Morgunblaðið - 12.06.2001, Blaðsíða 33

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚNÍ 2001 33
mikilvæga menningarstofnun. Við
erum að selja mjög, mjög verðmæta
vöru. Þetta er þróun sem farin er af
stað, og er að byrja að taka á sig
mynd hér á landi. Bráðum kemur sá
dagur að forsvarsmenn fyrirtækja
panta viðtal við okkur, í stað þess að
ég þurfi að panta viðtal við þá.“
Bjarni segir að viðbrögð fyrirtækja
við óskum um stuðning og samstarf
mjög góð. Fyrir þau fyrirtæki sem
vilji hafa góða menningarímynd, sé
samstarf við framsækið óperuhús
með því besta sem þau geti tekið sér
fyrir hendur á þeim vettvangi og sé
eftirsóknarvert. Þetta sýni reynslan
úr nágrannalöndum okkar. Dæmi
séu um að atvinnufyrirtæki séu á
biðlista eftir að geta baðað sig í
sviðsljósi óperuhúsa með því að
komast á samstarfssamning við þau.
Þótt stundum hafi gustað umstarfsemi Íslensku óperunn-ar, og þar hafi komið upp mál
sem erfitt hefur reynst að leysa, tel-
ur Bjarni Óperuna njóta almennrar
velvildar hverjar sem skoðanir fólks
hafa verið á innanhússmálum þar,
eða bara á óperu almennt. Það sé
samstaða um að íslenska þjóðin eigi
að eiga óperuhús. „Vegna þessa höf-
um við forskot umfram marga aðra,
og okkur hefur gengið afar vel. Það
hefur verið tekið vel í hugmyndir
okkar um aukið samstarf og aukinn
fjárstuðning.“
Við Bjarni sitjum drjúga stund og
ræðum um samstarf fyrirtækja og
óperuhúsa. Bjarni minnir á að í
Danmörku hafi menn nánast orðið
felmtri slegnir þegar Mærsk
McKinney Møller ákvað að gefa
dönsku þjóðinni eitt stykki óperu-
hús. Þeir sem hafa hlustað á óperu-
útsendingar í Útvarpinu heyra að
það er Texaco sem greiðir fyrir út-
sendingar Metropolitanóperunnar.
Í útlöndum eiga menn stóra pen-
inga, og þær þrjú hundruð milljónir
sem áætlað er að kosti að reka Ís-
lensku óperuna á ári, væru varla
meira en skiptimynt hjá fyrirtækj-
um á borð við olíurisann Texaco.
Hér er þetta allt smærra í sniðum
og margir þurfa að leggjast á eitt til
að hlutirnir gangi upp. Því segir
Bjarni Daníelsson að Óperan verði
með mörg fyrirtæki í styrktarliði
sínu, þannig að ekki þurfi að ganga
of nærri örlæti hvers fyrir sig. En
draumurinn um að einn góðan veð-
urdag gerist það hér sem gerðist í
Danmörku lifir auðvitað alltaf undir
niðri. Gamla bíó var jú á sínum tíma
keypt fyrir dánargjöf Sigurliða
Kristjánssonar kaupmanns og
Helgu Jónsdóttur, og hver veit
nema einn góðan veðurdag birtist
örlátur menningarvinur aftur og
geri Óperunni lífið létt.
En peningar eru ekki nema hluti
sögunnar. Þeir snúast einungis um
að geta skapað óperu. Við hlið
Bjarna í Óperunni starfar Listráð,
sem er óperustjóranum til ráðgjafar
um það sem lýtur að listrænni
ákvarðanatöku. Listráðið er skipað
Kristni Sigmundssyni, Sigrúnu
Hjálmtýsdóttur, Halldóri Hansen,
Kjartani Óskarssyni og Jónasi Ingi-
mundarsyni. Listráðið gerir tillögur
og óperustjórinn getur leitað til
þess þegar á þarf að halda, og telur
Bjarni þetta ákjósanlegt fyrirkomu-
lag eins og sakir standa. Í samtali
okkar hefur Bjarni ítrekað talað um
nauðsyn þess að skapa samfellu í
starfseminni, með nokkrum upp-
færslum sem sýndar yrðu í einu,
jöfnum höndum. En með hverju
verður fyllt upp í samfellda dag-
skrá, og hvað eiga fastráðnir söngv-
arar að syngja? Með öðrum orðum,
hvert stefnir hugur óperustjórans í
listrænum málefnum Óperunnar?
