Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
BOÐAÐ verkfall sjómanna kemur tilframkvæmda 15. mars næstkomandinái deiluaðilar, SjómannasambandÍslands og útgerðarmenn, ekki sam-
komulagi fyrir þann tíma. Það er mikið í húfi,
jafnt fyrir sjómenn, fiskvinnslufólk, útgerðar-
menn, verksmiðjueigendur og almennan þjóð-
arhag að samningar náist.
Innan samtaka Sjómannasambands Íslands
eru um fjögur þúsund manns og nær verkfallið
til þeirra langflestra. Þá starfa á milli 5 og 6
þúsund manns við fiskvinnslu í landinu og ljóst
þykir að starfsemin stöðvast fáeinum dögum
eftir að verkfall sjómanna hefst. Þannig verða
hátt á annan tug þúsunda manna frá vinnu
vegna verkfallsins komi til þess.
Fjögur félög sjómanna samþykktu ekki
verkfall, þ.e. á Selfossi, Stokkseyri, Raufarhöfn
og Snæfellsbæ. Boðað verkfall Vélstjórafélags-
ins á sama tíma nær hins vegar yfir allt landið
sem gerir að verkum að öll skip stöðvast. Hólm-
geir Jónsson, framkvæmdastjóri Sjómanna-
sambandsins, segir að náist ekki samningar
fyrir 15. mars hefjist verkfall á þeim tíma sem
vertíð er að komast á fullt skrið. Vari verkfallið
lengi gæti það haft áhrif á úthafskarfaveiðar
sem hefjast í apríl.
„Það eru alls staðar verulegir hagsmunir í
húfi og skiptir í raun ekki öllu máli á hvaða
tímapunkti menn fara í verkfall. Það er alltaf
þrýstingur. En við gerum þetta vegna þess að
við höfum haft lausa samninga í rúmt eitt ár og
stöndum nánast í sömu sporum,“ segir Hólm-
geir.
Verkfall sjómanna hefur víðtæk áhrif á fisk-
vinnsluna og alla þjónustu við sjávarútveginn,
t.a.m. sölu á olíu, veiðarfæraþjónustu og við-
hald. Hólmgeir segir að reynslan af fyrri verk-
föllum sé sú að búast megi við allt að þriggja
vikna verkfalli.
„Okkur hefur svo sem verið hótað hinum
megin frá að slagurinn verði tekinn til enda.
Það getur þýtt lengra verkfall.“
Kröfur sjómanna ná til margra þátta. Þeir
vilja sambærilegar tryggingar og gilda á kaup-
skipum, mótframlag atvinnurekenda vegna
greiðslu í lífeyrissjóð eins og aðrir hafi fengið,
hækkun á kauptryggingu, lengra orlof en það
er mest 24 dagar, sjómenn eiga engan rétt á
launum vegna veikinda barna meðan flestir
aðrir hafa eina viku og þá er fiskverðið mikið
deilumál.
Sjómannasambandið semur fyrir áhafnir
skipa 12 brúttólestir og stærri og því má búast
við að smábátar verði að veiðum í verkfallinu.
Hólmgeir bendir á að útgerðarmenn hafi sett
verkbann á sjómenn á öllum svæðum nema
Snæfellsnesinu. Sjómenn í öllum félögum
missa því laun jafnvel þótt félögin hafi ekki
samþykkt verkfall. Hann segir að sum sjó-
mannafélaganna séu með verkfallssjóði en önn-
ur ekki en almennt séu þeir sjóðir frekar bág-
bornir. Félögin sjálf setja reglur um
útgreiðslur úr verkfallssjóðum.
Langt verkfall gæti leitt til
stöðvunar fyrirtækja
Arnar Sigurmundsson, framkvæmdastjóri
Samtaka fiskvinnslunnar, segir að meirihluti
allrar fiskvinnslu stöðvist fáeinum dögum eftir
að verkfall hefst. Þetta á jafnt við um frystihús,
saltfiskverkunarstöðvar og bræðslur. Starf-
semi sumra fyrirtækja stöðvist strax en ann-
arra eftir fáeina daga eftir því hve mikið hráefni
þau eiga. Arnar segir að heildarstarfsmanna-
fjöldi fiskvinnslunnar í heilum störfum sé á
milli 5 og 6 þúsund. Vari verkfallið í nokkra
daga hefur það strax áhrif á alla þessa starf-
semi. Jafnvel þótt verkfall standi aðeins fáeina
daga raskar það mjög hráefnisöfluninni og
þess vegna gæti fiskvinnslufólk verið lengur
frá störfum en sem verkfallinu nemur.
