Morgunblaðið - 04.11.2001, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 4. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
NDANFARNA daga
hafa verið sett í
Bandaríkjunum og
Frakklandi ný lög
sem rekja má til
hryðjuverkanna 11. september 2001
og fela í sér rýmkaðar heimildir lög-
reglu til rannsóknaraðgerða. Svipað-
ur lagabálkur er nú í undirbúningi í
Þýskalandi og verður lagður fyrir
þingið í Berlín á næstu dögum. Sömu
sögu er að segja frá Bretlandi. Lög
þessi snerta mikilvæg atriði í refsi-
réttarfari viðkomandi ríkja. Dregnar
eru nýjar markalínur milli rann-
sóknarheimilda lögreglu annars veg-
ar og persónuréttinda hins vegar.
Enginn dregur í efa að tilefnið er ær-
ið en hins vegar vekur hinn mikli
flýtir sem lög þessi eru afgreidd í
ugg um að afleiðingarnar til lengri
tíma litið hafi ekki ætíð verið hugs-
aðar til enda.
Bæði Mary Robinson, mannrétt-
indafulltrúi Sameinuðu þjóðanna, og
Walter Schwimmer, framkvæmda-
stjóri Evrópuráðsins, hafa varað við
því að grípa til svo harkalegra að-
gerða að grundvallargildum lýðræð-
isríkja sé stefnt í voða. Þannig
minnti Schwimmer nýlega á það í
ræðu að Mannréttindadómstóll Evr-
ópu hefði í dómi frá árinu 1978, sem
snerist um viðbrögð í Þýskalandi við
hryðjuverkum Rauðu herdeildanna
og Baader-Meinhof-samtakanna,
sagt að hætta væri á að löggjöf gegn
hryðjuverkum gæti „grafið undan
eða jafnvel tortímt lýðræði undir því
yfirskini að vernda það“. Auðvitað
verði að tryggja að löggjöf sé í sam-
ræmi við þarfir samtímans. Það
kunni að vera nauðsynlegt að rýmka
tilteknar heimildir lögreglu sem feli
aftur í sér skerðingu á ferðafrelsi og
friðhelgi einkalífs. „Hins vegar
verða allar slíkar aðgerðir að vera
sniðnar eftir þeirri sérstöku hættu
sem þeim er ætlað að afstýra, þær
verða að vera í réttu hlutfalli við ógn-
unina sem þeim er ætlað að fyrir-
byggja. Og síðast en ekki síst, ef við
viljum komast hjá því að setja á fót
lögregluríki, þá verður að ætla dóm-
stólum hlutverk við að afstýra mis-
beitingu valds,“ sagði Schwimmer
(sjá ræðu framkvæmdastjórans 8.
október 2001, http://www.coe.int/T/
E/Secretary_General/).
Til verndar föðurlandinu
Í lok október samþykkti öldunga-
deild Bandaríkjaþings með 98 at-
kvæðum gegn einu lög um baráttu
gegn hryðjuverkum sem kallast
„Uniting and Strengthening Amer-
ica by Providing Appropriate Tools
Required to Intercept and Obstruct
Terrorism Act of 2001“ (USA
PATRIOT Act). Lögin gengu þegar í
gildi við undirskrift George W. Bush
forseta hinn 26. október 2001.
Lögin innihalda fjölmörg ákvæði
þar sem rýmkaðar eru heimildir til
eftirlits með fjarskiptum og auðveld-
aður er aðgangur að persónuupplýs-
ingum. Eini öldungadeildarþing-
maðurinn sem skarst úr leik var
demókrati frá Wisconsin, Russ Fein-
gold, sem lýsti því yfir að: „Varð-
veisla frelsisins er ein af ástæðunum
fyrir því að við heyjum þetta stríð
gegn hryðjuverkum. Við töpum
stríðinu án þess að hleypa af einu
skoti ef við fórnum frelsisréttindum
borgara Bandaríkjanna.“
En hvaða ákvæði er hér um að
ræða nánar tiltekið? Það er ekki ein-
falt að gera í stuttu máli grein fyrir
efni laganna, en frumvarpið var 342
blaðsíður á lengd. Mörg ákvæðin
snerta heimildir til eftirlits með fjar-
skiptum, þar með talið tölvupósti og
netnotkun. Ákvæðin eiga það sam-
merkt að draga úr eftirliti dómstóla
með aðgerðum lögreglu og rýmka
heimildir leyniþjónustu til eftirlits
án þess að hefðbundar reglur um
sakamálarannsókn eigi við en þær
taka að jafnaði hæfilegt tillit til frið-
helgi einkalífs og réttar manna til að
teljast saklausir uns sekt er sönnuð.
Þá fela lögin í sér strangari reglur
um útlendingaeftirlit. Þannig má
halda útlendingi í gæslu í allt að viku
án þess að ákæra sé borin fram ef
ástæða er talin til að ætla að hann
ógni þjóðaröryggi. Eins verður
heimilt að láta útlending sæta örygg-
isgæslu um óákveðinn tíma ef af ein-
hverjum ástæðum er ekki hægt að
vísa honum úr landi.
