Morgunblaðið - 02.08.2001, Blaðsíða 33
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. ÁGÚST 2001 33
lega hafa á náttúrufar og landnotkun. Hagfræði-
stofnun Háskóla Íslands hefur bent á að langtíma
þjóðhagsleg áhrif framkvæmdarinnar séu háð
arðsemi hennar, en einnig áhrifum hennar á um-
hverfi og samfélag, jákvæðum og neikvæðum. Í
framlögðum gögnum Landsvirkjunar við til-
kynningu framkvæmdarinnar til athugunar
Skipulagsstofnunar segir að framkvæmdaraðili
kjósi að líta á áætlanir um heildarstofnkostnað
virkjunarinnar sem trúnaðarmál. Í viðbótarupp-
lýsingum Landsvirkjunar hefur hinsvegar verið
upplýst hver sé áætlaður kostnaður við fram-
kvæmdir við Kárahnjúkavirkjun og gefnar við-
miðunarupplýsingar um arðsemiskröfu vegna
hennar. Ekki liggur hinsvegar fyrir hvert orku-
verð til álvers í Reyðarfirði verður, en Lands-
virkjun fullyrðir að framkvæmdin verði arðsöm.
Að sama skapi hafa ekki verið lagðar fram upp-
lýsingar um arðsemi virkjunarinnar og áhrif
framkvæmdarinnar á efnahag og samfélag ef
orkan yrði seld til annarra nota, en eins og fram
kemur í matsskýrslu Landsvirkjunar er virkj-
unin lögð fram til mats á umhverfisáhrifum óháð
markaðssetningu orkunnar og því hvort áform
um byggingu álvers í Reyðarfirði ganga eftir.
Í umsögnum og athugasemdum hefur ítrekað
verið farið fram á að framkvæmt verði efnahags-
legt mat á náttúrunni sem lið í mati á umhverfis-
áhrifum Kárahnjúkavirkjunar. Hagfræðistofnun
Háskóla Íslands hefur bent á að mikils virði geti
verið að hafa einhverja aðferð til að meta hin nei-
kvæðu umhverfisáhrif til fjár. Hagfræðistofnun
hefur ennfremur vísað til framkvæmdar skilyrts
verðmætamats víða erlendis sem sé langút-
breiddasta aðferðin við mat á umhverfisáhrifum
og hafi áunnið sér ákveðinn sess á því sviði. Í mat-
sáætlun um Kárahnjúkavirkjun kemur fram að
Skipulagsstofnun telji „... eðlilegt að ... [fjárhags-
legt mat á verðmæti svæða og áhrifum á þau] sé
lagt til grundvallar við þjóðhagslegt mat á áhrif-
um framkvæmdanna í matsskýrslu“. Við þessu
hefur ekki verið orðið af hálfu Landsvirkjunar.
Skipulagsstofnun telur enn frekar hafa verið leitt
í ljós við athugun stofnunarinnar heldur en
vænta mátti, þegar ákvörðun var tekin um mat-
sáætlun um framkvæmdina síðastliðið sumar, að
virði náttúrufars á áhrifasvæði framkvæmdar-
innar sé hátt og áhrif framkvæmdanna á nátt-
úrufar í mörgum tilfellum veruleg og óafturkræf.
Skipulagsstofnun telur því enn frekar en fyrr var
ætlað að þörf sé á að fjárhagslegt mat á nátt-
úruverðmætum sem framkvæmdirnar myndu
raska eða eyðileggja sé lagt til grundvallar mati á
þjóðhagslegum áhrifum framkvæmdarinnar.