Bjarni Daníelsson segir að í kjölfar
skoðunar á aðstæðum Íslensku óp-
erunnar og umræðum um stöðu
mála, séu uppi ýmiss konar hug-
myndir. Þó að stefnt sé að samfellu í
starfseminni, sé ljóst að ekki verði
sett upp mjög mörg verk meðan
verið sé að ná settum fjárhagsmark-
miðum. „Ef við lítum til reynslu síð-
ustu tveggja ára, þá verðum við líka
að horfast í augu við það að okkur er
ekki gefið ótakmarkað svigrúm til
tilraunastarfsemi, þannig að við
segjum sem svo: Íslenska óperan er
ung, og óperuáhugi þjóðarinnar er
líka ungur - við skulum ekkert
veigra okkur við því að sýna vinsæl-
ar óperur á næstu árum. Við notum
tímann til að styrkja tengsl okkar
við fólk sem hefur áhuga á þessari
listgrein og þegar þau bönd eru orð-
in sterkari og í trausti þess sam-
starfs, getum við vogað meiru í
verkefnavali.“
„Þetta er ekki áhættulaus rekst-
ur, á ekki að vera það og má ekki
vera það. Við viljum að Íslenska
óperan geti orðið bakland íslenskra
söngvara. Við viljum að þeir fái
tækifæri til að syngja hérna meðan
þeir eru ungir, og viljum að þeir sem
glíma við þessa listgrein eigi hér
ákveðið griðland. Við verðum að
gera miklar listrænar kröfur til
okkar listamanna, en við erum tilbú-
in til að taka áhættuna með þeim.
Þeir þurfa ekki endilega að vera
búnir að sanna sig á Metropolitan.“
Fastráðningar söngvara taka mið af
fyrirhuguðu verkefnavali. Fimm
ungum söngvurum hefur verið boð-
in tímabundin fastráðning. Bjarni
reiknar með að sýnd verði fjögur til
fimm verk á næstu tveimur árum,
og miðað er við að fastráðnir söngv-
arar verði þar í stórum hlutverkum
ásamt öðrum. Fækkað hefur í þess-
um hópi, vegna þess að Íslenska
óperan er auðvitað líka að keppa við
erlend óperuhús um okkar söngfólk.
„Það er æskilegt að söngvarar viti
fyrirfram hvaða hlutverk þeir eiga
að syngja. Það þýðir það að við
verðum að skipuleggja starfið vel
fram í tímann. Þeir sem við buðum
fastráðningu er fólk með fremur
léttar raddir, fólk sem hefði passað
vel í Mozart og Rossini. En um leið
og einhver gengur úr skaftinu þarf
að endurskoða þetta allt. Næsti
fimm manna hópur söngvara er
ekkert síður álitlegur, en er fólk
með stærri og dramatískari raddir,
og þeim hentar annars konar verk-
efnaval. Þannig er þetta talsvert
púsluspil að láta passa saman þetta
ráðningarform og að velja verkefni
þannig að söngvararnir fái notið
sín.“ Það er ekki endanlega ljóst
hverjir það eru sem verða fastráðn-
ir að Íslensku óperunni. Tveir
þeirra sem boðin var fastráðning
hafa ráðið sig annað, svo að endur-
skoða þarf málið í heild sinni. Enn-
fremur er beðið eftir niðurstöðum
um fjárframlög til að hægt verði að
opinbera þetta, að sögn Bjarna.
Í haust ætlum við hins vegar aðsetja upp Töfraflautuna eftirMozart, og höfum safnað að
okkur ungu fólki sem hefur ekki
sést mikið á íslensku óperusviði, og
sumir alls ekkert. Meðal þessara
söngvara verða Hanna Dóra Sturlu-
dóttir í hlutverki Paminu, Finnur
Bjarnason í hlutverki Taminos,
Ólafur Kjartan Sigurðarson verður
Papageno, Xu Wen Papagena, Guð-
jón Óskarsson verður Sarastro og
Snorri Wium Monostatos. Dömurn-
ar þrjár verða Marta Guðrún Hall-
dórsdóttir, Þórunn Guðmundsdóttir
og Sesselja Kristjánsdóttir. Dreng-
irnir þrír verða Árný Ingvarsdóttir,
Regína Unnur Ólafsdóttir og Dóra
Steinunn Ármannsdóttir. Guðrún
Ingimarsdóttir syngur hlutverk
næturdrottningarinnar og Loftur
Erlingsson verður í hlutverki gamla
prestsins. Við komum til með að
verða með gestasöngvara, til dæmis
mun Auður Gunnarsdóttir syngja
hlutverk Paminu nokkur kvöld, og
svo verðum við með leynivopn sem
ég segi ekki strax hvað er. Ef vel
gengur og sýningar verða margar
erum við viðbúin því að skipta alveg
um áhöfn til að gefa fleiri söngv-
urum tækifæri til að spreyta sig. Við
erum með ungan hljómsveitar-
stjóra, Gunnstein Ólafsson, sem er í
fyrsta sinn að takast á við óperu-
uppfærslu af þessu tagi einn. Við er-
um með ungan leikstjóra, Hilmi
Snæ Guðnason, sem hefur ekki sett
upp óperu áður. Við erum líka með
leikmynda- og búningahönnuð sem
hefur ekki unnið með okkur áður,
Vytautas Narbutas, en Björn Berg-
steinn Guðmundsson ljósahönnuður
er gamalreyndur. Þótt þetta sé
Töfraflautan, sem er ekkert nýstár-
leg út af fyrir sig, þá gerum við
þetta á nýstárlegan hátt, og það
verður ekki leiðinlegt að koma í Óp-
eruna og sjá þetta unga glæsilega
fólk setja upp þetta vinsæla verk.
Við vorum að hugsa um að setja upp
Rakarann í Sevilla í byrjun næsta
árs, en hugsanlegt er að sú sýning
bíði fram á haustið. Við verðum síð-
an með samvinnuverkefni við
Listahátíð, Þjóðleikhúsið og Sinfón-
íuhljómsveitina á næstu Listahátíð
sem verður Hollendingurinn fljúg-
andi eftir Wagner.“
Bjarni segir að Töfraflautan séekki nýstárleg út af fyrirsig, þótt uppfærslan verði
nýstárleg. Hvað þýðir þetta? „Við
viljum auðvitað halda lífsháskanum
við í okkar starfsemi og þetta er
mikil jafnvægiskúnst. Það er öruggt
upp á aðsókn að sýna La Bohème
eða aðrar mjög vinsælar óperur, en
ef við gerum það eingöngu þá miss-
um við bæði trúnað óperuáhuga-
fólks, en ekki síður listamannanna;
maður verður að voga meiru til og
skapa meiri spennu en það. Þetta
verður þó að gerast þannig að við
getum staðið undir rekstri Óper-
unnar.“ Bjarni nefndi að lítið svig-
rúm yrði til tilraunastarfsemi í Ís-
lensku óperunni á næstu misserum.
Hvað á hann við með því? „Með því
á ég auðvitað fyrst og fremst við
óþekkt verk, og aðrar óperur en
þessar sígildu þekktu. Í þessa skil-
greiningu set ég jafnt óþekktar óp-
erur eldri meistara sem nýjar lítt
þekktar óperur. Við sýndum Lúk-
retía svívirt í fyrra, og það kom mér
á óvart að hún skyldi ekki draga að
sér fleiri áheyrendur. En allt þetta
er áhugavert fyrir óperuhús að
sýna, og að því verðum við að stefna.
Við verðum líka að líta á það sem
eitt af hlutverkum Íslensku óper-
unnar að vera vettvangur fyrir
sköpunarstarf á þessu sviði hér á
landi og verðum að sýna íslensk
verk. En til þess að geta tekist á við
fjölbreytt verkefnaval í alvöru,
verðum við að hafa meiri stöðug-
leika í rekstrinum.“
Talsverð umræða er um það er-
lendis hvert óperan sem listform
stefnir. Í áhugaverðri umræðu á
Netinu hafa gagnrýnendur óper-
unnar lýst óperuhúsum sem „söng-
söfnum“, þar sem ekkert nýtt ger-
ist, annað en að þar sé varðveitt
gömul tónlist í gamaldags flutnings-
máta. Hvað segir íslenski óperu-
stjórinn um viðhorf af þessu tagi?
