Morgunblaðið - 12.04.2001, Blaðsíða 16

16 D FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
F
JÖLMIÐLA- og tjáning-
arfrelsi stendur á veik-
um grunni víða í Evr-
ópu. Um það vitnar
nýleg skýrsla sem rædd
verður hjá þingmannasamkundu
Evrópuráðsins eftir páska.
Þingi Evrópuráðsins þótti ástæða
til að skoða sérstaklega hver væru
starfsskilyrði fjölmiðla í álfunni
vegna þess hve mikilvægu hlutverki
þeir gegna í lýðræðisþjóðfélagi við að
veita stjórnvöldum og valdamiklum
öflum aðhald sem og til að stuðla að
upplýstu almenningsáliti.
Í skýrslunni (sjá www.human-
rights.coe.int/media) er fjölmiðla-
frelsi í Evrópu skoðað frá öllum hlið-
um. Alvarlegast er ástandið í ríkjum
Mið- og Austur-Evrópu þar sem seint
gengur að losna við arfleifð komm-
únismans. En pottur er víðar brotinn
og nýjar hættur steðja að. Dómar
Mannréttindadómstóls Evrópu í
gegnum tíðina sýna að fæst lönd hafa
hreinan skjöld í þessum efnum og
óvíða sýna stjórnvöld fullkomið göf-
uglyndi gagnvart „fjórða valdinu“
svokallaða, þ.e. fjölmiðlunum.
Skýrsluhöfundar lýsa meðal annars
áhyggjum vegna sívaxandi hraða og
samkeppni í fjölmiðlaheiminum sem
geri það að verkum að hefðbundin
fréttamennska sem lúti ströngum
siðareglum um vandvirkni og sjálf-
stæði eigi síður upp á pallborðið.
Ritskoðun af ýmsu tagi
Blaðamennska er eitt af hættulegri
störfum sem menn geta tekið sér fyr-
ir hendur í Evrópu. Fjölmargir blaða-
menn láta lífið á ári hverju í Evrópu
eða verða fyrir limlestingum vegna
starfa sinna. Það er merkilegt að það
eru ekki endilega blaðamenn sem
fjalla um hernaðarátök og fara um
átakasvæði sem eru í hættu. Algeng-
ara er að blaðamenn séu vegnir úr
launsátri eða myrtir á heimilum sín-
um. Segja má að þetta sé alvarlegasta
tegundin af ritskoðun sem á sér stað.
Þaggað er endanlega niður í gagn-
rýnisröddum. Eru dæmi um þetta frá
Rússlandi, Úkraínu og Hvíta-Rúss-
landi. Sjaldnast er vitað með vissu
hverjir standa að þessum ódæðis-
verkum. Í einu kunnasta málinu sem
upp hefur komið undanfarið leikur
grunur á að úkraínsk stjórnvöld eigi í
hlut. Er það morðið á blaðamannin-
um Georgíj Gongadze í september
síðastliðnum en hann hélt úti net-
fréttablaði sem var gagnrýnið á
stjórnvöld. Leynilegar upptökur úr
forsetaskrifstofunni þykja sýna að
forsetinn hafi fyrirskipað morðið.
Hann hins vegur heldur því fram að
upptökurnar séu falsaðar. Í síðustu
viku lagði eftirlitsnefnd þings Evr-
ópuráðsins til að Úkraínu yrði vísað
úr Evrópuráðinu meðal annars vegna
þvingana og ofsókna sem fjölmiðlar
og blaðamenn verða fyrir.
Í öðrum tilfellum er ekki hægt að
kenna stjórnvöldum um eins og þegar
hryðjuverkasamtök ETA vógu kunn-
an spænskan blaðamann á síðasta ári.
Atlaga að blaðamönnum með þess-
um hætti þjónar auðvitað ekki síst
þeim tilgangi að vara aðra við þannig
að þeir sneiði hjá því að rannsaka
spillingu, vafasöm viðskipti og gagn-
rýna valdaklíkur og öfgahópa. Menn
geta ímyndað sér hvort margir blaða-
menn séu viljugir að rannsaka og af-
hjúpa spillingu vitandi að það getur
kostað þá og fjölskyldu þeirra lífið.