Í matsáætlun um Kárahnjúkavirkjun kemur
fram að Skipulagsstofnun „... leggur áherslu á
mikilvægi samanburðar á umhverfisáhrifum mis-
munandi nýtingar á svæðinu, þ.m.t. núllkosts, og
umfjöllunar um aðra mögulega orkuöflun til ál-
vers á Reyðarfirði, í matsskýrslu um Kára-
hnjúkavirkjun“. Einnig segir þar að Skipulags-
stofnun leggi áherslu á að skýr samanburður á
áhrifum mismunandi kosta á einstaka umhverf-
isþætti, s.s. náttúrufarsþætti eins og landslags-
heildir, búsvæði og verndaðar náttúruminjar og
byggða- og mannlífsþætti eins og byggð og at-
vinnulíf, búskap, útivist og ferðamennsku, verði
kynntur í matsskýrslu. Skipulagsstofnun telur að
umfjöllun matsskýrslu um núllkostinn sé ábóta-
vant. Skipulagsstofnun minnir á að við umfjöllun
um núllkost í mati á umhverfisáhrifum hlýtur að
verða að gera ráð fyrir líklegri eða mögulegri
þróun viðkomandi svæðis, en ekki eingöngu nú-
verandi ástands þess. Í umfjöllun matsskýrslu
um núllkost virðist hinsvegar fyrst og fremst
vera miðað við núverand ástand á svæðinu. Það
varðar t.d. mat matsskýrslu á áhrifum núllkosts á
landsframleiðslu og samgöngur. Í matsskýrslu
leggur Landsvirkjun fram samanburðarmat við
tvo virkjunarkosti norðan Vatnajökuls ásamt því
að fjalla stuttlega um aðrar leiðir til orkuöflunar.
Niðurstaða matsskýrslu er að hagkvæmni Kára-
hnjúkavirkjunar með veitu úr Jökulsá í Fljótsdal
sé mest af fyrirliggjandi kostum með tilliti til um-
hverfisáhrifa, kostnaðar og þeirrar orkuþarfar
sem ráðgert er að uppfylla. Skipulagsstofnun
tekur undir það sem fram hefur komið í athuga-
semdum að til grundvallar samanburði á um-
hverfisáhrifum við aðra virkjunarkosti hefði ver-
ið æskilegt að fyrir lægju niðurstöður
rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og jarð-
varma. Einnig vísar Skipulagsstofnun til þess
sem fram kemur í sérfræðiáliti Hagfræðistofn-
unar Háskóla Íslands um að ókleift sé að leggja
dóm út frá hagrænum forsendum á niðurstöðu
Landsvirkjunar um samanburð við aðra virkj-
unarkosti þar sem engar upplýsingar eru lagðar
fram um kostnað við einstaka virkjunarkosti.
Skipulagsstofnun telur þannig ekki liggja fyrir
nægilegan samanburð raunhæfra kosta, m.t.t.
orkuöflunar sem kunni að hafa minni umhverfis-
áhrif í för með sér en fyrir liggur að framkvæmd-
ir við Kárahnjúkavirkjun munu hafa.
Samkvæmt 2. mgr. 11. gr. laga um mat á um-
hverfisáhrifum skal Skipulagsstofnun í úrskurði
sínum taka ákvörðun um hvort fallist er á við-
komandi framkvæmd, með eða án skilyrða, eða
hvort lagst er gegn viðkomandi framkvæmd
vegna umtalsverðra umhverfisáhrifa. Sam-
kvæmt lögunum teljast umhverfisáhrif umtals-
verð þegar um er að ræða „veruleg óafturkræf
umhverfisáhrif eða veruleg spjöll á umhverfinu
sem ekki er hægt að fyrirbyggja eða bæta úr með
mótvægisaðgerðum“. Skipulagsstofnun lítur svo
á að leiði athugun stofnunarinnar í ljós að fram-
kvæmd muni hafa í för með sér umtalsverð um-
hverfisáhrif og að ekki hafi verið sýnt fram á við
athugun stofnunarinnar að annar ávinningur sé
slíkur að hann muni vega upp hin neikvæðu áhrif
að viðunandi marki, þá beri stofnuninni að leggj-
ast gegn viðkomandi framkvæmd í úrskurði sín-
um.
Við málsmeðferð Kárahnjúkavirkjunar sam-
kvæmt lögum um mat á umhverfisáhrifum hefur
Skipulagsstofnun tvívegis sett fyrirvara við af-
greiðslu málsins vegna umfangs þess, fram-
lagðra gagna og þeirra tímafresta sem settir eru í
lögunum. Þannig segir í niðurstöðu Skipulags-
stofnunar um matsáætlun um Kárahnjúkavirkj-
un: „Kárahnjúkavirkjun er umfangsmikil fram-
kvæmd sem felur í sér marga framkvæmdaþætti
sem hver um sig er matsskyldur og talinn geta
haft í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif
samkvæmt lögum um mat á umhverfisáhrifum.
