Morgunblaðið - 28.11.2001, Blaðsíða 6

6 B MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Á HVERJU hausti bætast nokkr-
ir nýliðar í hóp íslenskra rithöfunda
og er spennandi að fylgjast með
verkum þeirra, ekki síst þeirra sem
eru ungir og (vonandi) upprenn-
andi. Jón Atli Jónasson, höfundur
smásagnasafnsins Brotins takts, er
tæplega þrítugur að aldri og hér er
um að ræða hans fyrstu bók. Segja
má að Jón Atli sýni ákveðið áræði
með því að hefja ferilinn með smá-
sögum því að eins og allir vita eru
það yfirleitt skáldsögurnar sem
mestrar hylli njóta hjá lesendum –
sem og í bókmenntaumræðunni.
Hins vegar má velta því fyrir sér
hvort íslenska smásagan sé á leið
inn í nýtt blómaskeið, a.m.k. hefur
smásagnasöfnum fjölgað á útgáfu-
listum undanfarinna ára og í ár eru
þau óvenjumörg. Þá hafa þrenn
smásagnasöfn orðið hlutskörpust í
keppnum um bókmenntaverðlaun á
allra síðustu árum (Sumar sögur
eftir Elínu Ebbu Gunnarsdóttur
hlaut Bókmenntaverðlaun Tómasar
Guðmundssonar árið 1997, Vargatal
eftir Sigfús Bjartmarsson hlaut DV-
verðlaunin árið 1998 og Gula húsið
eftir Gyrði Elíasson hlaut Íslensku
bókmenntaverðlaunin 2000). Einnig
má minna á að smásagnasafn Þór-
arins Eldjárns Sérðu það sem ég
sé? trónaði í efstu sætum metsölu-
listanna árið 1998. Einnig má halda
því fram að smásagan hafi tekið
ýmsum breytingum á undanförnum
árum og ýmsar tilraunir hafi verið
gerðar með formið sem slíkt. Nefna
mætti örsöguna og stuttar tengdar
frásagnir sem erfitt er að mæla út
frá hefðbundnum stöðlum smá-
sagna (Vargatalið er gott dæmi um
slíkt).
Brotinn taktur hefur að geyma
ellefu sögur sem sumar tengjast
lauslega í gegnum persónur og
söguefni. Allar sögurn-
ar fjalla um ungt fólk,
brugðið er upp stutt-
um svipmyndum úr lífi
þeirra fremur en að
um eiginlega atburða-
rás sé að ræða. Í
mörgum sagnanna er
sjónarhornið bundið
við ungan karlmann
sem lýsir upplifun
sinni af umhverfinu.
Hugsanir hans og til-
finningar virðast oft á
skjön við „veru-
leikann“, hann á erfitt
með að standa undir
væntingum umhverfis-
ins og þjáist af óljósri sektarkennd.
Margar sögurnar miðla tilfinningu
fyrir tilgangsleysi tilverunnar, unga
fólkið er firrt á margs konar hátt;
firrt tilfinningalega, firrt frá nátt-
úrunni, firrt frá sjálfu sér. Þótt
efniviður sagnanna sé því tvímæla-
laust alvarlegur eru frásagnirnar þó
oftast með gráglettnum undirtóni;
stutt í húmorinn og kaldhæðnina.
Sögur Jóns Atla eru kannski ekki
byltingarkenndar hvað form og efn-
istök snertir en engu að síður má
segja að í þeim kveði við nýjan tón
sem aðallega er fólginn í því að þær
lýsa reynslu þeirrar kynslóðar sem
nú er á milli tvítugs og þrítugs og
miðla þeirri reynslu á tungumáli
sem ekki hefur borið mikið á í ís-
lenskum bókmenntum. Þetta er vel
skrifaður texti á „hlutlausu“ tungu-
máli; án stíltilþrifa, myndmálsbeit-
ing í lágmarki og yfirbragðið afar
raunsæislegt. Málfar allra sagnanna
er hversdagslegt og orðfærið kunn-
uglegt úr tali ungs fólks í dag með
öllum sínum enskuslettum og vís-
unum til kvikmynda og tónlistar;
persónur „tjatta“, „dissa“, „chilla“
og „beila“ þegar það á við. Jón Atli
fer þó vel með slíkar slettur, þær
eru aldrei yfirgnæfandi heldur falla
eðlilega inn í samtöl og lýsingar.
Þessi stíll er í andstöðu við þann
stóryrta, ýkta orðaleikjastíl sem
gjarnan hefur verið notaður til þess
að lýsa veruleika
ungra Íslendinga í
dag.
