Morgunblaðið - 28.11.2001, Blaðsíða 8

8 B MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÆVISÖGUR hafa lengi verið með
vinsælasta lestrarefni Íslendinga og
kunna að vera á því margvíslegar
skýringar sem ekki verða tíundaðar
hérna. Vinsældir þessarar bók-
menntategundar ættu þó varla að
koma nokkrum á óvart; góð ævisaga
getur falið í sér heillandi fróðleik um
mannlíf og menningu misfjarlægrar
fortíðar auk heillandi og athyglis-
verðrar persónulýsingar, þegar vel
tekst til. En meðal íslenskra ævi-
sagna er margur misjafn sauðurinn
og hnignun þessa bókmenntaforms
hefur verið áberandi á síðastliðnum
áratugum hérlendis sem erlendis,
ekki síst í útþynntu formi þeirra í svo-
kölluðum viðtalsbókum.
Það er hins vegar engum blöðum
um það að fletta að á undanförnum
árum hefur átt sér stað ákveðin end-
urreisn í íslenskri ævisagnaritun, sem
meðal annars má merkja af því að
nokkur slík verk hafa hlotið verð-
skulduð bókmenntaverðlaun og ann-
ars konar viðurkenningar. Nefna má
bækur á borð við ævisögu Snorra á
Húsafelli eftir Þórunni Valdimars-
dóttur, ævisögu Guðmundu Elías-
dóttur eftir Ingólf Margeirsson, ævi-
sögu Guðmundar Böðvarssonar eftir
Silju Aðalsteinsdóttur, ævisögu Hall-
dóru Briem eftir Steinunni Jóhann-
esdóttur, ævisögu Einars Benedikts-
sonar eftir Guðjón Friðriksson og
ævisögu Jónasar Hallgrímssonar eft-
ir Pál Valsson. Ævisaga Bjargar C.
Þorláksson eftir Sigríði Dúnu Krist-
mundsdóttur skipar sér tvímælalaust
í flokk slíkra úrvalsævisagna og er að
henni mikill fengur.
Björg Caritas Þorláksson er án efa
meðal merkustu Ís-
lendinga. Samtíð henn-
ar þekkti hana sem
menntuðustu konu Ís-
lands og merkan fræði-
mann, en sú staðreynd
skapaði henni hvorki
starf, auð né völd, og
nafn hennar féll óverð-
skuldað í gleymsku og
hefur að mestu legið í
þagnargildi þar til nú
að Sigríður Dúna lyftir
því aftur til lífs af eft-
irtektarverðri alúð og
traustri fræðimennsku.
Hún „fæddist í hríð-
arbyl í torfbæ norður í Húnaþingi árið
1874“ og var skírð Björg Karítas Þor-
láksdóttir. Síðar tók hún sér nafn eig-
inmanns síns (Sigfúss) Blöndal;
breytti stafsetningu millinafnsins í
Caritas; skrifaði undir dulnefninu
Björn Simon; og tók að lokum aftur
föðurnafn sitt í breyttri mynd: Þor-
láksson, eftir skilnað frá eiginmann-
inum. Sigríður Dúna leggur út af
þessum nafnabreytingum í bók sinni
og segir þær vitna um sjálfssköpun
konunnar sem umbreytti fleygum
orðum Sókratesar, „Maður, lærðu að
þekkja sjálfan þig,“ og skrifaði í einu
rita sinna: „Maður, lærðu að skapa
sjálfan þig.“
Sjálfssköpun er leiðarstefið í verki
Sigríðar Dúnu. Hún leitast við að
sýna hvernig óbreytt íslensk sveita-
stúlka braust til mennta af mikilli ein-
urð, þrá, elju og sköpunarþrá, þrátt
fyrir margvíslegt mótlæti, persónu-
legt og samfélagslegt, þar til hún
varði doktorsritgerð sína, „um lífeðl-
isfræðilegan grundvöll þriggja eðlis-
hvata; næringarhvatar, hreyfihvatar
og kynhvatar,“ með glæsibrag við
Parísarháskóla árið 1926. Leiðin að
takmarkinu var bæði löng og ströng
en vörðuð framúrskarandi námsár-
angri og miklum afköstum á sviði
fræða, greinaskrifa, skáldskapar og
þýðinga – að ógleymdri
íslensk-dönsku orðabók-
inni sem hún vann að í
félagi við eiginmann
sinn í tvo áratugi og er æ
síðan við hann kennd.
En barnlaust hjóna-
bandið og stopul fræða-
skrif fullnægðu ekki þrá
þessarar merku konu
eftir lífsfyllingu og
þroska andans og þegar
hún var komin á fimm-
tugsaldur tók hún til við
nám og sjálfssköpun að
nýju með áðurgreindum
árangri.