„Ég er sammála þessu að nokkru
leyti. Það vantar augljósa fram-
vindu í þessa listgrein, og hjá óp-
eruhúsum um allan heim virðist hin
hefðbundna sígilda ópera vera kjöl-
festan í starfseminni, þótt auðvitað
sýni mörg þeirra sem metnað hafa
ný verk. Umræðan um framtíð óp-
erunnar er mjög áhugaverð, og ég
hef tekið þátt í henni með kollegum
mínum á Norðurlöndunum. Sér-
staða óperunnar er mannsröddin,
sem við öll eigum. Þetta hljóðfæri á
greiðari leið að tilfinningalífi okkar
en nokkurt annað hljóðfæri. Þess
vegna er söngur og óperulistin
skoðun og þátttaka í tilfinningalífi
okkar sjálfra og annarra, og það er
þetta sem óperuhús getur boðið
uppá. Við getum boðið fólki að koma
til að gráta og hlæja í harmóníu við
þetta hljóðfæri sem mannsröddin er
og við erum svona opin fyrir. Það er
ekkert sem getur komið í veg fyrir
að þetta geti fylgt einhverri þróun í
tónlist. En gömlu óperurnar virðast
hafa nýtt sér ákveðið tilfinningasvið
sem höfðar mjög auðveldlega til
fólks, milli kynslóða og milli alda.
Það er hins vegar ekkert sem úti-
lokar það að þessi tilfinningalegu
tengsl okkar við mannsröddina geti
þróast eins og önnur tónlist. Vegna
þessa er ég mjög spenntur fyrir því
sem er að gerast nýtt í óperum.“ En
hvernig hefur staðið á því að óperu-
formið hefur ekki tekið breytingum
og þróast hratt eins og aðrar list-
greinar? „ Jú, söngur verður aldrei
mjög hugmyndalegur, hann er
raunverulegur og getur aldrei orðið
að hugmyndafræðilegri list. Tón-
verkið getur í sjálfu sér verið það,
en söngurinn ekki, en auðvitað hlýt-
ur óperan að geta orðið fyrir breyt-
ingum og geta tekið þátt í þróun.
Þetta finnst mér mjög forvitnilegt,
og kannski má segja að það hafi
ekki náðst sama samhengi í óperu-
listinni og öðrum listgreinum, og
þess vegna geta nýjar óperur virkað
allt að því stuðandi fyrir óvana.“
Að undanförnu hafa birst greinar
í Morgunblaðinu eftir íslenska
söngvara um húsnæðismál Íslensku
óperunnar. Þar hefur berlega komið
í ljós, að söngvarar eiga sér þann
draum að tekið verði tillit til hús-
næðisþarfa Óperunnar við bygg-
ingu nýs tónlistarhúss, og að gert
verði ráð fyrir möguleika á óperu-
sýningum þar. En Íslenska óperan
hefur til þessa ekki verið með í
áformum um byggingu tónlistar-
húss, og það á sér sögulega skýr-
ingu að sögn Bjarna. „Forsvars-
menn Óperunnar ákváðu á sínum
tíma að óska ekki eftir þátttöku í
samstarfi um byggingu tónlistar-
húss. Ég virði þessa ákvörðun, og
mun ekki hlaupa til og segja: Ég vil
víst vera með! Ég hef talað um þetta
við menntamálaráðherra og fellst
fullkomlega á hans rök fyrir þeim
ákvörðunum sem hafa verið teknar.
