Morgunblaðið - 10.03.2001, Blaðsíða 62

UMRÆÐAN
62 LAUGARDAGUR 10. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VALGEIR Sigurðsson,
skjalavörður í Kópavogi, vök-
ull varðmaður íslenskrar
tungu, sendir mér hið góða
bréf sem fer hér á eftir:
„Heill og sæll, Gísli, og
beztu þakkir fyrir alla þætt-
ina.
Ekki alls fyrir löngu var ég
ásamt nokkrum öðrum stadd-
ur í vinarhúsi. Gestgjafi okk-
ar á að baki áratuga langa
reynslu af margháttuðum út-
gáfustörfum, prófarkalestri,
handritalestri, þýðingum o.fl.
Nú fór einn gestanna og hús-
ráðandinn að segja okkur að
þeim leiddist mjög þegar
menn töluðu um að „koma á
móts við eitthvað“, í merking-
unni að „koma til móts við...“
Þetta sæist nú og heyrðist æ
oftar, og að þeim væri það
hvimleitt. Ég var beðinn að
koma þessu á framfæri við
þig, og því erindi hef ég nú
skilað.
En fleira bar á góma í þess-
ari mjög svo ánægjulegu
heimsókn. Öllum bar okkur
saman um, að þetta sem allir
eru að tuggast á núna, að
„treysta einhverjum fyrir
einhverju“ væri samruni úr
tveim orðatiltækjum, annars
vegar að trúa einhverjum fyr-
ir einhverju (til dæmis leynd-
armáli), og hins vegar að
treysta einhverjum til ein-
hvers. „Ég treysti honum al-
veg til þess, hann er svo dug-
legur.“ – Ég segi fyrir mig,
að ég heyrði þessi orðatiltæki
notuð, bæði af lærðum og
leikum, allt frá barnæsku, og
ævinlega aðgreind. Alveg
þangað til ég fluttist til
Reykjavíkur árið 1957, en þá
sá ég og heyrði þetta að
„treysta mönnum fyrir ein-
hverju“ notað bæði í ræðu og
riti. En aldrei fyrr.
Væri ekki ráð, Gísli, að
benda fólki á þennan sam-
runa, og helzt að vinna gegn
honum? Ég hef nefnilega orð-
ið þess var hér „fyrir sunn-
an“, að fólk trúir því ekki að
hér sé um tvö orðatiltæki að
ræða, það er svo lengi búið að
segja og heyra aðra segja „að
treysta fyrir“, að það heldur
að þetta hafi alltaf verið
svona, og engan veginn öðru-
vísi. Einkum og sér í lagi á
þetta við um þá sem eru ekki
alltof fótvissir á málfars-
svellinu.
Og nú segja næstum allir
„hvaðan kemurðu“, þegar
þeir spyrjast fyrir um upp-
runa þess sem rætt er við.
Jafnvel prýðisgóðir þátta-
gerðarmenn útvarpsins mæla
flestir svo, kannski með
tveim eða þrem undantekn-
ingum. Líklega er orðið of
seint að uppræta þessa leiðu
„enskumengun“, sem ég vil
kalla svo, en mætti ekki
reyna að hefja andóf og áróð-
ur gegn henni? Sértu svo
kært kvaddur.“
Umsjónarmaður þakkar
Valgeiri kærlega fyrir. Hann
er honum í öllum atriðum
sammála og vill sérstaklega
hnykkja á síðasta efnisatriði
bréfsins. Sögnin að koma er
endalaust notuð, þar sem
sögnin að vera ætti að heyr-
ast eða sjást. „Hann kemur
frá Þýskalandi“, heyrist iðu-
lega um mann sem er frá
Þýskalandi, þótt hann komi
kannski frá Japan.
„Hvaðan kemurðu?“ þýðir í
raun allt annað en Hvaðan
ertu? Fréttamenn varpa og
blaða eru góðfúslega beðnir
að gaumgæfa þetta.

Vilfríður vestan kvað:
Hún Kidda af kátínu hló,
því að konan var holdug og frjó;
hún gerðist svo frjáls
allt frá görn upp í háls,
þegar greyið hann Sigfinnur dó.

Meira úr nýyrðaskrá Les-
bókar 1926, sjá þátt 1091: 1)
drill rennibor, 2) dörslag
grófsáld, 3) extrakt veig, 4)
faktúra reikningur 5) filial
útibú, 6) frotté ýfingur, 7)
gerikti listi, faldur, 8) geni-
ver ginfari, einir, 9) grammo-
fon hljóðriti, 10) griffill stíll,
11) gúllax bitlingur, 12)
hakkeböff saxbauti, 13)
harmonika dragspil, 14) hjól-
hestadæk hjólbarði, 15)
jumpers prjónapeysa, 16)
humbug hégómi.
Sést enn á þessu að misjöfn
eru örlög orðanna.

Forstöðumaður Íslenskrar
málstöðvar, Ari Páll Kristins-
son, fjallar hér í blaðinu 14.
febrúar rækilega um þá firru
að Íslendingar eigi að skil-
greina sig sem tvítyngda
þjóð, eins og t.d. Belgir og
Kanadamenn. Ég leyfi mér að
þakka Ara Páli og tek mér
Bessaleyfi að endurbirta hér
hluta af orðum hans, því að
ég get ekki betur:
„Hann bætti því við að
þetta væru sérkennilegar
hugmyndir, ekki síst í ljósi
þess að margar þjóðir á
Norðurlöndunum og í Evrópu
berðust við að hreinsa þjóð-
tungur sínar og litu til Ís-
lendinga sem fyrirmyndar í
þeim efnum. Nú væri til
dæmis í undirbúningi sam-
norræn athugun á því hvern-
ig tungumálin á Norðurlönd-
um hefðu þróast með tilliti til
nýrra og fjölbreyttari notk-
unarsviða tungumálanna. Ís-
lenskan stæði mjög vel að
þessu leytinu til gagnvart
enskunni. Danir, Norðmenn
og Svíar væru hins vegar í
svipaðri stöðu nú gagnvart
enskunni og við hefðum verið
í gagnvart dönskunni á 19.
öldinni. Nú væri verið að
reyna að grípa til aðgerða í
þessum efnum á Norðurlönd-
unum.“
---
„Við eigum eftir að tapa
tungunni ef við missum trúna
á gildi hennar. Ef við setjum
eitthvert tungumál jafngilt
móðurmálinu erum við búin
að gengisfella íslenskuna,
hætt að halda í við þróunina
og farnir að hörfa þess í
stað,“ sagði Ari Páll.
Hann sagði að málræktar-
fólk í öðrum löndum liti til Ís-
lands sem fyrirmyndar um
það hvernig hægt væri að
reka iðnvætt nútímaþjóðfélag
og viðhalda jafnframt þjóð-
tungunni.
„Menn mega ekki halda að
það sé eitthvað sjálfgefið. Það
er öðru nær. Miklu stærri
þjóðir eins og Þjóðverjar og
Danir eru að sjá það núna að
þeir þurfa á öllum sínum
kröftum að halda í þessum
efnum,“ sagði Ari Páll að lok-
um.“

Hlymrekur handan kvað:
Það er fullkominn vafi hversu fús ég
er
að fara í átök við Lucifer.
Oftastnær er það,
og oftastnær fer það
eftir því í hvernig rús ég er.

Auk þess fær Hulda Gunn-
arsdóttir prik fyrir „að renna
sér“ (ekki „skíða“).
Ath. vel: Í síðasta þætti
skiptist á einum stað skakkt
milli lína: „Máls-pjöllum“ fyr-
ir mál-spjöllum. Beðist er
velvirðingar á þessu.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1100. þáttur
Í LOK janúar stóð
til að halda ræðu-
keppni milli Haga-
skóla og Tjarnarskóla
á vegum ÍTR. Ræðu-
liðin voru búin að
leggja á sig mikla
vinnu við undirbúning
en daginn sem keppn-
in átti að vera blés að-
stoðarframkvæmda-
stjóri ÍTR, Gísli Árni
Eggertsson, hana af.
Daginn eftir, 5. febrú-
ar, birtist viðtal við
Gísla Árna í Mbl. þar
sem hann reynir að
skýra ákvörðun sína.
Þær skýringar eru
þess eðlis að við getum ekki orða
bundist.
Má ekki ræða
málefni nýbúa?
