Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 41

og grunnorkuþörf. Oftast er miklu af
þessari umframorku eytt með því að
mynda varma sem fer út í umhverf-
ið.
Hinsvegar gerist það í sumum til-
fellum að líkaminn fer að safna hluta
þessarar umframorku. Þetta gerir
hann með því að setja eitthvað af
orkunni sem við fáum úr mat í fitu-
vefi líkamans í stað þess að brenna
henni. Þessi uppsafnaða fita er því í
raun ekkert annað en geymsla á um-
framorku. Áðurnefndir þættir
(hreyfing, næring, aldur og erfðir)
hafa síðan áhrif á hvort og í hve
miklum mæli þessi orkusöfnun verð-
ur. Þegar fólk hættir að æfa en held-
ur áfram að borða jafnmikið og áður,
eykst þessi umframorka í lík-
amanum talsvert. Við það verða
hægfara breytingar á fitumagni lík-
amans.
En nú má auðvitað spyrja: „Af
hverju safnar líkaminn umframorku
sem fitu en ekki sem vöðvum?“
Segja má að þetta sé kjarninn í upp-
haflegu spurningunni! Líklegasta
skýringin er sú að orkan er mun létt-
ari sem fituvefur en vöðvavefur. Ef
geyma á til dæmis 100 kkal (418,6
kílójúl) rúmast þær í um það bil 125
g af vöðva en í aðeins 12–15 g af fitu-
vef, og eru þá vatn og sölt meðtalin.
Af hverju söfnum við orku? Sjálf-
sagt er það með mennina eins og
mörg önnur dýr sem eiga það til að
safna og geyma orku þegar nóg er til
af henni: Þá eru til varabirgðir ef
það skyldi harðna í ári!
Þórarinn Sveinsson,
dósent í sjúkraþjálfun við HÍ.
Hverjar eru síðustu heimildir
um galdraiðkun á Íslandi?
SVAR: Heimildir um galdraiðkun á
Íslandi eru ýmiss konar. Um þau
galdramál sem háð voru fyrir dóm-
stólum eru Alþingisbækur traust-
ustu heimildirnar auk þeirra héraðs-
dómsskjala sem varðveist hafa
(dóma- og þingbækur). Þar sem
þeim heimildum sleppir hafa ann-
álar, bréfabækur, prestastefnubæk-
ur og máldagar einnig reynst hald-
bær gögn að byggja á, þótt
sundurlaus séu (sjá um þetta: Ólína
Þorvarðardóttir 2000, bls. 13–15 og
336–37).
Skráðar sögur (þar á meðal Ís-
lendingasögur) og sjálfsævisöguleg
skrif (til að mynda Píslarsaga síra
Jóns Magnússonar, Fjölmóður Jóns
Guðmundssonar lærða og Æviraun
Þorvaldar Rögnvaldssonar í Sauða-
nesi) hafa einnig reynst gagnleg við
að átta sig á ýmsu því sem lýtur að
galdraiðju og galdramálum okkar
Íslendinga. Eru þá ónefndar sjálfar
galdrabækurnar og -blöðin af ýmsu
tagi sem varðveist hafa frá sautj-
ándu og fram á nítjándu öld. Þau
gögn gefa hugmynd um það að
galdraiðja, eða að minnsta kosti
þekking um hana, hafi verið við lýði
hérlendis allt fram á nýliðna öld.
Síðasta galdramálið sem kom fyr-
ir Alþingi var tekið fyrir á árunum
1719–1720. Þar var fjallað um hér-
aðsdóm sem sýslumaðurinn Teitur
Arason hafði látið ganga að Neðri-
Hvestu við Arnarfjörð „viðvíkjandi
tveimur blöðum með óvenjulegum
characteribus, sem Sigmundur Atl-
ason, Sigurður Gíslason og Jakob
Jónsson“ höfðu meðkennt að eiga og
„brúkað hafa til að verja sig illu“,
eins og fram kemur í dómnum (Alþb.
X, 432–33). Voru mennirnir dæmdir
til fésekta „til hospitalsins“, mis-
mikið eftir efnum og aðstæðum
hvers og eins.
Alþingis- og dómabækur greina
einungis frá þeim málum sem komu
fyrir dómstóla, en ætla má að ýmis
mál hafi verið útkljáð án frekari af-
skipta yfirvalda, einkum þegar frá
leið. Munnmæli og annálar greina
auk þess frá því fólki sem bar fjöl-
kynngisorð, og eru þannig heimildir
um afstöðu til galdurs og hugsanlega
einnig um galdratrú án þess þó að
segja okkur margt um galdraiðjuna
sjálfa.
Síðast er vitað um mál sem reis
vegna gruns um að konur tvær
héldu tilbera að Björk í Sölvadal.
Var af því tilefni framin húsrann-
sókn árið 1804 þar sem líkamar
þeirra voru grannskoðaðir. Rann-
sóknin var gerð að ósk húsbóndans
sjálfs sem vildi hrinda óorði af heim-
ilinu. Í ljós kom að önnur
kvennanna, Guðrún Jónsdóttir, 79
ára gömul, hafði grunsamlegan út-
vöxt neðan við nafla, eins og fram
kemur í bréfi hreppstjóranna til
sýslumanns að rannsókn lokinni.
Þar segir að „gjordemóðirin Guð-
ríður Ólafsdóttir“ hafi fundið á Guð-
rúnu gömlu „fyrir neðan nafla svo
sem keppur eður lint vatnsæxli, en
þó mjög stórt og lafði ofan eptir líf-
inu, en hafði þó réttan hörundslit,
fyrir utan litla ákomu á neðri enda“
(Sunnanfari II, 1893, 94; sbr. AM
960 XV a 4to).
Engin frekari eftirmál urðu af
þessu, og mér vitanlega er þetta síð-
asti vísirinn sem við höfum að hér-
lendu galdramáli – eða formlegri
rannsókn vegna orðróms um galdur.
Hinsvegar segir þetta mál sína sögu
um það hve tilberatrúin virðist hafa
verið sterk hér á landi þegar komið
var fram á 19. öld.
Heimildir:
AM 960 15 a 4to.
Alþíngisbækur Íslands I-X. Reykjavík
1912–1967.
Jón Magnússon 1967: Píslarsaga síra Jóns
Magnússonar. Sigurður Nordal sá um útgáf-
una. Reykjavík.
Jón Guðmundsson lærði 1916: „Fjöl-
móður“ með inngangi og athugasemdum eftir
Pál Eggert Ólason. Safn til sögu Íslands V
(nr. 3), 1–92.
Ólafur Davíðsson 1940–43: Galdur og
galdramál á Íslandi. Reykjavík.
Ólína Þorvarðardóttir 2000: Brennuöldin.
Galdur og galdratrú í málskjölum og munn-
mælum. Reykjavík.
Sunnanfari. Mánaðarblað með myndum
1–3. Kaupmannahöfn 1891–1894.
Wall, Jan 1977–78: Tjuvmjölkande väsen I-
II. Uppsala.
Þorvaldur Rögnvaldsson 1921–23: „Æf-
iraun“. Blanda II, 354-372.
Ólína Þorvarðardóttir,
stundakennari í þjóðfræði við HÍ.
Hvers vegna poppast
poppkorn?
SVAR: Segja má að það séu þrír eig-
inleikar poppkorns (maískorns) sem
ráða því að það poppast; vatnið í
korninu, sterkjan sem það inniheld-
ur og harða hýðið utan um það.
Þegar við látum poppkorn í pott
eða örbylgjuofn byrjar það fljótlega
að hitna. Inni í korninu er 13–14%
vatn sem breytist smám saman í
gufu eftir því sem hitinn verður
meiri. Þegar hitinn í korninu hefur
náð 175°C er allt vatnið orðið að
gufu. Suðumark vatns er reyndar
mun lægra (100°C) en vegna hins
mikla þrýstings sem byggist upp í
korninu hækkar suðumarkið. Popp-
korn er að þremur fjórðu hlutum
sterkja. Vatnsgufan í korninu smýg-
ur inn í sterkjuna og hún þenst út og
myndar hvíta efnið sem við borðum
svo.
Ef ekki væri fyrir hýðið sem um-
lykur kornið myndi lítið þýða að
reyna að poppa það. Hýðið gerir það
að verkum að gufuþrýstingurinn
sem vatnsgufan myndar nær að
byggjast upp inni í hýðinu. Aðrar
korntegundir eins og hveiti og hrís-
grjón innihalda líka vatn og sterkju
en hafa ekki eins sterkt og þétt hýði.
Lítill þrýstingur nær því að myndast
við hitun og þessar tegundir korns
poppa ekki á sama hátt og maískorn.
Hægt er að blása hveiti, hrísgrjón og
ýmsar korntegundir út, en beita þarf
öðrum aðferðum við það.
Ekki er hægt að eigna einni per-
sónu heiðurinn af því að hafa fundið
upp poppkornið; það hefur verið
þekkt í vesturheimi í þúsundir ára. Í
Mexíkó hafa fundist steingerð frjó af
korni, sem er náskylt poppkorni eins
og við þekkjum það í dag. Talið er að
þessi frjó séu allt að 80 þúsund ára
gömul. Í Nýja-Mexíkó í Bandaríkj-
unum hefur fundist 4000 ára gamalt
poppkorn sem enn er hægt að
poppa! Á svipuðum slóðum hafa
einnig fundist áhöld sem líklega hafa
verið notuð til að poppa. Talið er að
evrópskir landnemar í Ameríku hafi
borðað poppkorn með rjóma, sykri
og ávöxtum í morgunmat og hafi þar
með verið að borða fyrsta morg-
unkornið.
Poppkorn er afbrigði af maískorni
(enda oft kallað poppmaís) og til eru
um 25 tegundir af því. Eina leiðin til
að nýta poppkorn til matar er að
poppa það og sú aðferð hefur verið
notuð í þúsundir ára, fyrst í leir-
skálum og nú að mestu í örbylgju-
ofnum.
