Morgunblaðið - 28.11.2001, Qupperneq 2

2 B MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
reiknanlegur, ekki vígamaður að
upplagi en nógu frændrækinn til að
gera það sem hann telur réttast að
gera. Sá seinni er gjörhugull, var um
sig, tekur ekki meiri áhættu en nauð-
syn krefur. Yfirbugaður í lokin geng-
ur hann í klaustur. Þótt þessa heims
ríkidæmi hafi ekki náðst skal ekki
útiloka að annars sé að vænta í næsta
heimi.
Bygging sögunnar er sérkennileg.
Kaflarnir eru heitnir eftir persónum
sögunnar og frásögnin lögð þeim í
munn til skiptis milli kafla. Þessu
fylgir að atburðir, jafnvel þeir sömu,
eru skoðaðir mörgum mismunandi
augum. Þetta gæti gengið upp en
gerir það ekki alls kostar hér. Í sög-
unni gerast válegir atburðir sem
kalla á ákveðna byggingu og úthugs-
aða framvindu. Þótt persónurnar
stígi bráðlifandi fram er samhengi
þeirra við söguframvinduna óljóst.
Flétta atburðanna felur í sér fátt sem
kann að koma á óvart. Þrátt fyrir
voðaverk og viðbjóð líður sagan
áfram eintóna og án þess að rísa og
hníga. Sagan er ekki eins spennandi
og atburðir hennar gefa tilefni til.
Það hefur ekki verið algengt hjá
rithöfundum að sækja efnivið í skáld-
skap sinn til fornbókmenntanna. Það
má teljast miður. Óvinafagnaður er
hér gleðileg undantekning. Meðan
fullyrt er að samhengi sé í íslenskum
bókmenntun frá öndverðu til vorra
tíma hljóta íslenskir rithöfundar að
láta á það reyna með því að nýta bók-
menntaarfinn sem ögrun til nýrra
verka. Rithöfundar mættu að þessu
leyti fylgja fordæmi Einars Kárason-
ar með Óvinafagnaði.
Ingi Bogi Bogason
1.
„Bókabransinn er eins og leik-
húsbransinn í tíunda veldi. Ég hef
haft mjög gaman af að fylgjast með
viðbrögðunum við bókinni. Þau eru
öfgakennd til beggja átta.“
Hlín Agnarsdóttir rithöfundur
býr við Bergstaðastræti í íbúð þeirri
sem Kristinn Reyr rithöfundur bjó í
um áratuga skeið. „Það er frábær
andi í þessari íbúð og útsýnið er
engu líkt.“ Það eru orð að sönnu,
Tjörnin og húsin við Tjarnargötuna
ásamt Fríkirkjunni og ráðhúsinu
blasa við til hægri handar og allt
Reykjanesið á vinstri hönd.
2.
„Fyrsta hugmyndin að sögunni
kviknaði eftir að ég var búin að lesa
ævisögu Esra Péturssonar geðlækn-
is. Ég ætlaði mér alltaf að skrifa
ýkjusögu, búrlesku, af því ég sá
enga aðra leið til að fjalla um þetta
öfgafulla söguefni mitt.“ Hlín hefur
tileinkað sér háðskan stíl í verkum
sínum; henni lætur vel að gagnrýna
samfélagið með þeim hætti. Leik-
ritin Láttu ekki deigan síga, Guð-
mundur, Konur skelfa og Svanna-
söngur báru þessum stíl gott vitni.
„Ég hef þess háttar húmor að þessi
stíll hefur hentað mér vel.“ Hún
fellst ekki á að að þetta sé vörn
hennar gegn því að opna hjarta sitt
upp á gátt. „Ég held að tilfinn-
ingahlaðinn stíll eigi ekki greiða leið
að okkur, enda vandmeðfarinn. Okk-
ur lætur betur að tala um tilfinn-
ingamálin í háðskum og kaldhæðn-
islegum tón. Í okkar heimshluta er
það veikleikamerki að sýna sársauka
sinn.“
3.
Adda Ísabella er þerripía að eigin
sögn. Það má lesa það sem frjálslega
útleggingu á þerapisti en sjálf skil-
greinir hún sig sem píu sem þerrar
tár skjólstæðinga sinna. Hún tekur
semsagt fólk í meðferð og ekkert
sérstakt um það að segja nema
tvennt; hún hefur ekki lært neitt til
þess arna og viðtölin fara fram í
rúmi hennar þar sem skjólstæðing-
arnir leggja höfuðið á kodda til fóta
hjá henni og hjala viðstöðulaust. Í
þessu felst ekkert kynferðislegt eins
og okkur er auðvitað tamast að
álykta, svo að því leyti er Adda Ísa-
bella mjög fagleg í nálgun sinni.