Í upphafssögunni,
„Töframaðurinn“, er
sögumaður 11 ára
drengur sem er í
ferðalagi með foreldr-
um sínum og bróður.
Hann fer með föður
sínum í bíltúr í þeim
tilgangi að kaupa mat,
en faðirinn dettur í
það, reynir að fá
drenginn til að fela
drykkjuna fyrir móð-
urinni og bregst
ókvæða við þegar það
tekst ekki. Síðari hluti sögunnar
lýsir því hvernig faðirinn eltir
drenginn á harðahlaupum í þeim til-
gangi að berja hann. Þrátt fyrir
„hlutleysi“ frásagnarinnar miðlar
hún mynd af óhuggulegu fjölskyldu-
mynstri og einrænum dreng sem
flýr inn í sjálfan sig á vit ímynd-
unaraflsins. Í næstu sögu, „Borð
fyrir Báru“, gæti allt eins verið um
sama dreng að ræða, þrettán árum
síðar. Hann býr með fráskildum,
drykkfelldum föður sínum, móðirin
hefur fengið sér nýjan mann og
bróðirinn er í friðarsveit í Bosníu.
Sjálfur reynir hann „að virka
mannalegur“ en er „samt meira
eins og Palli sem var einn í heim-
inum“. Vel mætti álykta að í þess-
um fyrstu sögum sé lagður grund-
völlur að persónulýsingu sem síðar
mætir lesandanum í fleiri sögum.
Hér er um að ræða ungan karl-
mann, viðkvæman undir skrápnum,
sem á erfitt með að staðsetja sjálfan
sig í tilverunni. Þetta á til dæmis
ágætlega við hinn grátgjarna sögu-
mann þriðju sögunnar, „Svart
barn“; sögumann fimmtu sögunnar,
„Refir og menn“; unga manninn
sem rúntar um bæinn, reykir gras
og fer í partí í titilsögunni „Brotinn
taktur“; eða hinn duglitla fjöl-
skylduföður í Grafarvoginum í sög-
unni „Hvítur jagúar“ sem ber ör á
úlnliðunum og á sálinni.
„Refir og menn“ er skemmtileg
lýsing á hugsanaferli sem fer af
stað í sögumanninum þegar besti
vinur hans er að verða faðir. Hvergi
er sagt beint út að sögumaður finni
fyrir afbrýðisemi, en á hárfínan hátt
er lýst blendnum tilfinningum höfn-
unar, útilokunar og einmanaleika:
„Besti vinur þinn er að verða
pabbi og þú bara faðmar hann að
þér og heldur honum þangað til
hann er að kafna. Kannski komu
líka nokkur tár en það er enginn að
tala neitt um það. Svoleiðis á það
bara að vera og þannig er það hjá
þeim. En ekki orð um hitt sem hann
var að hugsa. […] Einar hringdi.
Nei, Einar og Hanna. Það var
þannig núna. Þau tvö í símanum“
(59).
Í sögunni „Móðurlandið“ er lýst
ferðalagi þriggja ungra manna í
Landmannalaugar og því lýst
hvernig náttúran er þeim framandi,
þeir þekkja hana aðeins af síðum
tímaritanna: „Við erum staddir inni
í tölublaði af Iceland Review“ (99).
Sögumaður hefur nagandi sam-
viskubit yfir að þekkja ekki landið
sem hann býr í og þeir félagar eru
vanari „að vera úti í geimnum með
Sigourney Weaver eða á barnum
hennar Ally McBeal“ (101) en úti í
íslenskri náttúru. Veruleiki kvik-
myndanna er sá tilvísanaheimur
sem er fyrirferðarmestur í smásög-
um Jóns Atla og er það líklega of-
urraunsæ lýsing á reynslu hans
kynslóðar.
Titillinn Brotinn taktur er góður
samnefnari fyrir allar ellefu sög-
urnar og gefur strax tóninn fyrir þá
brotakenndu reynslu sem sögurnar
miðla og þá brotgjörnu vitund sem
sjónarhorn flestra sagnanna er
bundið við. Sögurnar eru misgóðar,
eins og gerist og gengur í slíku
safni, en þær bestu eru mjög sterk-
ar og batna við endurtekinn lestur.
Spennandi verður að fylgjast með
Jóni Atla Jónassyni í náinni fram-
tíð.
„ … úti í geimnum með
Sigourney Weaver“
BÆKUR
Smásögur
Eftir Jón Atla Jónasson. Forlagið 2001,
141 bls.
BROTINN TAKTUR
Soffía Auður Birgisdóttir
Jón Atli Jónasson
B10 er skáld-
saga fyrir ung-
linga eftir Yrsu
Sigurðardóttur.
Vorið sem Hall-
gerður fermist
verða þau tvö
fermingarbörn
sem skara fram
úr í kristilegu
hugarfari verð-
launuð með Par-
ísarferð. Hallgerður ætlar sér að
sigra og velur boðorðin tíu til að lifa
eftir – þau eru svo sjálfsögð að það
er næstum ómögulegt að brjóta
þau. Eða hvað?
Hér er á ferðinni enn ein
skemmtisagan úr smiðju Yrsu sem
margir þekkja af fyrri bókum henn-
ar; Þar lágu Danir í því, Við viljum
jólin í júlí og Barnapíubófinn, Bú-
kolla og bókarránið.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 219 blaðsíður. Prent-
vinnsla Oddi hf.Leiðbeinandi verð:
2.490 kr.
Unglingar
Í Mánaljósi – æv-
intýri Silfurberg-
þríburanna er
skáldsaga eftir
Kristínu Helgu
Gunnarsdóttur.
Í hvítu höllinni
við Gullvoga-
stræti búa þríbur-
arnir Íris Ína, Ísa-
bella og Júlíus
hjá foreldrum sínum. Þar hafa þau
allt sem tólf ára börn geta óskað
sér nema hamingjusamt fjöl-
skyldulíf.
Fyrir síðustu bók sína, Móa
hrekkjusvín, hlaut Kristín Helga
Barnabókaverðlaun Fræðsluráðs
Reykjavíkur.
Jean Posocco myndskreytti sögu
Útgefandi Mál og menning. Bókin
er 217 blaðsíður. Prentvinnsla Oddi
hf.
Leiðbeinandi verð: 2.490 kr.
Börn
Í leit að tím-
anum er eftir
Bergljótu Arn-
alds. Hér er á
ferðinni ævintýri
um tímann. Á
sjálfum afmæl-
isdeginum
ferðast að-
alpersónan, Vikt-
or, í gegnum veraldarsöguna. Á
leiðinni kemst hann í kynni við
margar þekktar persónur, eins og
Napóleon og Sesar. Hann þarf að
berjast við kúreka og sjóræningja,
og ekki batnar ástandið þegar hann
lendir á tímum risaeðlanna.
Útgefandi er Virago. Bókin er
200 bls. Verð: 2.480 kr.
Út er komin hjá
Máli og menningu
bókin Fótbolta-
sögur (tala sam-
an strákar) eftir
Elísabetu Jök-
ulsdóttur
Fótboltasögur
Elísabetar eru ör-
sögur sem allar
fjalla um knattspyrnumenn og lýsa
tilveru þeirra í kringum boltann, í
einkalífinu og í hugarheimi sínum.
Þetta eru skemmtilegar sögur með
orðfæri fótboltans, sumar smellnar,
aðrar ljóðrænar, jafnvel heimspeki-
legar, en allar skrifaðar af innsæi
og næmi sem menn þekkja frá fyrri
verkum höfundar.
Ef undan eru skildar barna- og
unglingabækur hefur knattspyrna
ekki orðið mörgum rithöfundum
efniviður í skáldskap, hvað þá kon-
um sem lengi var lokaður heimur
fótboltans. Hin nýja bók Elísabetar
er að þessu leyti einstæð í ís-
lenskri bókmenntasögu, og þótt víð-
ar væri leitað.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 77 blaðsíður.
Prentvinnsla Oddi.
Leiðbeinandi verð: 3.490 kr.
Örsögur
heimurinn sem tekur
á sig afleiðingar af
valdníðslu, kúgun og
spillingu þeirra sem
stjórna og hafa
stjórnað í gegnum
aldirnar. Sannleikur-
inn er aldrei sagður,
menn skálda í eyður
og til verður hjátrú og
ýkjusögur. Menning-
ararfi er eytt en þó
ekki af tímans tönn,
heldur í tannhjóli
valdabaráttu, yfir-
gangssemi, græðgi, en
þó ekki síður á því
altari góðmennskunn-
ar sem kallar sig trúboð.