Evrópuráðið hefur lagt áherslu á
að jafnvel þegar stjórnvöld hafi
hvergi komið nærri slíkum árásum þá
beri þeim að sjálfsögðu skylda til að
rannsaka slík mál af fyllstu einurð og
draga ódæðismennina til ábyrgðar. Í
fæstum tilfellum er því svo farið sem
bendir til að hagsmunir stjórnvalda
og ofbeldismannanna fari saman. Í
öllu falli er úti um frjálsa gagnrýni ef
blaðamenn geta ekki treyst á að
stjórnvöld standi vörð um líf þeirra
og limi.
En ritskoðunin tekur á sig aðrar og
lúmskari myndir. Víða beita stjórn-
völd alls kyns þvingunum til að halda
blaðamönnum í skefjum. Í Azerbaij-
an hefur það til dæmis gerst fyrir
kosningar að rafmagn sé tekið af
einkasjónvarpsstöðvum í héruðum
landsins augljóslega í því skyni að
þagga niður í fréttamönnum til þess
að tryggja að boðskapur ríkissjón-
varpsins komist ómengaður til skila.
Víða er það einnig stundað að beita
skattalögreglu til að þjarma að óþæg-
um fréttaritstjórnum.
„Löglegar aðferðir“
Ein algengasta „löglega aðferðin“
til að klekkja á gagnrýni blaðamanna
er sá háttur ráðamanna eða þeirra
sem standa nærri þeim að höfða
meiðyrðamál á hendur blaðamönn-
um. Þungar fésektir eða jafnvel fang-
elsisdómar geta legið við brotum á
meiðyrðalöggjöf. Fjárkröfur á hend-
ur úkraínskum blaðamönnum námu
þannig þreföldum fjárlögum ríkisins
árið 1999. Má nærri geta að þótt dóm-
stólar féllust einungis á hluta þessara
krafna dygði það til að ríða mörgum
útgáfufyrirtækjum að fullu. Minnsta
gagnrýni á ráðamenn getur þar orðið
tilefni málshöfðunar.
Það er því ekki að ófyrirsynju sem
lögð er áhersla á það í skýrslunni að
sem flest aðildarríki Evrópuráðsins
hætti að beita hegningarlögum þegar
í hlut eiga blaðamenn sem eru að
gegna starfi sínu. Víða í Vestur-Evr-
ópu er auðvitað fyrir löngu hætt að
beita gömlum ákvæðum um fangels-
isrefsingar við móðgunum og meið-
yrðum í takt við kröfur tímans um
aukið umburðarlyndi í garð blaða-
manna og skilning á því að í starfi
þeirra felst oft að ganga nærri æru
manna. Samt er það kappsmál að
ganga skrefi lengra og afnema slík
ákvæði úr lögum til að sýna gott for-
dæmi, líkt og Frakkar gerðu fyrir
skemmstu. Það þýðir auðvitað ekki
að menn eigi að vera réttlausir gagn-
vart fjölmiðlunum heldur er átt við að
fjölmiðlabrot séu færð úr hegningar-
lagabálkum yfir í einkaréttargeirann.
Eftir sem áður eiga þeir sem þykir á
rétt sinn gengið möguleika á því að
höfða einkamál og krefjast leiðrétt-
ingar eða bóta.
Siðferðisbrestur
Það væri samt of mikil einföldun að
draga upp þá mynd að blaðamenn í
álfunni séu upp til hópa sakleysingjar
sem sæti ofsóknum og ólögmætum
þrýstingi úr öllum áttum. Skýrslan
leiðir einmitt í ljós að víða er blaða-
mennskusiðferði því miður með
lægsta móti. Þannig er það oft haft á
orði að í Rússlandi sé nánast hægt að
kaupa hvaða blaðamann sem er til að
skrifa hvað sem er. Almannatengsla-
fyrirtæki þar í landi gerði tilraun fyrr
á þessu ári og sendi kynningu á nýrri
verslunarmiðstöð í Moskvu til flestra
stærstu dagblaða borgarinnar.
Nærri öll birtu kynningargreinina
gegn þóknun sem nam á bilinu 130 til
2000 Bandaríkjadölum. En það
skrýtna var að sjaldnast var fregnin
birt sem auglýsing heldur var hún yf-
irleitt prentuð óbreytt sem grein
skrifuð af nafngreindum blaðamanni
á viðkomandi fjölmiðli. Ekki var hirt
um að kanna hvort fótur væri fyrir
fregninni, sem reyndar var alls ekki
því hún var uppspuni frá rótum (sjá
nánar www.tol.cz).
