fram hjá Einari er þegar fyrir
hendi næg vitneskja, sem aflaö
hefir verib meö tilraunum, tilaö
fullyröa aö greind hvala sé meö
afburðum og margföld viö þaö
sem nokkrum manni heföi til hug-
ar komiö fyrir fáum áratugum.
Þessi dæmi eru aö einhverju leyti
kunn. Ég mun ekki gera þessa
grein lengri með þvi aö rekja þau
— þaö veröur gert i annan tima:
en ég mun nú víkja aö ööru atriði
sem er gerð heilans.
Allt lif lýtur sömu llffræöinni,
sömu eðlis- eöa efnafræöinni. Þaö
eru þannig sameiginleg einkenni
td. i gerö augans þótt um annars
ólikar tegundir sé aö ræöa. Eftir
þvl sem ofar kemur I þróun teg-
undanna — eftir þvf sem borin
eru saman greindari dýr, eftir þvl
stækkar og þróast heili (og tauga-
kerfi). Þróun þessi er ekki sitt á
hvaö — út um hvippinn og hvapp-
inn: hún stefnir I vissa átt, þaö
gætir ákveöinnar tilhneigingar.
Þannig er það aö geta má (ég segi
aðeins geta) sér til um greind
dýrs eftir stærð og allri gerö heil-
ans. Menn álykta þannig t.d. að
skriödýr Miöalda hafi veriö afar-
heimsk þótt enginn maöur hafi
kannaö hátterni þeirra (þvl þau
voru löngu útdauö áöur en mann-
kyniö kom til sögunnar). Meö
þetta I huga skulum viö nú athuga
heila höfrunga og búrhvala I
samanburöi viö aörar tegundir og
þá einnig manninn.
Ein leiö til aö lýsa heilaþroska:
þvl minni sem hlutfallsleg fjar-
lægö milli neöri hluta einnis-
deildar heilans til efri marka
gagnaugadeildarinnar þeim mun
þroskaöri er heilinn. Þessi fjar-
lægð er styst hjá búrhval.
Stærð heilans
Aður fyrr mun hafa veriö talið
aö hlutfallsleg stærð heilans miö-
aö viö líkamsþyngd skipti öllu eða
amk. mestu. Svo er ekki. Þvi miö-
ur viröist fólk almennt standa I
þessari trú. Væri þessi skoöun
rétt væri feitur maöur heimskari
en grannholda, ungbarniö yrði
heimskara eftir þvl sem þaö yxi,
því hlutfallslega er heilinn
þyngstur viö fæðingu! Sennilegt
er aö þessi skoðun hafi komiö upp
vegna þess aö þetta er sá eini
mælikvaröi sem skipaöi mannin-
um i fyrsta sætiö (engin prent-
villa Iþessu: sá eini sem skipaöi).
Slöan hefir fundist apategund
nokkur (apaköttur, ekki mann-
api) I skógum Brasiliu sem hefir
meiri hlutfallslega heilaþyngd
miöaö viö likamsþunga en maö-
urinn. Tegundin nefnist marmos-
et og hefir ekki sý-nt nein merki
góörar greindar og er auk þess I
öllu tilliti frumstæö af apa ab vera
(tegundir Nýja heimsins eru aö
öllu jöfnu yfirleitt frumstæöari en
samsvarandi tegundir hins
gamla). (Sjá Monkeys and Apes
eftir Prue Napier: Hamlyn all-
colour paperbacks). Samkvæmt
Karl-Erik Fichtelius & Sverre