En líf Bjargar C. Þorláksson var
síður en svo samfelld sigurganga.
Hún þurfti að glíma við veikindi lík-
amleg og andleg (á síðari hluta ævinn-
ar), en sárast hefur vafalaust verið að
glíma við þær skorður sem kynferði
hennar setti henni, fordóma mennta-
manna- og vísindasamfélagsins gagn-
vart konum sem fóru inn á „þeirra
svið“ og þrátt fyrir sína ótvíræðu
hæfileika sáu ráðamenn Háskóla Ís-
lands aldrei ástæðu til að búa henni
starfsvettvang við hæfi hér heima, né
heiðra hana á viðeigandi hátt. Sú yf-
irsjón varð frænda hennar, Jóni Dúa-
syni, tilefni til að spyrja í bréfi til Guð-
mundar Finnbogasonar, þáverandi
landsbókavarðar: „Hvers vegna
gleymduð þið Björgu?“
„Í þau ellefu hundruð ár sem Ísland
hefur staðið,“ segir Jón, „hafa Íslend-
ingar aldrei eignast konu sem kemst í
námunda við Björgu hvað lærdóm
snertir og því miður verður líklegast
bið á að svo verði á næstunni.“ Hann
bendir á að Háskóli Íslands hafi sæmt
Sigfús heiðursdoktorsnafnbót fyrir
orðabókina og Bókmenntafélagið
gert hann að heiðursfélaga, sem sé
ágætt, en spyr hvers vegna hafi verið
gengið fram hjá Björgu við þessar út-
nefningar. [...] Jón segir Íslendinga
aldrei hafa sýnt Björgu vísindalega
viðurkenningu og þó að hún verði
ekkert minni í framtíðinni fyrir það að
hafa verið höfð í öskustónni þá sé
þetta þvílík hneisa að ekki megi við
una. Jón vill láta kjósa Björgu heið-
ursfélaga í Bókmenntafélaginu og út-
nefna hana heiðursprófessor við Há-
skóla Íslands áður en það verður um
seinan. (322–324.)
Það var um seinan; Björg dó
skömmu eftir að frændi hennar ritar
þetta bréf, sárþjáð af brjóstakrabba-
meini 23. febrúar 1934.
Þótt lífsferill og sjálfssköpun
Bjargar sé það söguefni sem hvað
mest heillandi er að lesa um í verki
Sigríðar Dúnu er ekki síður athygl-
isvert að fræðast um það samfélag
sem hún lifði í heima og erlendis.
Sögusviðin eru mörg; Björg vex upp í
lítt þróuðu íslensku bændasamfélagi
nítjándu aldarinnar en átti framsýna
og góða foreldra; hún bjó í rúma tvo
áratugi í Kaupmannahöfn og dvaldi
langdvölum í Þýskalandi og Frakk-
landi. Frakkland var hennar heima-
land á síðari hluta ævinnar, þar leið
henni vel enda var það þar sem henni
gáfust bestu tækifærin til sjálfstæðis
og fræðistarfa. Það þarf ekki að fjöl-
yrða um hversu umbreytingarsama
tíma Björg lifði; þetta voru tímar
hraðra þjóðfélagsbreytinga og fram-
fara, en einnig tími fyrri heimsstyrj-
aldarinnar og þeirra hörmunga sem
stríðið leiddi yfir Evrópu. Öllu þessu
kemur Sigríður Dúna vel á framfæri
og í bókarlok gerir hún skilmerkilega
grein fyrir vinnubrögðum sínum og
rannsóknarvinnunni á bak við verkið.
Með ævisögu Bjargar C. Þorláks-
son hefur Sigríður Dúna skilað verki
sem hún getur verið stolt af og fróð-
legt verður að sjá framhaldið, en í ráði
er að gefa út greinasafn Sigríðar
Dúnu og fleiri fræðikvenna þar sem
farið verður nánar í saumana á fræð-
um doktors Bjargar. Ég bíð spennt
eftir því verki.
Soffía Auður Birgisdóttir
Hvers vegna
gleymdu þeir Björgu?
BÆKUR
Ævisaga
Eftir Sigríði Dúnu Kristmundsdóttur. JPV
útgáfa 2001, 403 bls.
BJÖRG. ÆVISAGA BJARGAR C.