Ég hef því ekkert um málið að segja
annað en það, að ef forsendur breyt-
ast þannig að málið verður tekið
upp aftur, þá óska ég eftir að Óper-
an verði með. Mér finnst þó fráleitt,
þrátt fyrir umræður um tónlistar-
hús, að húsnæðismál Óperunnar séu
ekki til umfjöllunar. Það er brýnt að
ræða þau. Gamla bíó þrengir mjög
að starfseminni og getur aldrei orð-
ið framtíðarsetur Íslensku óperunn-
ar. Það hefur verið bent á að Þjóð-
leikhúsið eigi að vera heimili
óperuflutnings. Ég held hins vegar
að það sé alrangt. Þjóðleikhúsið hef-
ur betra svið en Gamla bíó og tækni-
búnaður er betri, en þar með er það
upptalið. Auk þess er Þjóðleikhúsið
með vel skipulagða sýningaáætlun,
og við göngum ekkert þar inn og
pöntum 50 eða 60 bestu sýninga-
kvöldin. Það bara gerist ekki. Við
þurfum fljótlega að fara að huga að
því að byggja yfir Íslensku óperuna,
og ég reikna með því að það verði
hin eina rétta lausn.“
Umræðan um samstarf menn-ingarstofnana er hins vegaralltaf í gangi, og eftir því
sem ég hugsa meira um það, því bet-
ur líst mér á að sameina Sinfóníu-
hljómsveitina og Íslensku óperuna.
Eins og staðan er núna, þá virðist
það vera ljóst, að þegar Óperan þarf
á hljómsveit að halda, þá sækir hún
langt inn í raðir Sinfóníuhljómsveit-
ar Íslands. Það er hins vegar langt í
það að Óperan þurfi á eigin hljóm-
sveit að halda. Ég held að það yrði
skynsamlegt að samræma störf
þessara stofnana, jafnvel sameina
þær.“ Bjarni telur að menn forðist
að ræða þessar hugmyndir, þó þær
séu orðnar jafn gamlar Óperunni og
jafnvel eldri. „Við erum óttalegir
smákóngar hér.“ En þá vaknar
spurningin hvort ekki sé verið að
gera mikil mistök með því að gera
ekki ráð fyrir óperuflutningi í Tón-
listarhúsinu strax. Sé grundvöllur
fyrir samstarfi Óperunnar og Sin-
fóníuhljómsveitarinnar á annað
borð, má ímynda sér að það yrði
talsverður sparnaður og hagræðing
af því að hafa þessar stofnanir undir
sama þaki. Þar má nefna aðstöðu
hljómsveitar og starfsfólks, og sam-
nýtingu ýmissa þátta rekstursins.
„Ég vil ekkert segja um það hvort
þessar hugmyndir eru til þess falln-
ar að breyta hugmyndum ráða-
manna um tónlistarhúsið. Ég stend
við það sýna fullkomið hlutleysi
gagnvart áformum um byggingu
tónlistarhúss og þeim ákvörðunum
sem hafa verið teknar. Íslenska
óperan þarf ekki endilega að vera
hús. Hún er fyrst og fremst stofnun,
sem þarf að hugsa og reka skyn-
samlega, og hugmyndir mínar um
náið samstarf Óperunnar og Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands eru fyrst og
fremst sprottnar af hagkvæmnis-
sjónarmiðum og listræum sjónar-
miðum. Ég tel þetta eðlilegt sam-
starf í svona litlu samfélagi; hvar
menn svo sýna dýrðina, það verður
að vera sjálfstætt viðfangsefni.“
Bjarni Daníelsson er menntaður
myndlistarmaður. Hann segir þá
menntun hafa verið mikilvæga fyrir
sig í starfi óperustjórans, en ekki
síður reynsla hans af stjórnun ann-
arra menningarstofnana. „Ég lagði
áherslu á skúlptúr í minni myndlist,
og mér fannst lengi framanaf í
störfum mínum við stjórnun menn-
ingarstofnana ég alltaf vera að
vinna við skúlptúr; fannst ég með
lifandi efni í höndunum sem hægt
var að móta á ákveðinn hátt, en það
lét kannski ekki alltaf gera við sig
hvað sem manni sýndist. Ég hef tek-
ist á við verkefni mín útfrá þessu
sjónarhorni; glímunni við efnið. Nú
þegar ég er orðinn óperustjóri, án
tónlistarmenntunar, þá er ég mjög
feginn því að hafa aðra listmenntun
að baki og listræna reynslu á öðru
sviði. Ég hef ekki hugsað mér að
reyna að leika neinn kunnáttumann
á sviði tónlistar, en ég hef skoðanir
og reyni að notfæra mér áhuga
minn á tónlist og þá almennu þekk-
ingu sem ég hef aflað mér á því
sviði.“
begga@mbl.is