Lögin auka heimildir lögreglu til
að fylgjast með notkun Netsins.
Hingað til hefur lögregla getað feng-
ið upplýsingar hjá símafyrirtækjum
um hvaða símanúmer hafi tengst á
tilteknu tímabili án þess að þurfa að
sýna fram á meira en að þær upplýs-
ingar „skipti máli“ fyrir sakamála-
rannsókn. Nú verður hægt á sömu
forsendum að fá upplýsingar um
hvaða heimasíður tiltekinn netnot-
andi hafi heimsótt á tilteknu tímabili
sem felur óneitanlega í sér ennþá
viðkvæmari persónuupplýsingar.
Ennfremur veita lögin alríkislög-
reglunni FBI aðgang að persónu-
upplýsingum í fórum einkaaðila.
FBI þarf einungis að tilkynna dóm-
stóli að slík rannsókn eigi sér stað og
að upplýsingarnar geti skipt máli.
Þar er því ekki um að ræða mikið
eftirlit af hálfu dómstóla.
Einnig er liðkað fyrir því að mis-
munandi leyniþjónustur skiptist á
upplýsingum.
Þá hafa mannréttindasamtök
gagnrýnt að nýju lögin kunni að
víkka svo skilgreiningu á hryðju-
verkum að meðlimir venjulegra bar-
áttusamtaka eins og Greenpeace
kunni að falla þar undir ef þeir ger-
ast sekir um aðgerðir sem stofna lífi
manna í hættu.
Mannréttindasamtök eins og Am-
erican Civil Liberties Union
(ACLU) hafa lýst því yfir að þau
muni verða mjög á varðbergi og
fylgjast með því hvernig lögin verða
framkvæmd. Það hljóti að vera hægt
að tryggja öryggi borgaranna án
þess að skerða um of frelsisréttindi
þeirra. Slík samtök hafa þó ekki gef-
ið til kynna að lögin verði borin undir
dómstóla til að láta reyna á stjórn-
skipulegt gildi þeirra. Bendir það til
að menn áliti að lögin endurspegli
einfaldlega nýjan veruleika sem
verði að sætta sig við.
Öryggi í daglegu lífi
Í Frakklandi hafði lengi verið í
undirbúningi lagabálkur um öryggi í
daglegu lífi (loi sur la sécurité
quotidienne). Eftir atburðina í
Bandaríkjunum í september síðast-
liðnum var ákveðið að bæta inn
ákvæðum sem vörðuðu sérstaklega
fyrirbyggjandi aðgerðir gegn
hryðjuverkum. Voru lögin samþykkt
31. október 2001. Líkt og í Banda-
ríkjunum ríkti mikill einhugur um
þessi viðbótarákvæði, þrettán tals-
ins, og einungis einn þingmaður var
á móti, Noël Mamère úr flokki græn-
ingja. Kvaðst hann ekki sáttur við að
hryðjuverkamenn, útlendingar og
smáafbrotamenn væru settir allir
undir sama hatt.
Nýju lögin fela í sér meðal annars
að lögreglu er heimilað að leita í bif-
reiðum án dómsúrskurðar. Þá eru
húsleitarheimildir rýmkaðar. Rýmk-
aðar eru heimildir öryggisvarða til
að leita á fólki á opinberum stöðum
eins og stórmörkuðum og hefur ver-
ið haft í flimtingum að þetta sé liður í
að „einkavæða“ löggæsluna.
Lögin þrengja að fjarskiptaleynd.
Þannig verður heimilt að krefja net-
þjónustufyrirtæki um að þau geymi
gögn um umferð (svokallaðar log-
skrár) í allt að eitt ár. Persónuvernd
Frakklands (CNIL) hafði lagt til að
ekki yrði gengið lengra en að heimila
slíka geymslu í þrjá mánuði en allt
kom fyrir ekki. Eins fela lögin í sér
að skylda má fyrirtæki sem búa til
eða nota dulkóðunarforrit fyrir fjar-
skipti til að láta dulkóðunarlykil af
hendi við lögreglu. Kunnáttumenn á
sviði tölvuglæpa hafa gagnrýnt þessi
ákvæði fyrir að vera fremur haldlaus
í baráttunni við hryðjuverk (sjá
„Comment hacker Matignon et
Elysée avec ou sans LSQ…“,
www.transfert.net). Engum tölvu-
þrjóti sem hefði hryðjuverk í huga
myndi til dæmis detta í hug að skilja
eftir sig slóð á Netinu enda sé hægð-
arleikur að fela hana. Þá taki lögin
ekki nægilegt tillit til þess að margir
noti dulkóðun án þess að geta síðar
látið lykilinn í té af fullkomlega lög-
mætum ástæðum.
