Vísir - 14.02.1980, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 14. febrúar 1980
neöanmáls
Guömundur Heibar Frimanns-
son meölimur i Andófsnefndinni
islensku skrifar um mál
sovéska andófsmannsins Andrei
Sakharovs og hlutskipti andófs-
manna i Sovétrikjunum af þvi
tilefni. Hann segir m.a.: „Þaö
er engin trygging fyrir þvi, aö
iögreglan ryöjist ekki inn á
heimili þeirra hvenær sem vera
skal. Friöhelgi einkalifs er eng-
in, málfrelsi ekkert. Lögreglan
hefur óskoruö völd og er ekki
bundin af neinu nema viija
valdsmanna”.
Alexander Solzhenitsyn
lauk við að skrifa Gulag
eyjarnar árið 1967. Hann
segir í eftirmála (3. bindi
ensku útgáfunnar): „Ég
lýk því (handritinu) á ári,
sem er tvöfalt afmælisár
(og afmælin tvö eru sam-
tengd): það eru fimmtíu
ár síðan byltingin var
gerð, sem ól af sér Gulag,
og það eru hundrað ár,
síðan gaddavírinn var
fundinn upp (1867).
Seinna afmælisins
verður ef laust hvergi get-
ið."
Það fer engum ofsög-
um af sambandi gadda-
vírs og geðslags ráða-
manna Sovétrikjanna.
Höfundur Gulag eyjanna
sat sjálfur í nauðungar-
vinnubúðum í tíu ár
vegna ógætilegra um-
mæla um Stalín. Þegar
vistinni var lokið, fékk
hann bréf frá Hæstarétti
Sovétrikjanna um, að
hann hefði aldrei framið
neinn glæp.
Hver er „glæpur"
Sakharovs?
Nú nýlega var Andrei
Sakharov sendur i útlegö frá
Moskvu til borgarinnar Gorki,
en þangað er útlendingum ó-
heimilt aö koma. Það er ekki
ljóst af fréttum, hvort honum
var gefið nokkuð að sök umfram
það að segja skoöun sina á
mönnum og málefnum umbúða-
laust. Það virðist nánast, að
yfirvöld hafi gripiö tækifærið,
þegar álit þeirra meðal sið-
menntaðs fólks gat ekki versn-
að, til að gera hann óvirkan,
veita honum ekki tækifæri til
þess lengur að gefa út yfirlýs-
ingar og birta greinar, sem
ganga þvert á opinbera trú og
stefnu. Sakharov sætir nú refs-
ingu fyrir þá skoðun sina, að all-
ir menn hafi réttindi til að segja
álit sitt óttalaust á hverju, sem
verkast vill.
Nú er það svo, að á yfirborð-
inu er stjórnarskrá Sovétrikj-
anna sú frjálslyndasta, sem
sögur fara af. Þar er öllum
þegnum rikisins tryggð flest
réttindi, sem eftirsóknarverö
teljast. En þau eru öll tengd
einu skilyrði: réttindin má ekki
nota gegn hinni opinberu ríkis-
trú, sósialismanum. Sé þetta
skilyrði ekki virt, eru þeir ein-
staklingar, sem það gera, rétt-
tækir og sekir aö lögum rikisins.
Þetta þýðir, að i Sovétrikjunum
hafa menn frelsi til að vera
sósialistar og annars ekki. Og
þætti eflaust flestum þrengjast
sinn hagur, ef mannréttindi
væru þetta eitt.
„Aldrei til þægðar þeim,
sem með völdin fara"
Sá skilningur, sem viðtekinn
er á Vesturlöndum, á mannrétt-
indum, er, að menn hafi rétt til
að segja hug sinn, hver sem
hann er, án tillits til þess, hvort
þeir eru ósammála eða sam-
mála þeim, sem með völdin fara
á hverjum tima. Þess vegna eru
dagblöð og timarit i siðmennt-
uðum löndum óháð rikisvaldinu,
og vilja vera það. Sama á við
um höfundskap af öðru tagi, i
skáldskap, listum og visindum.
Hann er unninn án tillits til þess,
hvort hann er yfirvöldum þókn-
anlegur. Steinn Steinarr segir i
Að fengnum skáldalaunum:
I kulda og myrkri ég kvaö
og ég baðst ekki vægðar,
og kvæöiö var gjöf min
til lifsins, sem vera ber.
Ég veit hún er litil, og þó var
hún aldrei til þægðar
þeim, sem með völdin fóru
á landi hér.
A Vesturlöndum hafa menn
frelsi til að vera annað en
sósialistar.
Um „opinber sannindi"
þarf ekki að deila
En þvi er ekki að heilsa, að
þessi sami skilningur stjórni
gerðum manna alls staðar. Þvi
er ekki að heilsa i Sovétrikjun-
um. Það er ekki einungis, að 0-
heimilt er að vera á öndverðum
meiði við valdsmenn í dýrðar-
MANNRÉTTINDI?
riki verkamannanna og opin-
bera trú þeirra, heldur eru þeir,
sem telja sig sömu trúar, ofur-
seldir duttlungum framvarðar-
sveitar verkalýðsins, Komm-
únistaflokks Ráðstjórnarrikj-
anna. Þannig hafa flestir þeir,
sem játa sósialisma en fylgja
ekki sömu linu i trúfræðinni og
yfirvöld, orðið að sæta jafn
slæmri, ef ekki verri meöferð en
hinir, sem hafna trúnni alger-
lega. Það er alkunna, aö alla
þessa öld hafa staðiö miklar
deilur um skilning á helgum rit-
um gerzka ævintýrsins, ritum
Marx og Engels. Þær deilur
hafa fariö fram á Vesturlönd-
um, ekki i Sovétrikjunum. Þaö
þarf ekki að deila um þau I aust-
urvegi: þau eru opinber sann-
indi. Greini einstaklinga þar á
viö yfirvöld, telja þau sig hafa
rétt á aö fara með þá að vild
sinni. Þar er ekki um það að
ræöa, að yfirvöld hafi sama
málfrelsi og þegnarnir, heldur
hafa þau meiri rétt, rétt til að
ráðskast með lif og limi þegna
sinna. Enda er rikisvaldið reist
á opinberuöum sannindum um
sögulegt hlutverk sitt. Þessu
hefur Sakharov nú þurft að
sæta.
Stöðugt eftirlit
Það liggur ekki i augum uppi
fyrir Islendinga, hvaða afleið-
ingar þessi óliki skilningur á
mannréttindum hefur i för með
sér fyrir þá einstaklinga, sem
þurfa að lifa við hann. Nú hef ég
engar frásagnir af þvi eftir
Sakharov sjálfan. Hins vegar
skrifaöi Petro Grigorenko, sem
nú er i útlegð i Bandarikjunum
og var áður hershöfðingi i
Rauða hernum, frásögn, sem
hann nefndi Vinur minn Mykola
Rudenko, i timaritið Index on
Censorship i fyrra. Rudenko er
úkrainskt skáld og var dæmdur
i fangelsi fyrir baráttu fyrir
mannréttindum og aö vera for-
maöur úkrainsku Helsinki-
nefndarinnar.
Grigorenko hefur grein sina
svo: ,,í september 1976 fór ég og
kona min að heimsækja Mukila
og Raya Rudenko. Eins og
venjulega fylgdu okkur þrir
KGB menn. 1 Koncha-Zaspa
hittu þeir leynilögreglumenn,
sem vöktu yfir Rudenko. Tvær
deildir KGB — Moskvu og Kiev
— fundu óvenjulegan sam-
starfsstað, sem var i anddyri
biósins i bænum beint á móti i-
búö Rudenkos. Afleiðing þessa
var, að ibúarnir i Koncha-Zaspa
gátu ekki farið i bió allan tim-
ann, sem við dvöldum þarna.
En þetta fór ekki i taugarnar á
neinum. Þvert á móti komu
margir einir saman til aö vara
þau hjón við, að verið væri að
njósna um þau úr anddyri biós-
ins. Þeir sögðu jafnvel frá
tæknibúnaðinum, sem komið
var fyrir þar.
