Vísir - 03.03.1979, Side 16
— segir Óskar Gíslason, Ijósmyndari og Nestor íslenskra kvikmyndagerðarmanna
Laueardaeur 3. mars 1979
vísm
vlsm
Laugardagur 3. mars 1979
SÍÐASTI feÆRINN I DALNUM
/tbml i htam. »•»'«! rfttt fiummmtín *>*<*
■'*'T5 ÍÍVÍ)MtÍSS<>NAK
VAK KVARAN
9jt
Synmgarskrár meo leiknu kvikmyndunum hans óskars. Síöasti bærinn í dalnum
(#S0) Reykjavíkurævintýri Bakkabræðra ('51) Ágirnd ('52) og Nýtt hlutverk ('54).
Texti: Axel Ammendrup Myndir: Gunnar V. Andrésson og fleiri
var tap. Maöur varö bara aö láta
sig hafa þaö, þvl enga styrki var
aö fá i þá daga.
Segja má, aö „Siöasti bærinn i
dalnum” sé oröinn klassísk
mynd, þvi ég hef sýnt hana á
fárra ára fresti og hún er börnun-
um alltaf sem ný, og alltaf koma
nýjar kynslööir”.
Tekur ennþá myndir
— Hvaö gerir þú núna?
,,Ég á mikiö af filmum, sem ég
hef ekki gengiö frá og á eftir aö
raöa niöur og færa á skrá. Þaö er
töluvert verk eftir óunniö viö
þetta, en ég tek lifinu bara rólega,
dunda mér viö þetta”.
— Ertu hættur aö taka myndir?
„Nei, ennþá á ég kvikmynda-
tökuvél og tek myndir viö og viö,
en mest eöa eingöngu fyrir sjálf-
an mig. Ég á einnig ljósmynda-
vélar og tek alltaf eitthvaö af ljós-
myndum”.
— Hvernig list þér á Islenska
ljósmyndara og kvikmyndagerö?
Ja, nú viröist annar hver maöur
eiga kvikmyndatökuvél og enn
fleiri eiga ljósmyndavél. Flestar
ljósmyndavélanna eru mjög ein-
faldar og úr þeim koma engin
listaverk, enda eru vélarnar oft-
ast gefnar sem leikföng, t.d. I
fermingargjöf.
En þaö eru til margir góöir
áhugaljósmyndarar og ég hef séö
margar frábærar myndir frá
þeim.
Nú, hvaö Islenska kvikmynda-
gerö snertir, þá tel ég hana vera
aö lifna viö. Ungir menn hafa
fariö út til aö læra kvikmynda-
gerö viö verulega góöa skóla. Já,
þaö er gróska I kvikmyndagerö-
inni núna.
Þaö er aö visu dálítiö einkenni-
legt fyrir mig aö sjá, hvaö margir
eiga kvikmyndatökuvélar núna,
þvi ég var vanur þvi aö vera sá
eini, eöa einn af örfáum á land-
inu, sem slikan galdragrip átti”.
Atti að ganga menntaveg-
inn
— Séröu eftir þvi aö hafa valiö
þetta lifibrauö?
„Sé eftir, nei. Þaö kom eigin-
lega aldrei neitt annaö til greina.
Ég hugsa, aö ég sé fæddur meö
þessum ósköpum.
Foreldrar minir vildu, aö ég
gengi menntaveginn en þaö var
ekki viö þaö komandi, hugur
minn beindist aö ööru strax I
barnæsku.
Þegar ég var tiu ára gamall
þurfti aö taka úr mér kirtla. Til
þess aö gleöja mig færöi faöir
minn mér litla kassamyndavél.
Hann vissi vel aö hún myndi
vekja mesta gleöi hjá mér.
Eftir þetta var stefnan mörkuö,
ég ætlaöi aö veröa myndasmiöur.
Ekkert gat komiö f veg fyrir þaö
þvl áhuginn yfirvinnur alla erfiö-
leika”. —ATA
óskar Gíslason, Þorleifur Þorleifsson sem gerði f iest-öll
kvikmyndahandrit óskars/ og Loftur Guðmundsson.
Aðalleikarinn, kvikmyndagerðarmaðurinn og leikstjór-
inn, Valdimar Lárusson, óskar Gíslason og Ævar
Kvaran („Síðasti bærinn í dalnum).
Lækjartorg 1953. óskar Gfslason við upptöku á „Nýju
hlutverki". Myndin var frumsýnd f Stjörnubfói á páskum
'54.
óskar með fyrstu vélina sína. Eins og óskar sýnir er hún
handsnúin og fer hraðinn því eftir nákvæmni kvik-
myndatökumannsins.
þó reyna aö fá Einar til aö sitja
fyrir. Hann tók ekki vel I þaö en
eftir aö ég haföi nuddaö örlitiö I
honum, sagöi Einar: „Jæja, ætli
ég geri þetta ekki fyrir þig, óskar
minn”.
Ég varö undrandi, en ánægöur,
og þetta er I eina skiptiö, sem
Einar var kvikmyndaöur.
Ég kvikmyndaöi einnig Kjar-
val, Ásgrim, Finn Jónsson og
fleiri listamenn”.
Björgunarafrekið
Flestir núlifandi Islendingar
hafa séö mynd Óskars, „Björg-
unarafrekiö viö Látrabjarg”.
„Þaö var nú dálitiö skrltiö meö
þá mynd. Þaö var þannig, aö skip
strandaöi á Vestfjöröum og þaö
átti aö gera tilraun til aö bjarga
skipbrotsmönnum. Þóröur Jóns-
son á Látrum var þá formaöur
björgunarsveitarinnar Bræöra-
bandsins. Hann stakk upp á þvi á
landsþingi Slysavarnafélagsins,
aö láta kvikmynda björgunina.
Máliö var ekki afgreitt æn sam-
band var haft viö mig.
Fullur áhugi var á þessu, bæöi
af minni hálfu og Slysavarnarfé-
lagsins en eitthvaö vaföist
ákvöröunartakan fyrir þeim og
allt virtist ætla aö renna út I sand-
inn. Ég bauöst þá til aö taka
myndina án endurgjalds, ef þeir
borguöu fyrir mig feröir og uppi-
hald. Þetta var samþykkt.
Ég var viö kvikmyndun i Kolls-
vlk meö björgunarsveitarmönn-
unum þegar viö fréttum, aö tog-
ari heföi strandaö viö Hafnar-
múla. Björgunarsveitin, sem öll
var viö kvikmyndatökur, var beö-
in um aö aöstoöa viö björgunina.
Ég var spuröur, hvort ég vildi
koma meö. Ég hélt nú þaö.
Þá var lagt af staö og gengiö
alla nóttina I kafaldsbyl. Ég var
svo heppinn, þegar viö komum á
strandstaö klukkan tiu um
morguninn, aö þaö stytti upp og
ég gat þvi strax hafiö kvikmynd-
un. Þaö var mln heppni aö vera á
réttum staö á réttum tima”.
Síðasti bærinn kostaði 300
þúsund
Fyrsta leikna mynd óskars hét
„Slöasti bærinn I dalnum”. Taka
myndarinnar var mikiö fyrirtæki.
Tólf leikarar komu fram, auk
dansmeyja. Hljómsveitlék tónlist
eftir Jórunni Viöar, og var tón-
listin sérstaklega samin fyrir
þessa mynd. Myndataka stóö yfir
allt sumariö og mun myndin hafa
kostaö 300 þúsund krónur I
vinnslu.
„Myndin var frumsýnd áriö
1950 og fyrir frumsýninguna var
biöröö, sem náöi næstum I kring-
um Austurbæjarbíó. Myndin var
sýnd fyrir fullu húsi á öllum sýn-
ingum I hálfan mánuö”.
Sló víxla
— Hvernig gastu fjármagnaö
þessar framkvæmdir?
„Ég var nú ekki efnaöur I þá
daga svo ég sló bara vixla. Ég
samdi einnig viö leikarana um aö
borga þeim ekki fyrr en ég byrj-
aöi aö sýna myndirnar”.
— Báru myndirnar sig?
„Sumar geröu þaö og af öörum
Óskar Gíslason er lærður Ijósmyndari og var einn
af átján stofnfélögum Ljósmyndarafélags Islands,
sem stofnað var árið 1926. En óskar er einnig tví-
mælalaust einn af frumkvöðlum íslenskrar kvik-
myndagerðar. Hann fékk sína fyrstu kvikmynda-
tökuvél árið 1925 og hóf kvikmyndatökur það ár.
Hann mun vera fyrsti isiendingurinn, sem fram-
kallaði kvikmyndafilmur sínar sjálfur, en hann
smiöaði einnig framköllunartækin. Á árunum '44-
'54 frumsýndi óskar 11 kvikmyndir i Reykjavík.