Það gildir m.a. um öll lón sem eru stærri en 3
km², alla efnistökustaði sem eru stærri en 50 þús.
m² og 150 þús.3 og alla vegi sem eru 10 km eða
lengri. Aðrir einstakir framkvæmdaþættir Kára-
hnjúkavirkjunar falla eftir atvikum undir ákvæði
6. gr. og 2. viðauka laga um mat á umhverfisáhrif-
um um tilkynningaskyldar framkvæmdir og
kunna þannig hver og einn einnig að geta haft í
för með sér umtalsverð umhverfisáhrif. Það er
því ljóst að mat á umhverfisáhrifum Kárahnjúka-
virkjunar hlýtur að verða mjög umfangsmikið. Í
tillögu Landsvirkjunar að matsáætlun er fram-
kvæmdinni, gagnasöfnun og mati á umhverfis-
áhrifum lýst með nokkuð almennum hætti. Þann-
ig liggja þar ekki fyrir upplýsingar um alla
meginframkvæmdaþætti.
Einnig er farið nokkuð almennum orðum um
hvernig staðið verði að mati á umhverfisáhrifum
einstakra framkvæmdaþátta. Þannig liggur ekki
fyrir í öllum tilvikum hvernig staðið verður að
matinu, s.s. um gagnasöfnun, árstíma og tíma-
lengd rannsókna, aðferðir við mat á áhrifum og
hvernig fyrirhugað er að setja niðurstöður mats-
ins fram í matsskýrslu. Í heild virðist þó hin al-
menna lýsing sem fram kemur í tillögu fram-
kvæmdaraðila ná til allra helstu þátta sem taka
þarf á í mati á umhverfisáhrifum. Skipulagsstofn-
un fellst því á tillögu framkvæmdaraðila að mat-
sáætlun með fyrirvara um nánari skoðun ein-
stakra þátta matsins, annaðhvort þegar
framkvæmdin verður tilkynnt til athugunar sam-
kvæmt 10. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum
og eftir atvikum kröfu um frekari gögn þá sbr. 4.
mgr. 8. gr. laga um mat á umhverfisáhrifum eða
við framlagningu ítarlegri tillagna að áætlunum
fyrir framkvæmdina í heild eða tiltekna þætti
hennar.“ Þá tilkynnti Skipulagsstofnun Lands-
virkjun við móttöku framkvæmdarinnar til at-
hugunar samkvæmt 10. gr. laga um mat á um-
hverfisáhrifum að „... sökum þess knappa tíma
sem Skipulagsstofnun er gefinn samkvæmt lög-
um til að yfirfara matsskýrslur eftir tilkynningu
og þess hve umfangsmikil framkvæmdin við
Kárahnjúkavirkjun er hefur Skipulagsstofnun
ekki verið kleift að gera tæmandi úttekt á því
hvort matsskýrslan uppfylli kröfur matsáætlun-
ar og reglugerðar varðandi alla þætti fram-
kvæmdarinnar“.
Skipulagsstofnun telur ljóst af framlögðum
gögnum framkvæmdaraðila, málsmeðferð stofn-
unarinnar og framkomnum umsögnum og at-
hugasemdum að svo víðtæk framkvæmdaáform
sé erfitt að fella að málsmeðferð samkvæmt
ákvæðum laga um mat á umhverfisáhrifum.
Skipulagsstofnun telur að þeir frestir sem settir
eru í lögunum um kynningu og ákvörðun um mat-
sáætlun og matsskýrslu séu ekki til þess fallnir
að tryggja fullnægjandi kynningu og umfjöllun
meðal stofnana, almennings og félagasamtaka í
samræmi við markmið laganna um eins umfangs-
mikil framkvæmdaáform og hér um ræðir.
Skipulagsstofnun minnir á markmið laga um
mat á umhverfisáhrifum og það sem fram kemur
í nefndaráliti umhverfisnefndar Alþingis um
frumvarp það sem varð að lögum um mat á um-
hverfisáhrifum varðandi þau sjónarmið sem hafa
beri í huga við framkvæmd laganna, s.s. að nátt-
úruauðlindir skuli nýttar af varúð og skynsemi.
Einnig minnir Skipulagsstofnun á að í athuga-
semdum með frumvarpi því sem varð að lögum
um mat á umhverfisáhrifum kemur fram að
frumvarpið er byggt á þeim meginreglum sem
hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar byggist á,
m.a. reglunni um að hver einstaklingur eigi rétt á
umhverfi sem stuðlar að heilbrigði og farsæld,
rétti sérhvers einstaklings varðandi ákvarðanir
er snerta nánasta umhverfi hans og mengunar-
bótareglunni.
Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða
Skipulagsstofnunar, að teknu tilliti til framlagðra
gagna við athugun stofnunarinnar, að Kára-
hnjúkavirkjun allt að 750 MW, eins og hún er
lögð fram í tveimur áföngum og fjórum verk-
hlutum, muni hafa í för með sér umtalsverð um-
hverfisáhrif og að ekki hafi verið sýnt fram á að
annar ávinningur af fyrirhuguðum framkvæmd-
um verði slíkur að hann vegi upp þau verulegu,
óafturkræfu, neikvæðu umhverfisáhrif sem
framkvæmdin mun fyrirsjáanlega hafa. Enn-
fremur að upplýsingar skorti um einstaka þætti
framkvæmdarinnar og umhverfisáhrif hennar.
Því er, með vísan til b-liðar 2. mgr. 11. gr. laga um
mat á umhverfisáhrifum, lagst gegn fram-
kvæmdinni.“
TURKRÆF UMHVERFISÁHRIF
gt á áhrif
taka um-
a vanáætl-
haft nægi-
umfang
da þegar
gsstofnun
framlögð-
irhugaðar
éu ekki að
ð 18. gr.
mhverfis-
ngu fram-
, afmörk-
stofnunin
kki vera í
um Kára-
kýrt yfirlit
ftir atvik-
segir í úr-
ar,
hag
li um um-
a fram-
nin á að
f á nátt-
fnahag á
ð. „Þar af
bindandi
nnar ein-
mhengi við
eiðingar,“
segir m.a. í úrskurðinum.
Í umfjöllun Skipulagsstofnunar
um áhrif framkvæmdanna á ein-
stökum sviðum kemur m.a. fram að
þegar eingöngu sé litið til áhrifa
Hálslóns, sem yrði til við megin-
stíflu í Jökulsá á Dal, á jarðvegsrof
og áfok bendir margt til þess að lón-
ið muni hafa varanleg neikvæð um-
hverfisáhrif á víðfeðm svæði austan
Jökulsár á Dal, sem hefur verulegt
gildi, m.a. með tilliti til jarðvegs og
gróðurfars. Ekki hefur verið sýnt
fram á með nægjanlegri vissu að
unnt sé að koma í veg fyrir eða
draga úr þeim með mótvægisað-
gerðum að viðunandi marki.
Skipulagsstofnun telur að ábend-
ingar Orkustofnunar og Land-
verndar gefi tilefni til að ætla að þau
áhrif sem leitt geta af hækkun
vatnsborðs, s.s. á gróður og fuglalíf,
landbúnaðarland og neysluvatn,
kunni að vera vanmetin. Því sé ekki
unnt að álykta með vissu um um-
hverfisáhrif framkvæmdanna út frá
upplýsingum um vatnsborðshækk-
un í framlögðum gögnum Lands-
virkjunar. Skipulagsstofnun telur
ljóst af niðurstöðum Náttúrufræði-
stofnunar að Hálslón sé líklegt til að
hafa veruleg, neikvæð, óafturkræf
áhrif á gróður og smádýr og að ekki
liggi fyrir hvort og þá hvernig unnt
sé að bæta fyrir þau áhrif með mót-
vægisaðgerðum að viðunandi marki.
Í umfjöllun sinni um áhrif á fugla-
líf kemur fram að Skipulagsstofnun
telur að ekki hafi verið gerð nægj-
anleg grein fyrir áhrifum fyrirhug-
aðra framkvæmda við Hálslón á
fugla.
Vísar stofnunin m.a. til sérfræði-
álits um að óvarlegt sé að ætla að
Hálslón muni ekki hafa veruleg
áhrif á heildarstofn heiðagæsa.
Svæðið hafi alþjóðlega þýðingu fyrir
tegundina og gert sé ráð fyrir að
samtals geti varpstaðir 500 heiða-
gæsapara farið forgörðum. Skipu-
lagsstofnun tekur undir álit annarra
um að ekki liggi fyrir nægilegar
upplýsingar til þess að með fullri
vissu sé unnt að leggja mat á áhrif
fyrirhugaðra framkvæmda við
Kárahnjúkavirkjun á hreindýr. Þó
sé ljóst að fyrirhugaðar fram-
kvæmdir muni hafa umtalsverð
áhrif á Snæfellshjörðina, um helm-
ing íslenska hreindýrastofnsins,
sem ekki verði bætt úr eða komið í
veg fyrir með mótvægisaðgerðum.