Við vorum vön þvi að vera
undir stöðugu eftirliti, og þvi
hlógum viö að þessum klunna-
legu óþægindum, KGB olli ibú-
unum. Við minntumst gaman-
yrða Alexanders Ginzburgs:
„Þvi i ósköpunum hlera þeir?
Það er ekki eins og við ætlum að
segja eitthvaö gott um þá”. Við
hlógum mikiö, tókum myndir
hvert af öðru framan við bió-
húsið og veittum taglhnýting-
um, sem dröttuðust á eftir okk-
ur tviefldir, enga frekari at-
hygli”.
óskoruð völd lögreglunn-
ar
Veröldin horfir með þessum
hætti við andófsmönnum.
Leynilögreglan er sifellt á hæl-
um þeirra, þeir geta aldrei um
frjálst höfuð strokið. Það er
engin trygging fyrir þvi, að lög-
reglan ryöjist ekki inn á heimili
þeirra, hvenær sem vera skal.
Friöhelgi einkalifs er engin,
málfrelsi ekkert. Lögreglan
hefur óskoruð völd og er ekki
bundin af neinu nema vilja
valdsmanna.
Baráttumál Sakharovs hafa
verið mannréttindi, aö hver ein-
staklingur fái aö segja skoðun
sina óttalaust, geti verið ósam-
mála hverjum, sem verkast vill
og fái að lifa lifi sinu óáreittur.
Til þess að svo veröi, þarf að lita
á hvern einstakling sem tilgang
i sjálfum sér og að hann megi
aldrei nota sem tæki til aö þjóna
einhverju markmiði. Þá gildir
einu, hvort markmiöið er alræði
öreiganna, hið stéttlausa þjóð-
félag eöa eitthvaö annað enn
iskyggilegra. Séu mannréttindi
á hinn bóginn virt, má þráttin
blessuö fara að vara sig.
Sakharov lagði allt í söl-
urnar
Það þarf hugrekki til að setja
sig upp á móti rikisvaldi, sem
virðir ekki nein mannréttindi
þegnanna. Það getur enginn
gert óttalaust, enda láta afleiö-
ingarnar yfirleitt ekki á sér
standa. Þaö skýrir og magnar
hugrekkið, sem Sakharov hefur
sýnt, þegar hugsað er til þess,
að hann var kominn til æöstu
metorða sem visindamaður i
Sovétrikjunum, áður en hann
hóf mannréttindabaráttu sina.
Hann var hetja sósialiskrar
vinnu, hlaut Stalin verðlaunin
fyrir hlut sinn i smiði vetnis-
sprengjunnar sovézku, var
meðlimur i sovézku visindaaka-
demiunni. Hann lagöi þvi allt i
sölurnar, þegar hann ákvað aö
setja sig upp á móti sovézkum
yfirvöldum. Nú hefur hann glat-
að öllu vegna þess, aö hann
krefst þess, að yfirvöld i Sovét-
rikjunum virði mannréttindi.
Daginn, sem hann var geröur
útlægur úr Moskvuborg, var
hann sviptur öllum heiöurs-
merkjum, sem rikið hafði veitt
honum, og þeim hlunnindum,
sem hann hafði notiö vegna að-
ildar sinnar að visindaakademi-
unni og aðildinni einnig. A til-
skipunina um það var vélritað
nafn Leonids Brezhnevs.
Byltingin og gaddavírinn
nátengt
Grigorenko segir um vin sinn
Rudenko: „Segðu venjulegum
sovézkum borgara, að meðlim-
ur i Kommúnistaflokknum,
pólitiskur uppalandi i siðasta
striði, vel þekkt sovézkt skáld
og rithöfundur frá Úkrainu,
aðalritstjóri bókmenntatima-
ritsins Dnipro, ritari úkrainska
kommúnistaflokksins, hafi af
fúsum og frjálsum vilja snúið
baki við öllu þessu, að hann hafi
oröið sovézka kommúnista-
flokknum ósammála um stefnu
rikisins i efnum sem voru hon-
um sjálfum óviökomandi, hann
hafi siðan gengið i samtökin
Anmesty Internationai og kom-
ið á fót nefnd til að lita eftir
framkvæmd Helsinkisáttmál-
ans vitandi það, að hann myndi
enda i fangelsi vegna alls þessa
— og hinn venjulegi sovézki borg
ari trúir þér ekki”. Sömu sögu
má segja um Sakharov. Hann
hafði einungis risið enn hærrra
innan valdakerfis Sovétrikj-
anna. Fall hans er þvi enn
meira.