4.
„Auðvitað er þetta fáránlegt.
Þetta á að vera fáránlegt. En
þetta er dæmigert fyrir margt í
okkar samfélagi. Dæmigert fyrir
amatörismann í mörgu sem hér er
gert. Amatörismi í merkingunni
skortur á fagmennsku. Mig langaði
til að skrifa um amatörismann í
mannlegum samskiptum, um landa-
mæraleysi og óljós mörk, bæði per-
sónuleg og félagsleg. Fjölmiðlarnir
eru komnir inná gafl (upp í rúm) hjá
okkur um leið og þeir fá áhuga og
það verður oft svo neyðarlegt í þess-
ari smæð okkar. Einkalíf og op-
inbert líf rennur saman og það ein-
kennir marga umræðuna í íslensku
samfélagi. Við erum enn að nema
land í þessum skilningi.“
5.
„Amatörisminn í umfjöllun okkar
um listir birtist í því að geðsaga
listamannanna skiptir okkur meira
máli en verkin þeirra. Hið sama á við
um gagnrýnendur. Ef okkur líkar
ekki við umfjöllun þeirra þá er bók-
menntaleg eða leikhúsleg blindni
þeirra útskýrð með brengluðu geði.
Við förum inn í fólk að vild. Ég
kalla þetta félagsleg og menning-
arleg sifjaspell. Rótin að þessu ligg-
ur kannski í fáfræði skólakerfisins
þar sem okkur er hvorki kennt að
ræða hugmyndir og fjalla um hugtök
né skilgreina og tjá tilfinningar.
Umræðan verður ævinlega persónu-
leg og ófagleg fyrir bragðið.“
6.
„Kosturinn við að skrifa skáld-
sögu umfram leikrit er að í skáldsög-
unni leyfist manni að hafa eins
margar persónur og manni dettur í
hug og koma á jarðskjálfta eftir geð-
þótta. Í leikritum verður maður
helst alltaf að spara. Spara leikara
og spara sviðsmyndir. Í skáldsög-
unni ræður maður líka öllu sjálfur.
Þar er enginn leikhússtjóri, enginn
leikstjóri, enginn leikmyndahönnuð-
ur, engir leikarar að argast í manni.
Nei, ég segi bara svona. Þetta er
bara allt öðruvísi. Það er hægt að
leyfa sér miklu meira.
7.
„Annars get ég sagt þér það að
núna þegar bókin er komin út er ég
farin að hugsa um annað.Hver veit
nema ég opni hjarta mitt þar.
Klakastíflan er brostin.“
Menningarleg sifjaspell
HLÍN AGNARSDÓTTIR „Samfélag
okkar einkennist af því að við drögum
engin mörk í persónulegum sam-
skiptum.“
eftir Hávar
Sigurjónsson
 Salka bókaútgáfa hefur gefið út
skáldsöguna Hátt uppi við Norðurbrún
eftir Hlín Agnarsdóttur.
SÖGUSVIÐ nýrrar skáldsögu
Steinunnar Sigurðardóttur er Pap-
eyri, „vinabær“ rússneska skáldsins
Antons Tsjekovs (1860–1904). Kvóta-
kóngurinn í bænum finnur upp á því
að reisa glæsilegt Jöklaleikhús á eigin
kostnað til þess að heiðra skáldið – og
sjálfan sig. Frumsýna á Kirsuberja-
garðinn eftir Tsjekov, með karlmenn
í öllum aðalhlutverkum. Í sögunni
segir frá tveggja ára undirbúningi
vígslusýningarinnar; ástum og örlög-
um fólksins í bænum meðan á öllu
þessu stendur; hönnun og smíði húss-
ins og þrotlausum leikæfingum með
alls konar uppákomum óborganlegra
persóna.
Beatrís Mánadóttir, hvíslari og að-
stoðarleikstjóri, er sögumaður. „Það
fer vel á því að konur séu hvíslarar.
Hvísli bara endalaust“ (bls. 180), seg-
ir móðir hennar, beiskur og sjálf-
hverfur drykkjusjúklingur sem beitir
fólk andlegu ofbeldi. Beatrís býr yfir
hæfileikum sem eru arfur úr uppeld-
inu: Hún er samningamaðurinn,
diplómatinn sem tekst alltaf að gera
gott úr öllu og hafa alla góða. Þessir
hæfileikar hennar nýtast óspart í
þágu leikhússins þegar blíðka þarf
skapharðar prímadonnur og stífsinn-
aða kostunaraðila. En Beatrís á í
harðri baráttu innra með sér; hún
þarf að taka á öllu sínu til að komast
undan sjúku lífs-
munstri móður sinnar;
hún gerir framtíðar-
áætlanir með mannin-
um sem elskar hana en
hún elskar giftan mann
sem elskar aðra mann-
eskju …
Líkt og í verkum
Tsjekovs eru persónur
Jöklaleikhússins ást-
fangnar en ást þeirra
er ekki gagnkvæm eða
endar með ósköpum.
Þannig er með ást
Beatrísar í meinum,
óendurgoldna ást
Brands á Ljúðmílu og
vonlausa ást leikstjórans Dýra
Blængs. Flóttaáætlun elskendanna
Hnefils og Sóleyjar til Svartaskógar
(þar sem Tsjekov dó úr berklum) end-
urspeglar tragikómík sögunnar og
vekur ýmsar spurningar um ást og
fórn. Kynferði og kynhneigð er mjög
til umræðu í Jöklaleikhúsinu enda
hefðbundnum kynhlutverkum snúið
við í uppfærslunni á Kirsuberjagarð-
inum. Dýri Blængur er „tvístur og
bíbí“ (166), Hugi hinn fagri á báðum
áttum og Jósef smyrjari (!) er hommi.
Karlmennskan öðlast nýja vídd í sög-
unni, allir karlarnir sem leika í Kirsu-
berjagarðinum þurfa að gangast und-
ir það sem leikstjórinn kallar
afkynjun þar sem stefnt er að ein-
hvers konar kynleysi (onesex) til þess
að hægt sé að lifa sig almennilega inn
í kvenhlutverkin: „ … ég vil að þið
þrýstið ykkur allir niður á kvenstigið.
Það er okkar vinnustig. Afkynjun
fyrst til að ná fram kvenkynjun. Síðan
trillum við upp og niður
kynskalann eftir því
sem við á. Og við vinnum
út frá konunni, út frá
móður alls sem er. Karl-
móður kvenmóður
barnsmóður. Alls ekki
út frá dýrinu í karlinum
og karldýrinu“ (155).
Dýri Blængur leikstýrir
völdum áhugaleikurum
sínum með aðferðum
Stanislavskíjs sem
ganga út á að leikararn-
ir verði að skilja leikritið
til fullnustu, lifa sig al-
gerlega inn í rullurnar
og lúta í einu og öllu
þeim kröfum sem leiklistargyðjan
gerir til þeirra. Brjóstahöld og hæla-
skór, sítt hár og lífstykki verða því að-
aláhyggjuefni þrekvaxinna glímu-
kappa og stórbænda. Kvenkynjunin
heltekur þá suma svo hastarlega að
hjónalíf leggst alveg niður og horfir
til vandræða. Fleiri algildi en kyn-
ferði fara á skrið á Papeyri; í öllum
látunum eignast menn börn framhjá
konum sínum og börn afneita jafnvel
mæðrum sínum og taka saman við
nýjar.
Persónur (leikendur) sögunnar eru
stórskemmtilegar og fyndnar í grát-
broslegum aðstæðum. Kvótakóngur-
inn Vatnar Jökull er bæði óútreikn-
anlegur og einfaldur í sjálfsupphafn-
ingu sinni. Listamaðurinn Hugi getur
ekki heitið neinu öðru nafni, hann
teiknar Jöklaleikhúsið af gríðarlegu
hugviti og útfærir það á snilldarlegan
hátt, allt frá hvíslaragryfju til norður-
ljósaþaks. Hann er tragískasta per-
sónan í sögunni og fórnar lífinu fyrir
listina og ástina. „Lillinn“ er undar-
legt fyrirbæri í sögunni, draugur sem
birtist af og til í sögunni og virðist
ekki hafa annan tilgang en vera gam-
aldags fyrirboði eða sýna hjátrú
bæjarbúa. Valdi bóksali, þýðandi
verksins, er stórfyndinn og kemst
ekki til þess að fremja margboðað
sjálfsmorð vegna anna. Að lestri lokn-
um þekkir lesandinn hvern mann á
Papeyri og nágrannasveitum og gæti
heilsað þeim eins og gömlum kunn-
ingjum.
Stíll sögunnar er yfirlætislaus og
lúmskt fyndinn, gert er m.a. stólpa-
grín að sjálfumgleði og sjálfhverfu
leikenda og leikstjóra. Orðaleikir og
vísanir, tilsvör og tengingar; allt er
þetta vel undirbyggt og útpælt. Stillt
er upp andstæðum eins og karl-
mennsku og kveneðli; viðkvæmri
listamannslund andspænis greddu og
gróðahyggju; og drepið er á
spennuna milli landsbyggðar og
höfuðborgar án þess að gera lítið úr
öðru hvoru. Andi Tsjekovs svífur yfir
vötnum þar sem sagan hvorki predik-
ar né kveður upp dóma heldur sýnir
venjulegt fólk í amstri hvunndagsins
– og grimm örlög þess ráðast á með-
an.