Víða stuðlar bágur efnahagur að
því að fjölmiðlar eiga erfitt uppdrátt-
ar. Í Armeníu og Azerbaijan sem
bæði telja nokkrar milljónir íbúa er
útbreiðsla vinsælustu dagblaðanna
ekki meiri en tíu þúsund eintök. Er
það vegna þess hve fáir hafa efni á að
kaupa blöðin auk þess sem pappír er
af skornum skammti. Þegar við bæt-
ist að auglýsingamarkaður er vanþró-
aður er augljóst að útgáfustarfsemi
ber sig illa. Það leiðir aftur til þess að
blöðin eru ósjálfstæð í skrifum sínum
og blaðamenn illa launaðir og þar
með auðvelt að múta þeim til að skrifa
þvert á samvisku sína.
Áhrifamátt fjölmiðla má að sjálf-
sögðu bæði nota til góðs og ills. Þar
sem grunnt er á því góða milli þjóða
og þjóðarbrota geta fjölmiðlar haft
miklu hlutverki að gegna við að upp-
lýsa lesendur og áhorfendur um allar
hliðar deilumála og útrýma fordóm-
um. Að sama skapi geta þeir verið
fljótir að breytast í verstu áróðurs-
tæki. Í fyrrverandi Júgóslavíu hafa
fjölmiðlar einmitt verið gagnrýndir
fyrir að ala á hatri milli ólíkra þjóða
stundum með skelfilegum afleiðing-
um. Er það annað dæmi um siðferð-
isbrest fjölmiðla.
Ekki er auðvelt að gefa ráð um
hvernig eigi að bregðast við. Annars
vegar blasir við óvönduð og öfga-
kennd blaðamennska sem þyrfti
vissulega á ögun að halda en hins veg-
ar eru hendur ríkisvaldsins mjög
bundnar vegna þess hve tjáningar-
frelsi og rúmt svigrúm til gagnrýni er
talið mikilvægt. Lausnin hlýtur með-
al annars að felast í aukinni „sjálf-
stjórn fjölmiðla“, þ.e. að þeir taki til í
eigin garði, efli siðferðiskennd meðal
starfsmanna, komi á fót siða- og
kærunefndum og jafnvel umboðs-
mönnum lesenda. Vonir standa til að
með þessum hætti megi með „mjúk-
um hætti“ auka jafnvægi á fjölmiðla-
markaðnum milli óvæginnar frétta-
mennsku og hagsmuna lesenda og
þeirra sem verða að ósekju fyrir
barðinu á óprúttnum blaðamönnum
og flýta þróun sem tekið hefur aldir á
Vesturlöndum.
Sjónvarp þjóni almenningi
en ekki valdhöfum
Sjónvarp er eftir sem áður áhrifa-
mesti fjölmiðillinn og um það standa
hvað hörðust pólitísk átök eins og ný-
leg dæmi frá Tékklandi og Búlgaríu
sýna. Afstaða Evrópuráðsins hefur
verið sú þegar nýfrjálsum ríkjum er
veitt ráðgjöf í þessum efnum að vita-
skuld eigi að aflétta ríkiseinokun
sjónvarps og losa um tök ríkisins og
stjórnmálamanna á sjónvarpsstöðv-
um og fréttaflutningi þeirra. Hins
vegar hefur ekki verið tekið undir að
skilyrðislaust beri að einkavæða rík-
isstjónvarp. Fremur eigi að taka upp
tví- eða þríþætt sjónvarpsfyrirkomu-
lag. Í fyrsta lagi einkasjónvarps-
stöðvar með hagnaðarsjónarmið að
leiðarljósi, í öðru lagi sjónvarpsstöðv-
ar félagasamtaka og annarra aðila
sem ekki keppa að hagnaði og í þriðja
lagi eigi að breyta gömlu ríkiseinok-
unarfyrirtækjunum í almannaþjón-
ustustofnanir að vestrænni fyrir-
mynd (dæmi BBC í Bretlandi og
ARD/ZDF í Þýskalandi).
Þessi umbylting gengur ekki
átakalaust. Mjög erfitt hefur reynst
að losa um tök stjórnmálamanna á
sjónvarpsgeiranum. Einhvern tíma
var það haft á orði að á meðan pólitísk
íhlutun í innri málefni sjónvarps-
stöðva væru pólitískt sjálfsmorð fyrir
stjórnmálamann í Bretlandi eða Nor-
egi þá væri þessu öfugt farið í Mið- og
Austur-Evrópu þar sem pólitískt
menningarstig er lægra, þar væri það
pólitískt sjálfsmorð að láta fjölmiðla
afskiptalausa!