Það er vafasamt, að íslensk kvikmyndagerð hafi
risið jafn-hátt síöan.
Fyrir nokkrum dögum var sýnd
I sjónvarpinu myndin „Agirnd”,
eftir Óskar Gislason.
— Hvernig finnst þér aö sjá
verk, sem þú laukst viö fyrir 27
árum?
„Mér fannst gaman aö sjá
myndina i sjónvarpinu. Ég sá þó,
aö ég heföi getaö vandaö klipp-
ingarnar betur.
Annars vakti myndin mikiö
umtal á slnum tima. Annaö
sýningarkvöldiö komu tveir lög-
regluþjónar niöur i Tjarnarbló,
þar sem ég var aö sýna og til-
kynntu mér, aö ekki yröi af frek-
ari sýningum, þaö væri búiö aö
banna myndina”.
— Hver lét banna myndina og
hvers vegna?
„Ég veiti ekki fyrir vlst hver
þaö var. Ég held þó ég viti hvaöa
atriöi þaö var I myndinni, sem
vakti hneyksli. Þaö var aö prest-
ur stelur hálsfesti frá deyjandi
konu.
Nú, ef myndin heföi veriö bönn-
uö, heföi ég lent mjög illa I þvl
fjárhagslega. Ég talaöi þvl viö
ýmsa ráöamenn og benti þeim á,
hvaöa þýöingu þaö heföi fyrir mig
aö fá aö sýna myndina áfram og
var þá banninu aflétt.
Þetta sýnir vel, hvaö tlmarnir
hafa breyst. Ef þessi mynd heföi
veriö frumsýnd I dag, heföu ekki
margir hneykslast”.
Lýðveldishátíöin
„Fyrsta myndin, sem ég sýndi
opinberlega, var myndin „Lýö-
veldishátlöin”, 1944. Ég sýndi
myndina þremur dögum eftir aö
háttöinni lauk og vakti hún tölu-
veröa athygli.
I upphafi stefndi ég aö þvi
marki aö sýna myndina sem fyrst
eftir hátlöina. Ég kvikmyndaöi
þvl hátiöahöldin á daginn og fór
svo heim á kvöldin og framkallaöi
filmurnar. Þegar hátlöinni lauk,
en hún tók þrjá daga, voru film-
urnar framkallaöar, þurrar og
tilbúnar til klippingar.
Ég vann svo dag og nótt viö aö
klippa myndina og frumsýndi
hana I Gamla Biói þremur dögum
eftir aö hátlöinni lauk”.
Frumsýning á hverju ári
Lýöveldishátíöarmyndin var
frumsýnd áriö 1944 og áriö 1946 er
næsta mynd Óskars frumsýnd.
Þaö er heimildarmynd um há-
tiöahöld Sjómannadagsins og hún
nefndist „tslands hrafnistu-
menn”. Eftir þaö frumsýndi Ósk-
ar nýja mynd á hverju ári I nokk-
ur ár..
’47 var frumsýndur fyrri hluti
af „Reykjavlk vorra daga”. Þaö
var heimildarkvikmynd I tilefni
160 ára afmælis Reykjavlkur.
Ariö eftir var svo sýndur seinni
hluti myndarinnar.
’49 var sýnd frægasta heim-
ildarkvikmynd óskars: „Björg-
unarafrekiö viö Látrabjarg?
1950 frumsýndi Óskar fyrstu
leiknu kvikmyndina sina og jafn-
framt eina frægustu mynd slna:
„Síöasti bærinn I daínum”.
’51 sýndi hann „Reykjavlkur-
ævintýri Bakkabræöra” og einnig
„Töfraflöskuna”.
1952 var „Agirnd” frumsýnd og
einnig „Alheims-íslandsmeistar-
inn”.
Ariö 1954 var myndin „Nýtt
hlutverk” sýnd. Þaö var fyrsta
talmynd óskars, þar sem tal var
tekiö upp samhliöa myndinni.
mm filmur og bæta þannig mynd-
gæöin”.
Hálfgerður sérvitringur
— Voru margir kvikmynda-
tökumenn I Reykjavlk áriö 1925?
„Nei, þeir voru ekki margir. Ég
heid llka, aö sumir hafi taliö mig
hálgeröan sérvitring aö vera aö
taka „lifandi” myndir.
Meira aö segja árin ’46 og ’47
þegar ég var aö taka upp
„Reykjavik vorra daga”, fannst
mér fólk glotta aö þessu brölti I
mér. Enda kannski ekki aö furöa.
Ég þurfti aö buröast meö fyrir-
feröarmikla kvikmyndatökuvél
og auk þess stóran þrlfót. Þaö var
ekki eins og maöur væri aö laum-
ast”.
sérvitríngshátt
lifandi myndir"
óskar og Valdimar Gústafsson að keyra torf á kvik-
myndavagninum. Torfið var notað í sveitabæ við tökur á
„Síðasta bænum í dalnum".
af geröinni Pathé Baby og notaöi
filmur af stæröinni 9.5 mm.
Myndflöturinn var tiltölulega stór
og nýttist vel, vegna þess aö götin
voru milli myndrammanna en
ekki viö hliö hvers ramma.
Eftir aö ég fékk þessa vél, sem
ég reyndar á ennþá; náöi kvik-
myndunin æ betri tökum á mér og
smám saman þokaöi ljósmyndar-
inn fyrir kvikmyndatökumannin-
um”.
Allar filmurnar brunnu
„Ég tók heilmikiö af myndum á
þessum árum en þurfti aö senda
filmurnar út til framköllunar og
tók þaö uppundir mánuö. Ég bjó
mér þvl til framköllunartæki og
fór aö framkalla sjálfur. Þetta
hefur veriö ’27 eöa ’28 og ég tel
vafin upp á. Grindin var nokkuö
stór, þetta 50-60 cm. Hana felld-
um viö I stóra skál og þannig
framkallaöi ég mina fyrstu kvik-
myndafilmu.
Larsen var ánægöur meö út-
komuna og kom alltaf annaö slag-
iö til min meö filmustubba.
Þannig kviknaöi neistinn, áhugi
minn á kvikmyndun, en svo
blundaöi hann reyndar I nokkurn
tima.
Eöa allt þar til ég keypti fyrstu
kvikmyndatökuvélina mina. Ég
keypti hana áriö 1925 af Guö-
mundi Davlössyni, sem þá var
kennari I Miöbæjarskólanum.
Þetta var handsnúin, frönsk vél
mig vera fyrsta íslendinginn,
sem framkallaöi kvikmyndafilm-
ur.
A þessum árum kvikmyndaöi
ég alls konar viöburöi, skrúö-
göngur, þekkt fólk, bæjarllfs-
myndir og margt annaö.
En áriö 1940 kviknaöi I herberg-
inu mlnu og þá brann allt filmu-
safniö mitt og vélarnar einnig,
nema gamla Pathé Baby-vélin
min.
Ég sá mikiö eftir þessum film-
um, enda væru elstu filmurnar
núna 54 ára gamlar. Þær væru
mikils viröi I dag, enda er hægt aö
breyta þessum litlu filmum I 16
Kvikmyndaði Einar Jóns-
son
„Annars geröist dáiitiö
skemmtilegt þegar ég var aö taka
upp „Reykjavík vorra daga”.
Meöal annars vildi ég kvikmynda
alla helstu listamenn bæjarins og
vitanlega var Einar Jónsson
meöal þeirra. En gallinn var bara
sá, aö Einar þverneitaöi aö láta
nokkurn mann kvikmynda sig.
Margir erlendir kvikmynda-
geröarmenn höföu fariö bónar-
veginn aö Einari en alltaf fengiö
þvert nei.
Þetta vissi ég mæta vel en vildi
.x*
Fyrsta kvikmyndatökuvél-
in var handsnúin
— Hvenær fékkst þú áhuga á
kvikmyndun?
„Ætli ég hafi ekki fengiö neist-
ann, þegar unniö var aö upptök-
um á myndinni „Saga Borgar-
ættarinnar” áriö 1919. Þá aöstoö-
aöi ég Larsen sem var kvik-
myndatökumaöurinn, viö aö
framkalla upptökuprufur.
Ég var þá I ljósmyndanámi hjá
ólafi Magnússyni. Larsen þessi
spuröi Ólaf, hvort hann vildi
framkalla fyrir sig nokkra filmu-
stubba, til þess aö hann gæti séö
lýsinguna. Ólafur haföi ekki tima
en benti á mig.
Ég fékk náttúrulega strax
áhuga á þessu. Viö Larsen út-
bjuggum grind, sem filman var.
óskar Gfslason og kona hans Inga Laxness á heimili þeirra hjóna f Þingholtsstræti.