Ástæðan fyrir upphlaupi Gísla
Árna var umræðuefni keppninnar,
„Nýbúar á Íslandi“. Rétt er að
geta þess strax að þetta umræðu-
efni var ekki frá skólunum komið,
heldur, þvert á það sem Gísli Árni
gefur í skyn, var það ákveðið af
þeim sem sjá um keppnina fyrir
ÍTR.
Eftir 10 daga þrotlausan und-
irbúning ræðuliða skólanna var
keppninni aflýst af ÍTR vegna um-
ræðuefnis sem ÍTR hafði sam-
þykkt tveim vikum áður.
Skilaboðin eru skýr. Sum mál-
efni má alls ekki ræða og örugg-
lega ekki ef til stendur að fram
komi fleiri en ein hlið á málinu.
Þetta eru hin svokölluðu „við-
kvæmu mál“. Þegar þau koma upp
eru réttu viðbrögðin að þagga um-
ræðuna algerlega niður og leyfa
fólki ekki að mynda sér skoðanir
byggðar á traustri vitneskju. Þetta
er síðan auðvitað uppspretta for-
dóma því fordómar eru ekkert
annað en hugmyndir byggðar á
vanþekkingu.
Þeir sem láta sér annt um hags-
muni nýbúa, eins og ÍTR, ættu að
vera fyrstir til að fagna umræðu
um málefni þeirra. En svo er
greinilega ekki. Þeir vilja bara að
láta í ljós vel valdar, þ.e.a.s. sínar
eigin, skoðanir á málefninu og ef
einhverjir eru annarrar skoðunar
er þeim bannað að ræða þær. Það
er greinilegt að innan ÍTR hafa
hugmyndir um málfrelsi og skoð-
anafrelsi takmarkaðan hljóm-
grunn. Gísli Árni hefur af föður-
legri fyrirhyggju sinni tekið að sér
að ákveða hvað megi ræða og hvað
ekki. Hann segir síðan, til styrktar
ákvörðun sinni, að hann hafi einnig
,,heyrt haft eftir“ hæstaréttarlög-
manni að það gæti beinlínis verið
ámælisvert fyrir opinbera stofnun
að standa fyrir umræðum af þessu
tagi. Fróðlegt væri að vita hvaða
hæstaréttarlögmaður telur það
ólöglegt að menn nýti sér málfrelsi
sitt. Eins væri gaman að heyra
hvers vegna opinber stofnun má
ekki standa fyrir eðlilegri umræðu
um nýbúa eins og önnur þjóð-
félagsmál.
Treystir ÍTR
ekki ungu fólki?
Gísli Árni segir ennfremur:
„Okkur ber ákveðin skylda til þess
að verja þessa einstaklinga sem
eru að alast upp í okkar samfélagi
fyrir ónærgætinni umræðu.“ Hann
segist reikna með að fæstir nem-
endur í grunnskóla hafi þroska til
Fordómar
ÍTR
Daníel
Isebarn
Stefán Ingi
Valdimarsson
UNDANGENGNA
skammdegismánuði
hef ég ekki skrifað
neitt til birtingar í
Mbl. og hef hlotið fyr-
ir ákúrur frá dyggum
lesendum greina
minna. Þeim snuprum
ætla ég nú að sinna
með því að taka upp
þráðinn, þar sem frá
var horfið. Tilefni síð-
ustu skrifanna var
saga Georges Orwells,
1984, um alræðisríki
Stóra bróður.
Í þeirri sögu hétu
öll ráðuneytin öfug-
mælanöfnum. Friðar-
ráðuneytið sá um stríðið. Gnægta-
ráðuneytið sá um að halda lýðnum
við hungurmörkin.
Kærleiksráðuneytið
annaðist pyntingar og
aftökur og sannleiks-
ráðuneytið ákvað
hvaða lygi skyldi vera
sannleikur og boðaði
hann að viðlögðum af-
arkostum. Í greininni
var látið að því liggja,
að í okkar samfélagi
svifi andi sannleiks-
ráðuneytis iðulega yf-
ir vötnum og menn
hefðu verra af að
andæfa gegn honum.
Síðan þetta var skrif-
að hef ég fregnað af
skoðun fyrrverandi
sjálfstæðismanns á miðjum aldri,
sem taldi, að engir nema ellilífeyr-
isþegar hefðu sér að skaðlausu
fullt skoðanafrelsi í þessu sam-
félagi og nefndi skrif mín til vitnis
um það. Ég gæti án nokkurrar
áhættu haft hvaða skoðun sem ég
kysi, en það gæti hann ekki.