Arnar segir að búast megi við því að stærst-
ur hluti fiskvinnslufólks fari af launaskrá þeg-
ar engin verkefni eru fyrir hendi. Einhverjir
verða hugsanlega áfram á launaskrá á kaup-
tryggingu í þeirri von að verkfallið verði mjög
stutt.
„Eins og oft áður verður vinnslan ákaflega
hart fyrir barðinu á sjómannaverkfalli og þetta
er ekki í fyrsta sinn sem við lendum í þessu.
Komi það til framkvæmda verður það á síðari
hluta vetrarvertíðar í loðnu og farið að styttast
í páska og hefur því einnig mikil áhrif á bolfisk-
vinnsluna. Þetta er oft besti tíminn í bolfisk-
vinnslunni, ekki síst í saltfiski, og menn misstu
þarna tíma þegar aflabrögð eru yfirleitt góð og
fljótlegra að afla upp í kvóta heldur en á öðrum
tíma,“ segir Arnar. Þess má hins vegar geta að
jafnan á þessum árstíma er svokallað páska-
stopp vegna hrygningar og stendur það yfir-
leitt yfir í tvær til þrjár vikur. Vilhjálmur Þor-
steinsson, fiskfræðingur hjá Hafrann-
sóknastofnun, segir að ekki hafi verið tekin
ákvörð
stopp
bann m
sem he
Arn
fallið m
fyrirtæ
því að
sum fy
urlegu
inn í h
það rík
Han
um 70
landi o
evróps
rétt á a
hérlen
löndum
eiga hi
vinnul
hluti þ
verkfa
Gun
bands
að sér
Búast má við að á annan tug þúsunda manna ver
Markaðir í
en ógn ve
vofir y
Staðan á erlendum fiskmörkuð
irtækjum hagfelld; hærra verð
söluaukning í Bandaríkjunum e
í Þýskalandi fyrstu tvo mánuði
yfir að hjólin hætti að snúast v
sjómanna næsta miðvikudag. G
kynnti sér málið og ræddi við f
manna og forsvarsmenn í fiskv
ÞAÐ er mat Þórðar Friðjónssonar, forstjóra Þjóðhagsstofn-
unar, að hugsanlegt verkfall sjómanna leiði ekki af sér mikil
efnahagsáhrif, vari það í skamman tíma, vegna mikillar afkasta-
getu fiskiskipaflotans. Öðru máli gegni verði verkfall langvinnt.
Þórður telur að mestu áhrifin verði vegna truflana á loðnuveið-
um og -vinnslu og sömuleiðis gæti verkfall haft áhrif á útflutn-
ingsmarkaðina.
Þórður segir að verði verkfallið skammvinnt verði áhrifin
augljósust á loðnuveiðar og -vinnslu, sem nú standa yfir af full-
um þunga. Þarna geti verið um að ræða að hámarki 150–200
þúsund tonn af loðnu, eða 1–2 milljarða kr. í útflutnings-
verðmæti. Hann bendir þó á að þarna sé ekki á vísan að róa og
oft hafi ekki verið loðnuveiði eftir miðjan mars. Verði verkfallið
langvinnt gæti það snert veiðar á kolmunna og úthafskarfa, sem
hefjast ekki að marki fyrr en seint í apríl. Einnig er nú að fara í
hönd sá tími sem stór þorskur veiðist sem er að stórum hluta
unninn í salt. Þórður telur hugsanlegt að það þrengi að saltfisk-
útflutningnum sérstaklega en sá markaður er einmitt mjög
sterkur á þessum tíma. Þórður segir að verkfall geti leitt af sér
röskun fyrir fiskvinnsluna og atvinnu fiskvinnslufólks. Erfiðara
sé að áætla þau áhrif nákvæmlega því verkfallið þurfi að dragast
á langinn til þess að hægt sé að búast við því að heildaraflinn af
öðrum tegundum breytist að verulegu marki. Útlit sé fyrir að
hægt verði með mikilli afkastagetu fiskiskipaflotans að afla upp
í kvóta í flestum öðrum tegundum þar sem hvort eð er sé langt
gengið á kvótann. Þetta kunni þó að breytast vari verkfallið
þeim mun lengur.
„Langerfiðast er að meta í krónum og
flutningsmarkaðina. Þau gætu orðið alva
uppiskroppa með mikilvægar afurðir og
uðum í skemmri eða lengri tíma,“ segir Þ
Guðmundur Ragnarsson, hjá rannsók
Búnaðarbankanum – Verðbréf, segir að
hlutabréfamarkaði sem hafa hvað mestr
ráði yfir um 43% af loðnukvótanum, en þ
varsson, Hraðfrystihús Eskifjarðar, Síld
og Vinnslustöðin. Hann segir að víðtæka
standi verkfall yfir í langan tíma.
Karfaveiði á Reykjaneshrygg hafi byr
ár og þar séu ákveðnir hagsmunir í húfi,
irtæki eins og Granda, Harald Böðvarss
ureyringa og Þorbjörn – Fiskanes.
Guðmundur bendir á að íslenska fiskv
bjóði upp á ákveðin sveigjanleika og geta
aflahlutdeildir milli ára og ennfremur lei
„Þau fyrirtæki sem fullnýta afkastagetu
því brugðið á það ráð að leigja frá sér kvó
ist. Mjög langt verkfall gæti því haft áhr
Hins vegar er veiði vertíðarþorskins árs
ekki flutt milli mánaða. Því getur langt v
tekjuskerðingu fyrir útgerðina.
Óbein áhrif langs verkfalls gætu einni
ingar næðu ekki að nýta sér þau tækifær
neyslumynstri Evrópubúa, en eftirspurn
Alvarleg áhrif af l
AFDRIF NAUÐGUNARMÁLA
FRUMKVÖÐULSSTARF
VILHJÁLMS STEFÁNSSONAR
Í dag er opnuð í ListasafniReykjavíkur, Hafnarhúsi, sýn-ingin „Heimskautslöndin unaðs-
legu: Arfleifð Vilhjálms Stefánsson-
ar“ en hún hefur þegar verið sýnd á
Listasafni Akureyrar. Sá vaxandi
áhugi á framlagi Vilhjálms til mann-
fræðirannsókna og landkönnunar á
norðurslóðum sem þessi sýning ber
vott um er tímabær viðurkenning á
starfi hans sem vísindamanns.
Fyrr í vikunni var haldið málþing í
Hafnarhúsinu þar sem fræðimenn
fjölluðu um ólíka þætti í ævistarfi
Vilhjálms. Í erindi Phillip Cronen-
wett, forstöðumanns sérbókasafna
við Dartmouth-háskóla, þar sem bók-
um og handritum Vilhjálms er haldið
til haga, kom fram að Vilhjálmur
vann lengi að því markmiði að búa til
viðamikla alfræðiorðabók um norð-
urheimskautssvæðið. Fjármögnun
verkefnisins var hins vegar stöðvuð
vegna þrýstings frá óamerísku
nefndinni og Cronenwett segir þetta
verkefni Vilhjálms því hafa orðið
„nornaveiðum McCarthy-tímans að
bráð“. Nú er unnið að útgáfu á hluta
af þeim greinargerðum og upplýsing-
um sem Vilhjálmur og hans starfslið
unnu fyrir alfræðiorðabókina því að
sögn Cronenwett hefur mikið af efn-
inu sem Vilhjálmur lét eftir sig enn
töluvert gildi og er hvergi annars
staðar að finna. Þessi orð Cronen-
wetts um vægi rannsókna Vilhjálms í
fræðasamfélagi nútímans eru óneit-
anlega eftirtektarverð og leiða at-
hyglina að hlutverki hans sem frum-
kvöðuls á ákveðnu rannsóknarsviði.
Gísli Pálsson prófessor benti á að í
rannsóknum Vilhjálms gætti frá-
hvarfs frá almennu viðhorfi nýlendu-
tímans þó auðvitað mætti merkja að
hann hafi einnig verið barn síns tíma.
Athyglisvert er að nokkuð ólíkar
áherslur eru í dagbókum Vilhjálms
og fræðiritum, en í dagbókunum gef-
ur hann heimamönnum mun meira
vægi en í því sem hann ætlaði til op-
inberrar birtingar. Ætla má að dag-
bækur hans séu fyrir vikið enn
áhugaverðari sem rannsóknarefni í
dag þar sem forsendur fræðimanna
hafa gjörbreyst frá hans tímum.
Stofnun Vilhjálms Stefánssonar á
Akureyri hefur unnið umtalsvert
starf á sviði umhverfismála og sjálf-
bærrar þróunar í heimskautslöndum.
Stofnunin er nú aðili að undirbún-
ingsstarfi um Háskóla norðurslóða
ásamt háskólastofnunum í Banda-
ríkjunum, Kanada og Rússlandi, auk
fulltrúa frumbyggjasamtaka á norð-
urheimskautssvæðinu. Það er vissu-
lega ánægjuefni að sjá hversu vel
hefur tekist til við áframhaldandi
rannsóknir á þeim landsvæðum sem
Vilhjálmur helgaði sig og mikilvægt
að Íslendingar eigi þar hlut að máli.
Með fræðasetrinu, starfi þess og
þeirri umræðu sem verið hefur um
Vilhjálm á undanförnum misserum
er ljóst að góð tengsl hafa skapast við
stofnanir sem halda utan um arfleifð
hans vestan hafs og er það vel. Mik-
ilvægt hlýtur þó að teljast að hugað
verði að frekari þýðingum og heild-
arútgáfu rita hans á íslensku. Sú út-
gáfa sem nú er fyrirhuguð á hlutum
dagbóka hans er markvert skref í þá
átt.
Ráðgjafar- og fræðslumiðstöðinniStígamótum bárust í fyrra 20%
fleiri hjálparbeiðnir vegna nauðgun-
ar en árið áður. Fórnarlömbum, sem
leituðu til miðstöðvarinnar, fjölgaði
úr 62 í 74.
Á blaðamannafundi, sem Stígamót
héldu í fyrradag, kom fram að lang-
flest kynferðisafbrotamál, sem til
þeirra koma, fara ekki áfram í dóms-
kerfinu. Fá eru kærð, enn færri leiða
til ákæru eða dómsuppkvaðningar. Í
fyrra var ekki kært í nærri 86% til-
vika. Af þeim 9% málanna, sem vitað
er með vissu að voru kærð, voru 5,9%
enn í vinnslu hjá lögreglu og ákæru-
valdi í árslok, rúmlega 2,1% lauk með
dómi yfir ofbeldismanninum en 1,7%
málanna voru felld niður.
Stígamót kalla eftir rannsóknum á
því, hverjar ástæður þess eru að
jafnfá nauðgunarmál og raun ber
vitni ganga alla leið í dómskerfinu.
Hluta skýringarinnar er eflaust að
finna í þeim upplýsingum, sem fram
komu á blaðamannafundinum, að í
langflestum tilfellum er það vinur,
kunningi eða ættingi, sem fremur af-
brotið. Þolendur kynferðisofbeldis
treysta sér oft ekki til að kæra ein-
hvern sér nákominn. Þá er sönnunar-
færsla í þessum málum oft erfið.
Hins vegar eru miklu fleiri þættir,
sem hafa verið taldir koma við sögu,
s.s. viðhorf samfélagsins til glæpsins,
viðmót og framkoma heilbrigðis-
starfsfólks, rannsóknaraðferðir lög-
reglu og margt fleira. Það má því
taka undir það með Stígamótum að
brýn þörf er á að rannsaka hvers
vegna svo fáum málum lýkur með
dómi og hvað gera megi til að í fleiri
tilfellum megi koma lögum yfir kyn-
ferðisafbrotamenn. Eðlilegt er að
gera þá kröfu til opinberra aðila að
þeir leggi sitt af mörkum til slíkra
rannsókna og veiti umbeðnar upplýs-
ingar. Seinagangur dómsmálaráðu-
neytisins við að svara spurningalista
vegna evrópskrar könnunar á brott-
falli nauðgunarkæra í réttarkerfinu
er ekki til fyrirmyndar, svo brýnt
sem þetta mál er, en samkvæmt upp-
lýsingum Björns Friðfinnssonar,
ráðuneytisstjóra, í Morgunblaðinu í
gær reyndist erfitt að ná nauðsyn-
legum gögnum saman en það hefur
nú tekizt.
Nauðgun er andstyggilegur glæp-
ur, sem skilur eftir sig djúp ör hjá
þolandanum, bæði á sál og líkama.
Það er því mikið til vinnandi að réttað
sé í sem flestum nauðgunarmálum og
ofbeldismenn fái makleg málagjöld.
Ekki er síður mikilvægt að reyna að
fyrirbyggja glæpi af þessu tagi með
öflugu forvarnarstarfi. Stígamót
benda réttilega á að forvarnarstarfið
á ekki að miðast við að leggja ábyrgð
á herðar hugsanlegra þolenda nauðg-
ana og annarra kynferðisafbrota,
heldur á að leggja ábyrgðina á ger-
endurna og útskýra fyrir öllum að
nauðgun er óafsakanlegur glæpur.