Sagan endar á hárréttum stað: á
hápunktinum. Jöklaleikhús Steinunn-
ar Sigurðardóttur er einskonar
harmrænn farsi (líkt og leikrit Tsjek-
ovs) eða eins og segir í sögunni:
„ …ljúfsár dásemd þar sem glens og
harmur eru systkin að vega salt“ (31).
Glæsileg saga í glæsilegri bókarkápu.
Karldýr í Kirsuberjagarði
Steinunn Sigurðardóttir
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Steinunni Sigurðardóttur. Mál og
menning, 2001. 274 bls. Kápa: Ragnar
Helgi Ólafsson.
JÖKLALEIKHÚSIÐ
Steinunn Inga Óttarsdóttir
AF jarðlegum
skilningi er eftir
Atla Harðarson. Í
þessari bók tengir
hann saman sið-
fræði og verald-
arhyggju Davids
Hume, þróunar-
kenningu Darwins
og hugmyndir Al-
ans Turing um al-
tæka vél.
Áður hafa komið út eftir Atla heim-
spekiritin Afarkostir og Vafamál.
Í kynningu segir m.a.: „Heimspeki
er ekki bara hárfínar rökfærslur og
skarpleg greining á hugtökum, hún er
líka tilraun til að komast að kjarna
hvers máls, sjá samhengi sem ekki
liggur í augum uppi og tengja saman
þekkingu úr ólíkum áttum.“
Útgefandi er Háskólaútgáfan. Bók-
in er í kiljuformi, 176 bls. Verð: 2.980
kr.
Heimspeki
FLÖKKUSÖGUR eru meðal þess
skemmtiefnis sem fólk yljar sér við
og segir hvað öðru með nýjum nöfn-
um og nýjum áherslum árum saman.
Nafn sitt draga þær af því að þær
flakka manna á meðal, virða engin
landamæri en taka sér þegnrétt í
hverju landi með nýju yfirbragði.
Rakel Pálsdóttir þjóðfræðingur
hefur tekið saman skemmtilega bók
þar sem flestar af þeim sögum sem
gengið hafa fjöllum hærra undanfar-
in ár og áratugi eru tíndar til; þær
settar í þjóðfræðilegt samhengi og
flakk þeirra um heiminn rakið eftir
því sem tök eru á. Einkenni flökku-
sagna er þó gjarnan það að sjaldnast
er hægt að rekja þær heim til föð-
urhúsanna, hvernig sagan kviknaði í
upphafi er hulið í móðu. Gaman er að
velta fyrir sér að í flökkusögum nú-
tímans birtist hina aldagamla þörf
mannsins til munnlegrar frásagnar
og vekur upp spurningar um áreið-
anleika munnlegrar geymdar.
Bókinni skiptir Rakel upp í ellefu
kafla og flokkar sögurnar eftir inni-
haldi. Í kaflaheitum er haldið í hinn
gamansama og oft á tíðum neyðar-
lega tón sem einkennir margar sagn-
anna. Margar sagnanna bera með
sér fordóma samfélagsins og geta
þannig reynst ágætur mælikvarði á
hversu umburðarlynt eða þröngsýnt
það er á hverjum tíma.
Þrátt fyrir fræðilega umgjörð og
skýringar á eðli sagnanna er
skemmtunin þó helst fólgin í lestri
sagnanna sjálfra og upprifjun þeirra
sem ýmist eru til þess fallnar að
vekja hlátur, ótta eða óhugnað.
Bókin er hugsuð til afþreyingar
fyrst og fremst en þó fá lesendur
innsýn í viðfang þjóðfræði nútímans
og sögurnar sjálfar eru staðfesting
þess að ótti mannsins við hið ókunna,
við að verða að athlægi eða löngunin
til að koma fram réttlátri refsingu
gegn alls kyns óréttlæti finnur sér
farveg í sögum af þessu tagi.
Fordómar og fyndni
BÆKUR
Þjóðfræði
eftir Rakel Pálsdóttur. 171 bls. Bjartur
Reykjavík 2001. Gutenberg prentaði.
Birtingur hannaði kápu.
KÖTTURINN Í ÖRBYLGJUOFNINUM og
fleiri flökkusagnir úr samtímanum
Hávar Sigurjónsson