ÞORLÁKSSON
Björg C. Þorláksson
SÍÐASTA hálfa áratuginn eða svo
hefur nafn verkalýðsleiðtogans Hall-
dórs G. Björnssonar æ oftar borið á
góma í þjóðmálaumræðunni og hann
orðið meira áberandi. Þetta kann að
hafa komið mörgum nokkuð á óvart,
ekki vegna þess að þeir vissu ekki um
tilvist mannsins eða efuðust um hæfi-
leika hans, heldur vegna þess að hann
kom fyrst fram á sviðið sem áberandi
forystumaður í verkalýðshreyfing-
unni er hann var kominn á þann aldur
þegar flestir eru neyddir til að draga
sig í hlé, verða „löggilt gamalmenni“,
eins og stundum er sagt. Halldór var
þó enginn nýgræðingur í verkalýðs-
forystunni er hann gerðist formaður
Dagsbrúnar og síðan Eflingar, þar á
eftir Starfsgreinasambandsins og
loks varaforseti Alþýðusambands Ís-
lands. Þvert á móti hafði hann starfað
í Dagsbrún um áratuga skeið, setið
þar í stjórn, verið ritari félagsins og
síðan varaformaður Guðmundar J.
Guðmundssonar alla formannstíð
hans. Hann var þannig gamalreynd-
ur í hreyfingunni er hann loks komst
þar til forystu og að sumu leyti minn-
ir ferill hans á krónprinsana, sem
þurfa sumir að bíða þess svo ógnar-
lengi að að röðin komi að þeim.
Það liggur í augum
uppi, að maður sem
starfað hefur í forystu-
sveit íslenskrar verka-
lýðshreyfingar og verið
þar í innsta hring í tæp-
lega hálfa öld, kann frá
mörgu að segja. Og það
gerir Halldór svika-
laust. Ég verð að viður-
kenna, að í upphafi
lestrar leist mér ekki
meira en svo á bókina,
sýndist hún ætla að
verða ein af þessum
dæmigerðu íslensku
endurminningabókum
þekktra manna, ljóm-
andi vel skrifaður texti
um nánast ekki neitt. Það viðhorf
breyttist hins vegar snarlega er
áfram var lesið og Halldór fór að
segja frá starfi sínu í Dagsbrún og
kynnum af mönnum og málefnum á
þeim vettvangi. Frásögn hans er öll
fróðleg vel og bráðskemmtileg af-
lestrar. Hann segir hispurslaust frá
kynnum af forystumönnum í Dags-
brún, lýsir samskiptum manna innan
félags og við atvinnurekendur og í
síðasta hluta bókarinnar segir nokk-
uð gjörla frá gangi mála og breyt-
ingum innan verkalýðshreyfingar-
innar á síðustu árum. Sjálfum sér
hlífir Halldór ekki heldur og segir
tæpitungulaust frá einkalífi sínu.
Eins og vænta má er í þessari bók
að finna frásagnir af ýmsum minn-
isverðum atburðum í sögu lands og
þjóðar á síðari hluta 20. aldar, t.d.
júnísamkomulaginu 1964 og deilum
Ólafs Jóhannessonar og Björns Jóns-
sonar, sem leiddu til falls vinstri
stjórnarinnar vorið 1974. Frásagnir
og lýsingar á ýmsum foringjum reyk-
vískrar verkalýðshreyfingar eru og
eftirminnilegar, ekki síst af Eðvarð
Sigurðssyni og Guðmundi J. Guð-
mundssyni, og skýr er lýsing Hall-
dórs á samskiptum hins síðarnefnda
við þá Albert Guðmundsson og
Björgúlf Guðmundsson í furðulegu
máli sem upp kom árið 1986.
Björn Ingi Hrafnsson blaðamaður
hefur fært endurminningar Halldórs
í letur og tekist það ágætlega. Frá-
sögn hans er öll einkar læsileg og
skýr og þótt ég sé þess fullviss að
ekki verði allir sammála Halldóri um
viðhorf til ýmissa mála, atburða og
persóna, og sumir telji jafnvel nokk-
uð á sig hallað, fer hitt ekki á milli
mála, að hann talar enga tæpitungu,
en segir skoðanir sínar á mönnum og
málefnum hreint út.
Í mínum huga er það helsti galli
þessarar bókar að textinn er of stutt-
aralegur á köflum. Halldór getur fjöl-
margra eftirminnilegra atburða og
persóna úr verkalýðshreyfingunni og
kjarabaráttunni, en stundum með
þeim hætti að hætt er við því að les-
endur, sem ekki þekkja þeim mun
betur til sögunnar eigi erfitt með að
átta sig á samhengi atburðarásarinn-
ar og sögulegri þýðingu þess sem um
er rætt. Í þeim tilvikum hefði verið
gott gagn að ýtarlegri útskýringum.
Íslenskt þjóðfélag hefur tekið þvílík-
um stakkaskiptum á örskömmum
tíma að óvíst er t.d. hvort hinir yngri í
væntanlegum lesendahópi viti hvers
vegna hafnarverkamenn skiptu svo
miklu máli í Dagsbrún og félagið fyrir
þá. Sama máli gegnir um tengsl
verkalýðshreyfingarinnar og stjórn-
málaflokka fyrri tíðar, að ekki sé tal-
að um byltinguna, sem Halldór lætur
þó blessunarlega liggja á milli hluta
að mestu.
Þessi bók er bráðskemmtileg af-
lestrar og fróðleg um margt og hún
hefur þann góða kost að lesendur
kynnast sögumanni giska vel. Það er
alltof sjaldgæft í íslenskum ævisög-
um og endurminningum.
„Silfurrefur“ segir frá
Björn Ingi
Hrafnsson
BÆKUR
Ævisaga
Björn Ingi Hrafnsson skráði. Mál og
menning, Reykjavík 2001. 269 bls.
FRAM Í SVIÐSLJÓSIÐ. ENDURMINNINGAR
HALLDÓRS G. BJÖRNSSONAR
Jón Þ. Þór
Halldór
Björnsson
Bestu vinir –
Skemmtilegar
sögur um vináttu
hefur Vilborg Dag-
bjartsdóttir þýtt.
Hér eru kaflar
um vináttu úr bók-
um vinsælla
barnabókahöf-
unda. Það er
fjallað um leynivini, um hvernig er að
eiga engan vin, um baldna vini og um
það að verða óvinir.
Í kynningu segir m.a.: „Sögurnar
eru bæði skemmtilegar og áhrifamikl-
ar, maður brosir og kannast við sjálf-
an sig í skoplegum atvikum og hrífst
með lýsingum af sterkum tilfinn-
ingum þessara sígildu frásagna um
vináttu.“
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
129 bls., prentuð í Lettlandi. Verð:
2.380 kr.
Börn
Frá risaeðlum til
manna er í flokki
barna- og ung-
lingabóka frá New-
ton. Þýðandi er
Atli Magnússon. .
Meðal efnisþátta
sem fjallað er um
eru líkamsgerð
risaeðlanna, kjöt-
ætur og jurtaætur, grameðlan, enda-
lok valdaskeiðs risaeðlanna, þróunin
frá apa til manns, Darwin og uppruni
tegundanna, Neanderdalsmaðurinn,
þorp á forsögulegum tíma, forsöguleg
dýr og frumstæð list og verktækni.
Bókin er ríkulega myndskreytt
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
52 bls., prentuð á Ítalíu. Verð: 2.380
kr.
Heimur vélanna
er í flokki barna-
og unglingabóka
frá Newton. Jón
Daníelsson
þýddi.
Í þessari bók
segir frá þróun
tækni og véla á
fjölmörgum svið-
um sem snerta líf okkar á hverjum
einasta degi. Fjallað er um járn-
brautarlestir, bíla og flugvélar, raf-
magn, gúmmí og plast, miðlun frá
skrifletri til farsíma og gervihnatta
og tölvutækni af öllu tagi, og þá er
aðeins nokkuð nefnt. Bókin er ríku-
lega myndskreytt.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
52 bls., prentuð á Ítalíu. Verð:
2.380 kr.
Hin mennska vél
er í flokki barna-
og unglingabóka
frá Newton. Björn
Jónsson þýddi.
Hér segir frá
mannslíkamanum
og kerfum hans.
Líkamanum og
líkamsstarfsem-
inni er líkt við vinnu vélar sem gerir
frásögnina afar aðgengilega fyrir
lesandann, ásamt með fjölbreyttum
og aðlaðandi myndum. Fyrst er farið
í ferð um líkamann og einstök kerfi
skoðuð, síðan er einstökum líf-
færum lýst nánar en að lokum er
fjallað ítarlega um heilann og hugar-
starfsemina.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
52 bls., prentuð á Ítalíu. Verð:
2.380 kr.
Miklihvellur – og
svo kom lífið er í
flokki barna- og
unglingabóka. Jón
Daníelsson ís-
lenskaði.
Hér er fjallað
um það hvernig al-
heimurinn varð til
og hugmyndir manna um það gegnum
aldirnar.Meðal efnisþátta, sem um er
fjallað, eru uppruni efnisins, framtíð
geimsins, svarthol, samsíða heimar,
fæðing sólkerfisins, saga og lýsing
hverrar stjörnu í sólkerfinu, fæðing
jarðar, fæðing lífsins, fyrstu lífver-
urnar og þróunarsaga lífveranna.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
52 bls., prentuð á Ítalíu. Verð: 2.380
kr.