Þótt ferðabókin sé skrifuð eins
og um eina samfellda ferð sé að
ræða, fer því þó fjarri. Hún er
steypt saman úr nokkrum ferðum
sem spanna tuttugu ár og höfundur
vísar oft til þeirra breytinga sem
verða á þeim árum. Hann gerþekk-
ir það umhverfi sem hann er að
lýsa og vefur inn í frásögn sína
stuttum og markvissum upplýsing-
um úr stjórnmálasögu þorps, hér-
aðs, borgar eða svæðis sem eru
nauðsynlegar til þess að lesandinn
skilji hvers vegna öll þessi hnign-
un, hvers vegna öll þessi eymd og
hvers vegna ekki er mögulegt að
ÞAÐ væri synd að segja að
ferðasögur hafi verið í uppáhaldi
hjá mér í gegnum tíðina, frekar að
ég hafi skussast til að lesa þær
þegar ég hef þurft þess og varð því
ekkert sérlega upprifin þegar ég
fékk í hendur „ferðabók“ þessa.
Leist líka illa á það hvað letrið
var smátt, sagan þéttskrifuð og
bókin löng, velti því fyrir mér
fyrstu tuttugu síðurnar hvort ég
ætti ekki að hætta við hana – en
það var of seint. Ég var föst í því
þéttriðna ævintýraneti úr efni, stíl,
málfari og frásagnarsnilld sem
dugar alltaf til að kyrrsetja mig við
leslampann; öllu öðru aflýst.
Sólskinsrútan er sein í kvöld hef-
ur að geyma sögur úr ferðum Sig-
fúsar Bjartmarssonar um bakgarða
Rómönsku-Ameríku á árunum 1978
til 1999. Þá bakgarða sem aldrei
yrði getið um í túristabæklingum,
þótt heimsendir lægi við. Þetta er
heimurinn sem er ekki til, jafnvel
þótt hann lifi góðu lífi í stórborg-
um, vinsælum túristastöðum við
ströndina og afskekktum indíána-
þorpum uppi í fjöllum. Þetta er
snúa gæfuhjólinu við.
Slík innskot eru gædd
mikilli kímni og byggj-
ast á hreint ótrúlegri
hæfni til að greina að-
alatriðin frá aukaatrið-
unum. Það eru engar
málalengingar, nema
þá helst til að skapa
andrúmsloft og
skemmta lesandanum.
Mannlífslýsingarnar
í bókinni eru með ein-
dæmum vel skrifaðar.
Á ferðum sínum hittir
Sigfús aðallega
dreggjar mennskunn-
ar, fólk sem hefur
löngu týnt öllu vitsmuna- og til-
finningalífi en lifir þess í stað
hvatalífi, með tilheyrandi sjálfseyð-
ingu og algerum skorti á sjálfsvirð-
ingu. Engu að síður býr þetta fólk
yfir sínum fordómum og nær víðast
hvar að koma auga á mun á sjálf-
um sér og hinum – og þá sjálfum
sér til hróss. Á köflum er eins og
hann sé að ferðast um svo súrreal-
ískan heim að ýmist minnir sagan á
fantasíubókmenntir eða martraðir.
Málfar sögunnar er enn eitt æv-
intýrið. Sigfús hikar ekkert við að
nýta orð úr erlendum tungumálum
til þess að skreyta frásögn sína og
gerir það svo vel að hver setning
er girnileg. Hann lagar orðin að ís-
lenskum málreglum og sýnir svo
ekki verður um villst að þótt ís-
lenskan ættleiði þau orð sem henni
sýnist, verður hún síður en svo
menguð – heldur enn meira djúsí.
Slíka list í meðferð máls man ég
ekki eftir að hafa séð frá því í bók-
um Laxness.
Tilfinningin er alger fyrir því
hvernig er hægt að auðga málið og
lesturinn minnir helst á það að
háma í sig úr botnlausum konfekt-
kassa. Það þarf býsna góða þekk-
ingu á málinu til að brjóta regl-
urnar en það þarf ekki síður góða
þekkingu til að þenja þær og laga
að sinni tjáningaraðferð. Það tekst
svo um munar hér.
Sólskinsrútan er sein í kvöld er
afburða vel skrifað verk um heim
sem fæst okkar eiga aðgang að.
Hann er heillandi og hættulegur,
seiðandi og fráhrindandi, fullur af
ævintýrum og eftirminnilegum per-
sónum sem lifa þótt þær séu ekki
til, búi við götur sem ekki hafa
ekki nafn, í húsum sem ekki hafa
númer, í þorpum sem hefur verið
eytt og fjöllum þar sem ekkert
grær nema dauðinn og djöfullinn.
Frásögnin er hreinræktuð snilld
frá upphafi til enda.
Botnlaus konfektkassi
BÆKUR
Ferðabók
Eftir Sigfús Bjartmarsson. Útgefandi:
Bjartur 2001. 279 bls.
SÓLSKINSRÚTAN ER SEIN Í KVÖLD
Sigfús Bjartmarsson
Súsanna Svavarsdóttir