Aðgangur að
persónuupplýsingum
Þjóðverjar hafa talið sér skylt að
grípa til hertra fyrirbyggjandi að-
gerða gegn hryðjuverkum enda virð-
ast hafa verið lögð á ráðin um
hryðjuverkin í Bandaríkjunum á
þýskum stúdentagörðum. Eftir
strangar samningaviðræður milli
stjórnarflokkanna í Þýskalandi er
frumvarp innanríkisráðherrans Otto
Schily nú komið á lokastig. Kjarni
þessara áforma er að auka samstarf
og skipti á upplýsingum milli al-
mennrar lögreglu og öryggislög-
reglu. Dregið verður úr fjarskipta-
leynd og vernd persónupplýsinga í
þágu fyrirbyggjandi rannsóknarað-
gerða. Þá er ráð fyrir því gert að
persónuauðkenni líkt og fingraför
verði í persónuskilríkjum. Sam-
bandslögreglunni verði og heimilað-
ur aðgangur að persónuupplýsing-
um bæði hjá opinberum og
einkaaðilum án þess að um rök-
studdan grun um refsivert athæfi sé
að ræða.
Þá stendur til að rýmka aðgang
leyniþjónustu að gögnum um banka-
innistæður einstaklinga og að gögn-
um í fórum flugfélaga og póstfyrir-
tækja.
Loks er gert ráð fyrir hertu eft-
irliti með þeim sem sækjast eftir
landvistarleyfi í Þýskalandi.
Stærsti stjórnarandstöðuflokkur-
inn, kristilegir demókratar, er ekki
líklegur til að veita mikla mótspyrnu
gegn þessum áformum enda hefur
hann löngum sett öryggi borgaranna
á oddinn. Frjálsir demókratar hafa
hins vegar gagnrýnt áformin harka-
lega. Þannig er því haldið fram að
engin af þessum nýju ráðstöfunum
hefði getað komið í veg fyrir hryðju-
verkin í Bandaríkjunum. Orðspori
Þýskalands sem réttarríkis sé stefnt
í voða (sjá t.d. http://www.sued-
deutsche.de/aktuell/sz/arti-
kel92037.php).
Á skjön við mannréttinda-
sáttmála Evrópu?
Það er ekki erfitt að koma auga á
hættuna sem stafar af lagabreyting-
um sem þessum sem gerðar eru í
miklum flýti undir þrýstingi almenn-
ingsálits um að gripið sé til róttækra
aðgerða. Þótt svokölluð sólarlags-
ákvæði séu bæði í frönsku og banda-
rísku lögunum, þ.e. að þau beri að
endurskoða innan tiltekins frests, þá
er auðvitað hætt við að erfitt verði að
draga í land síðar. Löggjöf af þessu
tagi felur í sér hættu á að seilst sé
lengra en tilefni er til, útlendingar
og þá sérstaklega múslímar muni
eiga undir högg að sækja, fjarskipta-
leynd bíði hnekki og meginsjónar-
miðum um vernd persónuupplýsinga
verði varpað fyrir róða.
Hvaða Evrópuríki varðar vaknar
auðvitað spurning um hvort breyt-
ingarnar standist gagnvart Mann-
réttindasáttmála Evrópu. Breska
ríkisstjórnin hefur greinilega áttað
sig á þessum vanda því innanríkis-
ráðherrann hefur boðað að nýtt
verði heimild 15. greinar sáttmálans
til skerðingar réttinda á hættutím-
um. Nánar tiltekið standi til að setja
fram tímabundinn fyrirvara við 5.
grein sáttmálans en þar eru taldar
upp með tæmandi hætti heimildir til
að hneppa menn í varðhald. Breska
stjórnin hefur nefnilega í hyggju að
setja lög, að bandarískri fyrirmynd,
sem heimila gæsluvarðhald útlend-
inga um óákveðinn tíma sem grun-
aðir eru um aðild að hryðjuverka-
samtökum ef ekki er hægt að vísa
þeim úr landi (til dæmis vegna þess
að framsalssamningur sé ekki fyrir
hendi eða vegna þess að viðkomandi
bíði ill meðferð í heimaríki). Að
óbreyttu kynnu slík lög að stríða
gegn 5. grein mannréttindasáttmál-
ans.
Löggæslan fær
frjálsari hendur
Reuters
George W. Bush Bandaríkjaforseti virðir fyrir sér lögin gegn hryðjuverkum eftir að hafa undirritað þau við há-
tíðlega athöfn 26. október. Lögin veita löggæslunni auknar heimildir til húsleitar og rannsóknar á skrám fyr-
irtækja á laun og rétt til að hlera símtöl og tölvusamskipti.
Höfundur er lögfræðingur á mann-
réttindaskrifstofu Evrópuráðsins.
Skoðanir sem fram kunna að koma í
þessari grein eru á ábyrgð höfundar.
Vinsamlegast sendið ábendingar um
efni til pall@evc.net.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson