Morgunblaðið - 12.06.2001, Blaðsíða 66

FÓLK Í FRÉTTUM
66 ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
INNRÖMMUÐ, uppá veggnum yfir
tölvunni, mænir á mig gömul og lúin
vínylplata og enn þreytulegra og úr
sér gengið hulstrið, sem hvílir henni
við hlið.
Á okkar unglingsárum var það
snakahvítt, nú tekið að drappast. Alb-
úmið prýðir grá rissteikning af karli
sem tekur sporið. Yfir honum stend-
ur A 20th Century Fox Original
Soundtrack Album, og síðan, með
bleiku stríðsletri: ZORBA THE
GREEK. Það var ekki nokkur lífsins
leið að varpa þessum gamla sálu-
félaga á haugana eftir 30 ára sambúð,
þegar bílfarmur af 33ja snúninga
plötum fór í úreldingu. Nú eru dagar
vínylsins og plötuspilarans allir, og á
dögunum kvaddi heiminn leikarinn
Anthony Quinn, sjálfur Alexis Zorba,
holdi klæddur. Hann, Alan Bates og
Lila Kedrova, tónlist Mikisar Teod-
orakis og meistarastykkið hans
Michaels Cacoyannis, sem leikstýrði
og samdi kvikmyndagerðina eftir
sögu Nikosar Kazantzakis, allir þess-
ir þættir skapa þéttriðna, ógleyman-
lega heild. Ásamt svart-hvítri kvik-
myndatöku Walters Lassalys og
sviðsmynd Vassilis Fotopoulos eru
þeir partur af menningu og andblæ
sjöunda áratugarins. Um árabil var
það eftirlæti landans að reyna sig við
Zorbadansinn, þegar stríðsmjöður-
inn hafði drepið á öllum aðvörunar-
ljósum feimni og aldagamals þræls-
ótta í genunum. Travolta komst
aldrei með tærnar, þar sem Quinn
hafði hælana, hvað mikilleikann og
sefjunina snerti. Einkum mynda þeir
órjúfanlega einingu, persónan Zorba
og túlkun leikarans.
Quinn var óhemju sterkur og yf-
irgnæfandi karakter með slíka firna
útgeislun að nærvera hans ein sam-
an, fyllti útí öll horn á tjaldinu. Hann
gat gert góð skil hvaða hlutverki sem
var.
Kvikmyndin Zorba, þessi ódauð-
legi óður til lífsgleðinnar, í túlkun,
tónlist, máli og myndum, hafði um-
talsverð, mótandi áhrif á, ekki síst
ungt fólk á umbrotatímum sjöunda
áratugarins. Ekki síður markaði hún
djúp spor í lífi Quinns og mætti segja
að hún skipti sex áratuga löngum
ferli leikarans í tvo hluta; Fyrir
Zorba og eftir. Túlkunin á Zorba var
listaverk lífs hans, afrekið sem skipar
honum á sess með hinum fáu, útvöldu
í leikarastétt.
Anthony Quinn fæddist 1916, í
sárri fátækt í borginni Chihuahua í
Mexíkó. Írskur og mexíkóskur
Mólótovkokkteill flaut um æðakerfið.
Ungur að árum hleypti hann heim-
draganum með foreldrunum, stefnan
tekin norður yfir landamærin og hef-
ur lengst af verið bandarískur ríkis-
borgari.
Hnefaleikari og listmálari
Quinn hinn ungi byrjaði atvinnu-
ferilinn sem hnefaleikari og listmál-
ari. Sjálfsagt hefur mikilúðlegt útlit
og persónutöfrar komið Quinn yfir
múra Paramount kvikmyndaversins,
þar sem hann fékk sitt fyrsta hlut-
verk, í Parole, ’36. Sama ár lék hann
frumbyggja í The Plainsman, undir
leikstjórn Cecil B. De Mille. Hinn tví-
tugi Quinn gerði sér lítið fyrir og
krækti í leiðinni í Katherine, dóttir
De Mille, sem þá var einn valdamesti
maður kvikmyndaheimsins.
Ekki er hægt að greina að leikar-
inn hafi notið sérstaks brautargengis
sakir tengslanna og áfram hélt hann
að leika indíána, araba, kínverja,
dólga og drabbara, í aukahlutverkum
mynda af margvíslegu sauðarhúsi.
Quinn hafði mikið að gera hjá Fox og
Warner allan fimmta áratuginn, var
mjög vel sýnilegur í tugum litríkra
hlutverka.
Lifi Zapata!
Lifi Óskarinn!
Enn skorti þó talsvert á að hann
gæti talist kvikmyndastjarna, þannig
að um miðja öldina ákvað Quinn að
taka sér frí frá kvikmyndaleik og
flytja sig á fjalirnar á Broadway. Þar
sannaði hann sig sem leikari, vann
m.a. sigur sem Stanley Kowalski í
Sporvagninum Girnd. Hjónaband
hans og Kathleen var einsog best
verður á kosið, þau ættleiddu dóttur,
eignuðust tvö börn til viðbótar og
léku saman í a.m.k. einni mynd, Black
Gold (’47).
Hlutverkavalið skánaði lítið eftir
heimkomuna. Quinn fékk sem fyrr
nóg að gera, einkum aukahlutverk og
gæfan leit ekki við honum fyrr en
Marlon Brando (sem áður hafði arf-
leitt hann að Kowalski á Broadway),
útvegaði honum bragðmikið hlutverk
í Viva Zapata (’52). Quinn lét ekki
happ úr hendi sleppa, hélt á braut
með Óskarsverðlaunin, og löngu
tímabæra viðurkenningu kvikmynda-
heimsins. Ekki aðeins Hollywood,
heldur fékk hann boð um að koma til
Evrópu. Uppskeran m.a. stórbrotinn
leikur í mynd meistara Fellinis, La
Strada (’54). Tveimur árum síðar
vann hann aftur til Óskarsverðlauna,
fyrir túlkunina á listmálaranum Paul
Gauguin í mynd Vincente Minelli,
Lust for Life. Mögnuð frammistaða
hans í þessum þremur gæðamynd-
um, markaði tímamót á ferli Quinns,
einkum hvað snerti viðurkenningu.
Quinn var jafnan mikill afkasta-
maður. Lék t.d. í allt að 10 myndum á
ári (’41), á fimmta áratugnum; níu ’53;
átta ’54 og svo mætti lengi telja. Alls
urðu kvikmyndahlutverkin um 160.
Að meðaltali lék Quinn árlega í rösk-
lega þremur myndum fyrstu fjóra
áratugina. Það segir allt sem segja
þarf.
Er líða tók á sjötta áratuginn og
leikarinn tók að reskjast, fór Quinn
að leika í æ meiri mæli karlrembu-
hlutverk. Rúnum rist andlitið hæfði
sérlega vel hlutverki gríska skærulið-
ans í Byssurnar frá Navarone (’61);
útbrunnins hnefaleikara í Requiem
for a Heavyweight og illmenninu,
Bedúínahöfðingjanum í Arabíu Lár-
ens. Þær voru báðar sýndar ’62.
1964 er ár Alexis Zorba. Áður hef-
ur verið rætt um hana sem tímamóta-
mynd. Hún var það í tvöföldum skiln-
ingi. Sem hápunkturinn á ferli
leikarans og því miður, fór samstund-
is að bera á að leikarinn og ráðninga-
stjórarnir festu Quinn í hlutverkinu.
Hann fór að ofleika og oft virtist hlut-
verkaval hans ráðast af dómgreind-
arskorti eftir Zorba. Myndin fór eins
og eldur í sinu um allan heim en
Quinn naut þó ekki stórleiksins við
Óskarsverðlaunaafhendinguna. Þá
hafði hann nýskilið við Katherine
vegna ítalskrar stúlku og sagt er að
Cecil gamli hafi róið að því öllum ár-
um að fyrrum tengdasonurinn yrði
úti í kuldanum. Með fullri virðingu
fyrir sigurvegaranum, Rex Harrison
í My Fair Lady, þá hlýtur val á besta
karlleikaranum það árið að teljast ein
smánarlegustu afglöp Akademíunn-
ar.
Það var dapurlegt að fylgjast með
hnignuninni. Endurtekning á Zorba í
sjóræningjamyndinni A High Wind
in Jamaica (’65), The Magus (’68), að
ógleymdri A Dream of Kings (’68).
Quinn átti sér tæpast viðreisnar von.
Hann og iðnaðurinn gleymdu því
gjörsamlega að það er og verður að-
eins einn Alexis Zorba. Milli þess sem
Grikkinn dúkkaði upp í hinum ólík-
legustu myndum, komu nokkrar,
góðar stundir. Quinn fór á kostum í
hinni bráðskemmtilegu stríðssatíru
Stanley Kramers, The Secret of
Santa Vittoria (’68), þótt Bambolini
minnti örlítið á Zorba karlinn. Sömu-
leiðis síðasta, minnisstæða hlutverk-
ið, fjölskyldufaðirinn í A Walk in the
Clouds (’95)
Stormasamt einkalíf
Quinn lifði stormasömu og ástríðu-
þrungnu einkalífi (í anda Grikkjans).
Eftir skilnaðinn við Katherine var
hann í þrjátíu ára, stormasömu
hjónabandi með Iolöndu Quinn (sem
vann við leikmynd Zorba). Það varði
til ’93, er karlinn, hátt á áttræðisaldri,
gat barn með einkaritara sínum,
kornungum. Hann hélt upp á áttatíu
ára afmælið með því að eignast annað
barn með stúlkunni. Quinn átti og
ættleiddi 13 börn og annaðist opin-
berlega þrjár hjákonur. Jafnvel
Zorba hefði verið stoltur af þessum
afrekum! Quinn var listfengur, var
frístundamálari, sem löngum var eitt
hans uppáhalds tómstundagaman. Þá
átti hann ómetanlegt safn listaverka.
Er hann lést, var Quinn ekki aðeins
viðurkenndur sem leikari af guðs
náð, heldur einnig sem listmálari.
Hann var vel ritfær, skrifaði m.a.
tvær ævisögur; The Original Sin
(’62), og One Man Tango (’97), þar
sem sagt er að hann dragi nokkuð í
land og sjái eftir ýmsum „syndum“ á
efri árum. Nú skulum við vona að
hann stigi dansinn sem aldrei fyrr, í
grænum Edens ranni.
Búbúlína, Búbúlína, berðu Zorba
kveðju mína.
LA STRADA (1954)
Hvað er minnisstæðast;
gáfnasljóa stúlkan (Giulietta
Masini), kraftajötuninn, sirk-
usmaðurinn, sem kaupir hana
(Anthony Quinn), tónlistin
hans Nino Rota, syfjaðir,
ítalskir sveitabæirnir eða gat-
an, meginathvarf og bak-
grunnur meistara Fellinis í
ofur ljóðrænni mynd um grá
og guggin örlög fjölleikahúss-
fólks í örbirgðinni eftir seinna
heimsstríð. Masina er átak-
anlega brothætt í smæð sinni
og óendurgoldinni ást á rust-
anum sem Quinn gerir óað-
finnanleg skil.
Óskarsverðlaunamynd sem
kom Fellini á kortið og var
öllum viðkomandi mikilvægur
áfangi á lífsleiðinni.
ARABÍU LÁRENS –
LAWRENCE OF
ARABIA (1962)
Stórglæsilegt kvikmyndaverk
Davids Lean. Leysir að vísu
ekki ráðgátuna um hinn
óvenjulega Arabíu-Lárens,
breska hermanninn sem hélt
út í eyðimörkina og sameinaði
araba í stríðinu gegn Tyrkj-
um í fyrri heimsstyrjöldinni.
En hún er ævintýraleg jafnt í
umgjörð sem innihaldi. Frá-
bærlega tekin, klippt, skrifuð
og leikin og nýtur sín sann-
arlega hvergi nema á breið-
tjaldi.
Sögulegur stórmyndastíll
leikstjórans varla tilþrifameiri
en í þessu verki, listilega
spunnin við hið smáa mann-
lega og leikaraliðið er ekki af
verri endanum með Peter
O’Toole í sínu besta og fræg-
asta hlutverki.
Er til í mörgum lengdum,
m.a. endurskoðaðri útgáfu þar
sem mörgum atriðum sem áð-
ur voru klippt út, er bætt inn
í aftur. Þau auka einmitt mik-
ið við firna kraftmikla túlkun
Quinns á Bedúínahöfðingjan-
um arga, og eru óviðjafnan-
legt dæmi um burði leikarans
til að gera aukahlutverk
ómissandi í heildarmyndinni.
GRIKKINN ZORBA –
ZORBA THE GREEK (1964)
Ungur Breti (Alan Bates)
heldur til Krítar að starf-
rækja niðurnídda námu sem
hann hefur hlotið í arf. Kynn-
ist Grikkjanum Zorba, al-
þýðuheimspekingi sem lætur
ekki vandamálin vefjast fyrir
sér heldur einblínir á björtu
hliðarnar – með misjöfnum
árangri.
Full af óvenju smitandi lífs-
gleði, þökk sé kunnáttusam-
legri leikstjórn og ekki síður
handriti Cacoyannis, sem
byggir það á afburðabók þjóð-
skáldsins Nikos Kazantsakis.
Ekki er síðri þáttur tón-
skáldsins Theodorakis. Tón-
listin í Zorba setti ekki aðeins
mark sitt á heila kynslóð
heldur er hún með því besta
sem gert hefur verið á því
sviði. Yfir óaðfinnanlegum
leikhópi gnæfir Quinn í
stærsta hlutverki lífs síns.
ANTHONY QUINN
AP
Grikkinn Zorba kennir Bretanum Basil dansinn ógleymanlega sem svo margir reyndu við á 7. áratugnum.
Sem glímukappinn Zampanó í La
Strada, meistaraverki Fellinis.
Í vestranum The Guns For San Sebastian
ásamt Charles Bronson.
Reuters
Quinn, fyrir þremur árum, ásamt
þriðju eiginkonu sinni, Kathy.
Quinn fékk Óskarsverðlaun fyrir túlkun sína á Gauguin í Lust
for Life þar sem Kirk Douglas fór á kostum sem Van Gogh.
Stjörnurkvikmyndanna
eftir Sæbjörn Valdimarsson