Vinsældir poppkornsins jukust
mikið þegar bíómyndirnar komu til
sögunnar og kvikmyndahúsin tóku
að selja popp. Enn í dag er poppkorn
langvinsælasta snarlið sem menn
gæða sér á þegar horft er á bíómynd
og er fátt við því að segja því að popp
er bæði gott og hollt ef hófs er gætt í
saltnotkun.
Heimildir:
Chemcenter.org
Britannica.com
Einar Örn Þorvaldsson,
starfsmaður Vísindavefjarins.
Stæltir vöðvar.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 41
Ertu
meðvitaður
um gæði
Sjáðu merkið
Bíldshöfða 6 · Sími 515 7025 Tryggvabraut 5 · Akureyri · Sími 462 2700 www.brimborg.is
Opið frá 9 - 18 virka daga og 11 - 16 laugardaga
Verð 1.320.000 kr.
Leitaðu að notuðum bíl á
brimborg.is með öflugri og
hraðvirkri leitarvél. Komdu í
1000 fermetra sýningarsal
okkar að Bíldshöfða 6 og
skoðaðu fjölda notaðra úrvals-
bíla. Settu öryggið á oddinn
og tryggðu þér góðan bíl.

Einstakir
Búnaður m.a.
• Rafmagn í rúðum
• Samlæsing
• Rafdrifnir speglar
• Líknablegir
• ABS bremsukerfi
• Vökvastýri
• Geislaspilari
• Dagljósabúnaður
• 15" Álfelgur
• Glasahaldari
• Aurhlífar
• Viðarklæðning í mælaborði
• Kastarar í stuðara að framan
• Vindskeið
• Hæðarstillanleg framljós
• Litaðar rúður að aftan
Skrd:7/1998. Ekinn 38.000 km
Vél:1600 cc, 110 Hö
5 dyra, Beinskiptur
Toyota Avensis
Úrvalsbíll - betri en
betri notaður bíll.
sé drauminn sem mynd af sálinni,
efri hæðin í rókókó-stílnum er hið
meðvitaða sálarlíf, neðri hæðin er
fyrsta stig dulvitundar en kjall-
arinn og skútinn eru tákn geng-
innar visku sem er gleymd okkur
en geymd engu að síður, og ómeð-
vituð. Drauminn má skoða sem
línurit yfir sál mannsins og menn-
ingu frá upphafi og af honum má
ráða að við eigum sameiginlegt
upphaf, sameiginlega dulvitund,
sameiginleg tákn og merkingar
sem við kryddum drauma okkar
með.“
Draumur „Dreka“
Mér fannst ég standa úti á stétt
baka til við húsið sem ég bý í. Það
var seint um kvöld eða um nótt,
samt var ekki mjög dimmt en eins
og hálfrokkið. Himinninn var al-
veg heiðskír og mjög stillt veður.
Mér var litið á himininn í suðurátt
eða suðvestur, þá sé ég þrjú tungl
á lofti í beinni línu og virðist jafn-
langt á milli þeirra. Þau voru al-
veg full og heiðskír og björt.
Fannst mér ég standa þarna góða
stund og var þetta virkilega fal-
legt og sérstakt. Svo var ekki
meir og ég vaknaði. Þessi draum-
ur festist einhvern veginn svo í
huga mér að hann kemur oft upp í
hugann. Mig dreymir annars
mjög sjaldan.
Ráðning
Þegar spáð er í drauma setja
menn oftast upp nærsýnisgler-
augu og skoða drauminn í þröngu
samhengi. Táknin eru lýst daufu
ljósi og merking þeirra því þröngt
skorin. Draumurinn er svo ráðinn
út frá þessu samhengi og myndin
sem birtist hefur örlítinn sannan
kjarna en öll ytri form og liti vant-
ar. Þessi sjálfhverfa sýn á draum-
inn hefur á seinni tímum rýrt gildi
hans og draumurinn hefur fengið
á sig stimpilinn „kellingarfræði“
og litinn hornauga af málsmet-
andi mönnum. En eins og „allir“
vita er draumurinn háskóli mann-
legrar hugsunar og kjarni þeirrar
leitar sem þar fer fram. Draumur
þinn fjallar einmitt um þessi gildi;
að horfa inn til að sjá út og skilja
þannig hlutina í víðara samhengi.
Draumurinn er framtíðarskoðun
og merkilegur í einfaldleik sínum.
Veðrið, áttin og tunglin þrjú vísa
til tímans sem kemur þegar hug-
ur mannsins opnast milli þeirra
þriggja fasa (dul-, með- og yfirvit-
und) sem sníða honum form og
skapa honum rými. Tími þegar
maðurinn verður loks upplýstur í
orðsins fyllstu merkingu og getur
kallast andlegur eða huglægur og
hann losnar úr viðjum efnisins
Mynd/Kristján Kristjánsson
Horft inn til að sjá út í drauminn.
 Þeir lesendur sem vilja fá drauma sína
birta og ráðna sendi þá með fullu nafni,
fæðingardegi og ári ásamt heimilisfangi
og dulnefni til birtingar til:
Draumstafir
Kringlunni 1
103 Reykjavík
eða á heimasíðu Draumalandsins
http://www.dreamland.is.