„Skipulagsstofnun telur að ljóst
sé að fyrirhugaðar framkvæmdir
muni hafa umtalsverð áhrif á jarð-
myndanir, sem ekki verði bætt úr
eða komið í veg fyrir með mótvæg-
isaðgerðum. Undir Hálslón munu
hverfa merk setlög frá ísaldarlokum
og nútíma, hluti jökulgarða frá 1890,
heitar uppsprettur, sérstæðar berg-
myndanir og árfarvegir með fossum
og gljúfrum,“ segir einnig í úrskurð-
inum.
Þá telur stofnunin ljóst að lands-
lagsáhrif fyrirhugaðra fram-
kvæmda yrðu veruleg, m.a. á svæð-
um sem njóta formlegrar verndar.
Fjöldi minja talinn í hættu
Fram kemur að fimm menning-
arminjastaðir munu hverfa við
framkvæmdir við fyrri áfanga virkj-
unarinnar en þær eru þó ekki taldar
merkar. „Hins vegar hefur einnig
komið fram að mikill fjöldi minja er
talinn í hættu og því gætu fyrirhug-
aðar framkvæmdir haft veruleg
áhrif á fornminjar,“ segir í úrskurð-
inum.
Fjallað er ítarlega um bein og
óbein áhrif framkvæmdanna á sam-
félagið. Þar kemur m.a. fram að í
sérfræðiáliti Hagfræðistofnunar
Háskóla Íslands er bent á að engar
upplýsingar sé að finna í mats-
skýrslu Landsvirkjunar um áætlað-
an stofnkostnað virkjunarinnar og
verð á seldri orku. Ekki sé heldur
fjallað um óvissu og efnahagslega
áhættu tengda verkefninu. „Þá hafi
Landsvirkjun ákveðið að meta ekki
til fjár umhverfisáhrif Kárahnjúka-
virkjunar, enda ekki borið skylda til
þess. Af þessari ástæðu sé illmögu-
legt að mynda sér skoðun á mati
Landsvirkjunar á kostum þess og
göllum að ráðast í virkjunina.
Í sérfræðiáliti HHÍ er því haldið
fram að öll umræða um Kára-
hnjúkavirkjun verði ómarkviss þeg-
ar hvorki liggi fyrir hvaða arðsem-
iskröfur Landsvirkjun gerir né
hvernig arðsemin er reiknuð. Ef af
verði muni Kárahnjúkavirkjun
verða langstærsta verkefni sem
Landsvirkjun hefur ráðist í og fram-
kvæmdir mjög miklar í hlutfalli við
þjóðarframleiðsluna. Stærðar sinn-
ar vegna muni arðsemi Kárahnjúka-
virkjunar hafa mikil áhrif á heildar-
afkomu fyrirtækisins. Fari svo að
arðsemi verði óviðunandi geti sá
rekstrarhalli sem af því skapist haft
víðtæk samfélagsleg áhrif. Í þessu
sambandi megi minna á að Lands-
virkjun njóti ríkisábyrgðar og að
fyrirtækið hafi einokun á almennum
raforkusölumarkaði,“ segir í úr-
skurði Skipulagsstofnunar.
Stofnunin telur ljóst að talsverð
óvissa sé um hver óbein áhrif virkj-
unarinnar verða á þjóðarhag. Þá
hefði þurft að fjalla ítarlegar um lík-
leg áhrif framkvæmdanna á aðrar
atvinnugreinar á Austurlandi á
meðan á framkvæmdum stendur og
fyrstu árin eftir að þeim lýkur og
hvaða aðgerðir komi til greina til að
bregðast við þeim áhrifum, verði
þörf á því. Ekki sé heldur hægt að
segja fyrir um líkleg langtímaáhrif
út frá framlögðum gögnum.
rkar á
ögnum
Morgunblaðið/RAX
Framkvæmdir við Kárahnjúkavirkjun hefðu mikil umhverfisáhrif, sérstaklega fyrri áfangi virkjunarinnar.
0 MW Kárahnjúkavirkjunar og segir hana hafa umtalsverð og neikvæð umhverfisáhrif