Hvað svæsnust hafa átökin orðið í
Rússlandi þar sem nú stendur styr
um hvort ríkisvaldinu eða aðilum sem
standa nærri valdaapparatinu takist
að ná undir sig einu óháðu sjónvarps-
stöðinni, sem sjónvarpar á landsvísu,
NTV-stöðinni svokölluðu, en hún hef-
ur getið sér orð fyrir óháðan frétta-
flutning meðal annars af stríðinu í
Tsjetsjníu.
Fréttir sem verslunarvara
Eins og fyrr segir beina skýrslu-
höfundar einnig sjónum að þróun fjöl-
miðlunar í Vestur-Evrópu. Þar vekur
samþjöppun fjölmiðla og tilurð fjöl-
þjóðlegra fjölmiðlasamsteypa ugg
um að fréttir verði fyrst og fremst
verslunarvara sem lúti einvörðungu
lögmálum markaðarins og blaða-
mennska fari fyrst og fremst að þjóna
eigendum og auglýsendum. Aukin
samkeppni og hraði geri það að verk-
um að fjölmiðlar leggi æ meiri
áherslu á beinar útsendingar, æsi-
fregnir og andartaksviðburði en van-
ræki tímafreka rannsóknarblaða-
mennsku þar sem skyggnst er undir
yfirborðið.
Þessu til staðfestingar er frétt í
Süddeutsche Zeitung síðastliðinn
mánudag þar sem segir að nokkrir
blaðamenn frá virtum fjölmiðlum í
Þýskalandi hafi komið saman og
stofnað samtök rannsóknarblaða-
manna. Rannsóknarblaðamennska
eigi undir högg að sækja vegna þrýst-
ings frá markaðnum og breytts skiln-
ings á hlutverki frétta og dægurmála-
umfjöllunar þar sem æ meiri áhersla
sé lögð á afþreyingar- en ekki upplýs-
ingagildi.
Enginn efast um kosti Netsins og
þá fjölmörgu auknu möguleika sem
það býður upp á við upplýsingaöflun.
En að sama skapi vakna óneitanlega
spurningar um gæði og áreiðanleika
allra þessara upplýsinga. Hvernig á
að fara að því að greina á milli alvar-
legrar fréttasíðu og auglýsingasíðu
tiltekins fyrirtækis þegar hvort
tveggja lítur eins út? Þegar hver og
einn getur gerst sinn eigin ritstjóri –
sem út af fyrir sig er stórkostleg lyfti-
stöng fyrir tjáningarfrelsi – er þá
ekki hætt við að gæðaefni og umfjöll-
un sem skiptir einhverju máli hverfi
hreinlega í hringiðu meira og minna
einskis nýtra tjáskipta? Þetta eru
spurningar sem Evrópuráðið er byrj-
að að velta fyrir sér og eitt af augljósu
svörunum virðist einmitt vera að
blaðamenn hljóti áfram að gegna lyk-
ilhlutverki og í raun og veru mikil-
vægara hlutverki en fyrr við að
greina kjarnann frá hisminu og
standa vörð um vissa tegund upplýs-
ingaöflunar og miðlunar sem lýtur
skýrum siðareglum og setur hags-
muni almennings en ekki stórfyrir-
tækja og annarra ráðandi afla í önd-
vegi.
Höfundur er lögfræðingur hjá Evr-
ópuráðinu. Skoðanir sem kunna að
koma fram í þessari grein eru alfarið
á ábyrgð höfundar. Vinsamlegast
sendið ábendingar um efni til
pall@evc.net.
Fjölmiðlafrelsi víða
ótryggt í Evrópu
Reuters
Fréttamenn sjónvarpsstöðvarinnar NTV í Rússlandi héldu á laugardag
mótmælafund til að verja sjálfstæði sitt gagnvart nýjum eigendum, sem
vilja kæfa gagnrýna umfjöllun stöðvarinnar um menn og málefni, og
kom fjöldi Moskvubúa til að sýna þeim stuðning.
Reuters
Mótmælendur í Kænugarði komu saman í febrúar og kveiktu á kertum
til að minnast blaðamannsins Georgiys Gongadzes, sem er horfinn.
Kröfðust þeir afsagnar Leonids Kuchmas, forseta Úkraínu, sem grun-
aður er um að vera að baki hvarfi Gongadzes.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson