Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Konur
Tengist aldur móður
blóðþrýstingi?
Sálfræði
Sagt frá kenningum
um leiðtogann
Krabbamein
Nýtt bóluefni stenst
öryggisprófanir
Offita
Geta prótínsprautur
komið að gagni?HEILSA
TANNLÆKNAR hafa þróað nýja
og sársaukaminni aðferð til að gera
við skemmdar tennur í ungum börn-
um. Vera kann því að boranir og
fyllingar heyri brátt sögunni til.
Á fréttavef Breska ríkisútvarps-
ins, BBC, kemur fram að aðferðin
nýja kallast „Hall-tæknin“. Hún
felst í því að málmkrúna er lögð yfir
skemmdu tönnina. Með þessu móti
er komið í veg fyrir að tönnin
skemmist frekar þar til barnið loks
missir hana, yfirleitt um tíu ára ald-
ur. Bakteríur í skemmdu tönninni
eru sviptar næringu og ná því ekki
að vinna frekari skaða.
Á þennan hátt er því komið í veg
fyrir að hluti tannarinnar sé í raun
fjarlægður líkt og við á um hefð-
bundnar boranir.
Hins vegar dugar þessi aðferð að-
eins á jaxlana, aftast í munninum.
Aðferðin hefur verið prófuð við
tannlæknadeild háskólans í Dundee
í Skotlandi og eru frekari tilraunir
fyrirhugaðar á því svæði.
Dr. Dayfiel Evans, sem starfar
við barnadeild tannlæknaskólans,
segir að nýja aðferðin hafi komið
sérfræðingunum svo mjög á óvart
að þeir hafi vart trúað eigin augum.
„Það virtist brjóta gegn öllum við-
miðum hefðbundinnar hugsunar að
leggja einfaldlega málmkrúnu yfir
skemmdu tönnina. En við nánari
umhugsun virtist okkur sem vert
væri að skoða þessa aðferð nánar.“
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að lítil börn hræðast oftar en
ekki tannlækninn og þó einkum bor-
ana. Sökum þess eru margir tann-
læknar, í Bretlandi a.m.k., hikandi
við að ráðast til atlögu við skemmd-
ar tennur í börnum. Algengt er því
að skemmdar tennur í börnum und-
ir 5 ára aldri séu óviðgerðar.
Í tilraun þeirri sem fram hefur
farið tóku þátt 45 börn á aldrinum 5
til 9 ára. Börnin kváðust öll vera
hæstánægð eftir meðferðina og
sögðust þau öll geta hugsað sér að
gangast undir hana að nýju. Aðferð-
in er enda sársaukalaus, ekkert er
stungið og ekkert borað.
Hætt að bora hjá
tannlækninum?
Associated Press
Mamma, mamma, það þurfti ekkert að bora!
SVAR ÓTAL rannsóknir eru og hafaverið framkvæmdar á stjórnun
(management), forystu (leadership) og leið-
togahæfni. Þekking á þessum fyrirbærum hef-
ur aukist mjög mikið á síðustu árum og áratug-
um. Hetjur, stórmenni og sterkir leiðtogar
hafa heillað manninn um aldaraðir og má rekja
áhugann aftur til Konfusíusar, Plató og Arist-
ótelesar og síðar Macchiavelli, Hegel og ann-
arra vestrænna heimspekinga. Rannsóknir í
mannfræði sýna til dæmis að forysta birtist
alls staðar þar sem fólk kemur saman, án tillits
til ólíkra menningaheima.
Kerfisbundnar rannsóknir á leiðtogahæfni
hófust fyrir alvöru í byrjun 20. aldar. Hægt er
að greina fjórar megináherslur; að leiðtoga-
hæfni sé erfð (áhersla á persónueinkenni leið-
togans), að hegðun leiðtogans skipti sköpum
(áhersla á hegðun leiðtogans), að hæfni leiðtog-
ans ráðist af aðstæðum (áhersla á umhverfi) og
loks samþætting hugmynda síðustu ára.
Fyrstu fjóra áratugi tuttugustu aldarinnar
var áherslan á að leiðtogahæfni væri erfð. Víð-
tæk skoðun fræðimanna var að erfðir greindu
á milli hæfra og slakra leiðtoga, það er að leið-
togahæfni væri erfð. Hæfir leiðtogar hefðu
ákveðin persónueinkenni og hæfni eins og
greind, sjálfstraust, ákveðni, orðfærni eða
sjálfstæði. Samkvæmt þessari nálgun væri því
ekki hægt að læra að vera hæfur leiðtogi.
Hundruð rannsókna voru framkvæmd á þess-
um árum til að sýna fram á þetta en nið-
urstöður ollu vonbrigðum. Lítið samræmi var í
niðurstöðum og enginn einn þáttur gat skýrt
hæfni leiðtoga umfram annan. Þetta leiddi til
þess að í kringum 1950 sneru kennismiðir sér í
auknum mæli að því að rannsaka hegðun leið-
togans í stað þess að horfa til innri þátta.
Áherslan var á hvaða hegðun greindi á milli
skilvirkra og óskilvirkra leiðtoga. Markmiðið
með þessum rannsóknum var að greina hvers
konar hegðun leiðtoginn þyrfti að sýna til að ná
árangri. Fjöldi rannsókna leiddi í ljós að leið-
togar þurftu að leggja áherslu á bæði verk-
efnin og starfsfólkið til að ná árangri og að
þátttökustjórnun leiddi til betri árangurs en
önnur tegund stjórnunar. Þrátt fyrir að nið-
urstöður lofuðu góðu var töluvert ósamræmi í
niðurstöðum rannsóknanna. Fljótlega gerðu
menn sér grein fyrir að aðstæður skipta máli
fyrir árangur leiðtogans. Segja má að eins og
með rannsóknir á erfðum þá hafi rannsóknir á
hegðun leiðtogans verið að leita að einföldum
svörum við flóknum spurningum. Upp úr 1960
fór því áhugi manna að beinast meira að áhrif-
um aðstæðna á skilvirkni leiðtogans. Sam-
kvæmt þeirri nálgun skipta aðstæður máli um
hæfni leiðtogans eins og stærð fyrirtækja,
fjöldi starfsmanna, bakgrunnur starfsmanna
eða eðli starfsins.
Nú eru flestir fræðimenn sammála um að
samspil erfða og umhverfis hefur áhrif á leið-
togahæfni stjórnenda. Ef eingöngu erfðir
stýrðu því hvort leiðtogi væri hæfur eða ekki
þá er ljóst að þjálfun hefði lítið að segja. Rann-
sóknir sýna hins vegar að þjálfun getur aukið
hæfni leiðtoga sem birtist meðal annars í auk-
inni framleiðni starfsmanna, aukinni starfs-
ánægju, minni fjarvistum og minni starfs-
mannaveltu. Rannsóknir sýna einnig að
persónueinkenni eins og sjálfstæði, félagslyndi
og tilfinningalegt jafnvægi skýri aðeins 20% til
45% af hæfni leiðtoga, sem gefur til kynna að
aðrir þættir skýri 55% til 80% af hæfni hans,
ytri þættir eins og menning fyrirtækja, fjöldi
starfsmanna, bakgrunnur starfsmanna og eðli
verkefnis. Til að flækja málin enn frekar er
erfitt að meta hversu mikið persónueinkenni
eins og til dæmis sjálfstæði ráðast af erfðum
eða uppeldi. Að þessu sögðu benda rannsóknir
á leiðtogahæfni til þess að sumir einstaklingar
séu að upplagi hæfari til að taka að sér leið-
togahlutverk en þær sýna líka að það sé hægt
að læra að verða hæfari leiðtogi.
Er leiðtogahæfni erfð eða lærð?
eftir Hafstein Bragason
Víðtæk skoðun fræðimanna
var að erfðir greindu á milli
hæfra og slakra leiðtoga,
það er að leiðtogahæfni
væri erfð.
Höfundur er MA í vinnusálfræði og ábyrgð-
armaður starfsmannamála hjá IMG.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, félags-
leg og vinnu-
tengd málefni til sérfræðinga
á vegum persona.is. Senda
skal tölvupóst á persona@per-
sona.is og verður svarið jafn-
framt birt á vefsetri persona.is
CHARLIE Chaplin ætlaði sér
áreiðanlega að koma áhorfendum
sínum til að hlæja þegar hann bjó
til meistaraverkið Nútíminn árið
1936, en hann hafði örugglega ekki
hugmynd um að kvikmyndin gæti
líka dregið úr ofnæmi.
En það var nú samt nákvæmlega
það sem gerðist hjá hópi japanskra
karla og kvenna, sem haldin voru
ofnæmi, og hlógu stanslaust meðan
þau horfðu á myndina, að því er
fram kemur í rannsóknarritgerð.
„Það er augljóst að hlátur hefur
áhrif á efnaferli í líkamanum, og
spurningin er hvaða efnaferli,“
segir Steven Sultanoff, sálfræð-
ingur og fyrrverandi forseti Sam-
taka um hláturmeðferð í Banda-
ríkjunum. „Rannsóknir á hlátri
sýna að tiltekin mótefni er nefnast
IgA, sem vinna gegn öndunarfæra-
sjúkdómum, aukast þegar maður
hlær.“
Minni ofnæmissvörun
Og nú sýnir japanska rannsóknin
fram á að hlátur kann að hafa áhrif
á ofnæmi. Dr. Hajime Kimata, of-
næmisfræðingur við Unitika-
sjúkrahúsið í Uji-borg í Japan, lét
26 sjúklinga með húðbólgur horfa
á Chaplin-myndina. Sjúklingarnir,
15 konur og 11 karlar, voru með
ofnæmi fyrir rykmaurum og tóku
engin lyf í 72 klukkustundir áður
en þeir horfðu á myndina.
Eftir bíóferðina sprautaði Kim-
ata rykmauraofnæmisvaka undir
húð sjúklinganna til að athuga
hvort myndin hefði haft einhver
áhrif á stærð útbrota á þeim. Í ljós
kom umtalsverð minnkun útbrota,
og entust þessi áhrif í tvær klukku-
stundir. Engin breyting varð á
stærð útbrota eftir að sjúklingarnir
horfðu á 87 mínútna myndband
með veðurfregnum. Niðurstöður
rannsóknarinnar birtast í nýjasta
hefti Journal of the American
Medical Association.
Lee Berk, deildarstjóri lækna-
deildar Loma Linda-háskóla í Kali-
forníu, segir að ofnæmisviðbrögð
séu svonefnd Th2-hlið á ónæm-
iskerfinu, og hún framleiði IgE
mótefni sem séu einkenni ofnæm-
isviðbragða. Hlátur dragi úr magni
kortisóls, sem er öflugur steri, og
geti hann slökkt á ónæmiskerfinu.
Þegar kortisól minnki eflist svo-
nefnd Th1-hlið ónæmiskerfisins og
haldi Th2-hliðinni niðri.
Máttur hugans
„Nútíminn er eitt af meistara-
verkum Chaplins,“ segir Frank
Schiede, aðstoðarprófessor við Há-
skólann í Arkansas, sem er að skrá
týndar kvikmyndir á ferli Chapl-
ins. „Það geta allir skilið mynd-
irnar hans. Á öllum tungumálum, á
öllum aldri er hægt að meta húmor
hans.“
Áhrif hláturs á heilsuna hafa
verið rannsóknarefni allar götur
síðan ritstjóri tímaritsins Saturday
Review, Norman Cousins, gerði ná-
kvæma grein fyrir því hvernig
skammtar af „Falinni myndavél“,
Marx-bræðrum og C-vítamíni,
reyndust árangursrík meðferð við
hryggikt sem hrjáði hann. Tíma-
mótagrein hans í The New Eng-
land Journal of Medicine 1976, er
varð að fyrsta kaflanum í bók hans,
„Anatomy of an Illness“, opnaði
augu læknastéttarinnar fyrir þeim
möguleikum sem gefast á að nota
hugann til að lækna sjúkdóma.
Heilsuspillandi depurð
En gæti það þá haft slæm áhrif á
heilsuna að horfa á dapurlega
kvikmynd? „Svarið er já,“ segir
Sultanoff. „Við bregðumst við öllu
með efnaskiptum og rannsóknir
hafa sýnt fram á að stöðugt þung-
lyndi, sífelld reiði eða þrálátur
kvíði hafa neikvæð áhrif á heils-
una.“
Hlátur og hnerrar
Reuters
Ónæmiskerfið styrkt.
TENGLAR
.....................................................
Journal of the American Medical
Association:
http://jama.ama-assn.org/
The New York Times Syndicate.