Þetta skoðanafrelsi hef ég
óspart nýtt í ótal blaðagreinum
mér til afþreyingar. Að sjálfsögðu
gleðst ég hvert sinn sem ég verð
þess var – og þau skipti eru orðin
mörg – að þessi skrif hafa verið
lesin og það jafnvel í þaula. Áhrif
slíkra skrifa eru ekki mikil. Þar
hjálpar til, að andi sannleiksráðu-
neytisins hefur ítrekað komið í veg
fyrir, að ríkisfjölmiðill fjalli um
skrifin og dreifi þannig efni þeirra.
Ég hef leitt fram rök, sem ættu
að duga til þess, að ríkisstjórnin
nyti ekki fylgis nokkurs manns
nema þessara fáu, sem beina hags-
muni hafa af ríkjandi fiskveiði-
stjórn. Of stór hluti þjóðarinnar –
blessunarlega minnkandi – kýs að
styðja þessa ríkisstjórn sérhags-
munanna.
Nú hef ég hér um sinn ákveðið
að hætta þessu andófi, en tileinka
mér þess í stað boðskap sannleiks-
ráðuneytisins.
Auðvitað var auðlindanefndin
einhuga í niðurstöðu sinni. Við eig-
um ekki að fást um það, þótt helm-
ingur nefndarinnar eða svo væri
með ágreining og fyrirvara, jafnvel
um grundvallaratriði nefndarálit-
sins. Allir framámenn stjórnarinn-
ar hafa brýnt fyrir okkur einingu
nefndarinnar og því eigum við að
trúa. Menn eiga ekki að lesa svona
langan og leiðinlegan texta.
Og árangurinn af fiskverndinni í
tuttugu ár undir traustri leiðsögn
Hafró er stórkostlegur og bjargaði
fiskistofnum. Við megum ekki láta
eitthvert lítilræði villa okkur sýn
eins og það, þótt leyfilegur þorsk-
afli hafi minnkað um helming og
afli ýmissa annarra botnfiskteg-
unda þaðan af meira. Við vitum og
höfum kynnt alþjóðasamfélaginu,
að við búum við besta fiskveiði-
stjórnarkerfi í heimi og á þá boðun
Hannesar Hólmsteins og Ragnars
Árnasonar á sannleikanum má
ekki falla minnsti skuggi, þegar
svo snjallir og víðsýnir menn eiga í
hlut.
Við fögnum allri þeirri hagræð-
ingu, sem við fréttum af og leiðir
beint af þessu afbragðskerfi. Við
gleðjumst í hvert skipti sem eitt
fyrirtæki étur annað eða samein-
ast því, af því að við vitum, að
þannig verður hagræðingin til og
fyrir hana er öllu fórnandi. Við
megum þess vegna ekki setja fyrir
okkur, þótt einatt sé verið að flytja
veiðiskapinn frá minna skipi, sem
veiðir ódýrt, á stærri skip, sem
veiða dýrar, því að þá gerum við
okkur ber að því að skilja ekki, að
það eru þeir, sem betur standa sig,
sem eru að ýta skussunum út og
það er svo hagkvæmt. Ekki eigum
við heldur að hafa áhyggjur af því,
þótt fáein útgerðarpláss leggist af.
Það er eðlilegur herkostnaður við
að ná fram hagræðingunni. Enn
verðum við að horfa jákvætt á það,
þegar þrauthagrædd fyrirtæki
auka sífellt skuldir sínar. Það er
bara til marks um hversu mikla
trú stjórnendur fyrirtækjanna og
lánveitendanna hafa á hagræðing-
unni og ekki situr á okkur að
draga þá trú í efa. Loks hljótum
við að sýna því fyllsta skilning,
þegar fyrirtækin, sem mest hafa
hagrætt geta ekki greitt sjálfum
sér og sjómönnum nema 70 til 90
krónur fyrir þorskkílóið meðan
aðrar fiskvinnslur greiða 50 til 80
krónum meira á markaðnum. Af
sjálfu sér leiðir, að þeir, sem ekki
hafa þurft að fórna sér í þágu hag-
ræðingarinnar geta greitt hærra
verð og látið þann rekstur bera sig
Um frelsið og sannleikann
Jón
Sigurðsson