Solzhenitsyn er ekki i nokkr-
um vafa um, að gaddavirinn og
byltingin i Rússlandi eru ná-
tengd. Hann myndi að öllum lik-
indum halda áfram og segja, að
allt hið illa, sem af byltingunni
hafi hlotizt, sé vegna þess, aö
hún sé ó-rússnesk (þýzk að upp-
runa) og andkristileg. Honum
félli það eflaust vel i geð, ef
staðhæft er, að litilsvirðing á
mannréttindum og mannrétt-
indabrot séu eðlileg afleiöing
þeirra kennisetninga, sem boð-
aöar eru i nafni sósialismans.
Sósialisma fylgir skerö-
ing á mannréttindum
Sósialisma hlýtur að fylgja
skerðing á mannréttindum, sér-
staklega þeim, sem mestu máli
skipta: málfrelsi, trúfrelsi og
skoðanafrelsi. Ástæöan til þess
ersú, að þjóðnýtt, miðstýrt hag-
kerfi getur ekki þolað þegnun-
um að vikja frá áætlunum, sem
settar hafa verið. Af þvi leiöir,
að gagnrýni á áætlanirnar er
bönnuð. Meö þessu fylgir sú trú,
að valdhafarnir eða flokkurinn
sé likamnaður vilji fólksins.
Þess vegna er ekki nokkur á-
stæða að ætla einstaklingum
önnur réttindi en þau, að vera
sammála yfirvöldum, ætla þeim
annaö frelsi en aö vera sósialist-
ar.
Það er ekki einungis, að
mannréttindi eru fótum troðin,
þar sem sósialismi er opinber
rikistrú, heldur eru þar engin
lög virt, og sannleikur er það
eitt, sem flokkurinn boðar.
Solzentisyn segir þau lög ein
vera I Sovétrikjunum, að þar
séu engin lög. Hann segir litla
sögu þvi tiláréttingar. Hún er úr
málgagni rikissaksóknara
Sovétrikjanna, Solsialistichesk-
aya Zakonnost, frá janúar 1962.
Það var sent til fjölmiöla 27da
desember 1961. „A siöum 73-74
er grein eftir Gregoryev
(Gruzda) (sem heitir „Fasiskir
böðlar”). Það er frásögn af rétt-
arhöldum yfir eistlenskum
striðsglæpamönnum i Tartu.
Höfundurinn lýsir þvi, þegar
vitni eru spurð, gögnum, sem til
sýnis eru fyrir dómnum, þegar
einn sakborningurinn er þrá-
spurður („morðinginn svaraöi
kaldhæðnislega”), = viðbrögð-
um almennings, ræöu saksókn-
arans. Frá þvi er lika skýrt, að
kveðinn hafi verið upp dauöa-
dómur. Þetta gerðist raunar allt
nákvæmlega eins og þvi er lýst,
en ekki fyrr en 16da janúar 1962
(sjá Pravda 17. janúar), en þá
var búið aö prenta og byrjað að
dreifa ritinu. (Rétturhöldunum
hafði veriö frestaö og blaðið
ekki látið vita. Höfundur grein-
arinnar var dæmdur i eins árs
nauðungarvinnu.)”
Andrei Sakharov hefur ekki
veriö dreginn fyrir dóm. Ef svo
væri, þyrfti enginn að spyrja að
úrslitunum. En hann hefur bar-
izt fyrir þeim réttindum, sem
stundum eru nefnd borgaraleg
og verður að telja þeim til lofs,
að fá að láta álit sitt i ljósi án
þess aö þurfa að óttast hefndar-
aögerðir yfirvalda. Eina
vernd Sakharovs gegn þvi, aö
sovézk yfirvöld niöist á honum,
er virkt almenningsálit á Vest-
urlöndum af þvi aö þar hafa
menn rétt til að trúa öðru en
kennisetningum sósialismans.