Morgunblaðið - 11.12.2001, Side 40

UMRÆÐAN
40 ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
POLAR PÚLSMÆLIR
ER EINKAÞJÁLFARINN ÞINN
SÖLUAÐILAR:
Intersport
Nanoq
Útilíf
Hreysti
Markið
Hlaupasíðan (hlaup.is)
Úrsm. Halldór Ólafsson
Akureyri
P. Ólafsson ehf.
Trönuhrauni 6, 220 Hf.
www.p.olafsson.is
sími 565 1533
PÚLSMÆLAR
SENDUM Í PÓSTKRÖFU
EINS og flestum mun kunnugt
stefnir Landsvirkjun að því að veita
efri hluta Jökulsár á Dal (Jöklu)
austur í Jökulsá í Fljótsdal og Lag-
arfljót. Um er að ræða ca. helming
af rennsli Jöklu við ósinn, og allt
jökulvatnið, sem til hennar fellur.
Svo stórfelldar veitur milli vatna-
sviða hafa ekki verið gerðar eða
áætlaðar í alvöru hérlendis enda
munu þær sjaldgæfar.
Með veitunum yrði báðum
stærstu vatnsföllum Héraðs gjör-
breytt. Jökla myndi breytast úr
jökulsá í bergvatnsá nema þann
stutta tíma sem Hálslón er fullt og
jökulvatn flæðir yfir stíflur. Þá gæti
hún orðið nær eins mikil og nú
vanalega á sumrin. Annars minnir
nafnið aðeins á forna frægð og
Kárahnjúkagljúfur verða tóm. Aur-
ar þorna og hætta er á auknu áfoki
af þeim. Selalátur eyðast.
Lagarfljót tvöfaldast næstum að
vatnsmagni og aurstyrkurinn allt
að fimmfaldast. Gegnsæi vatnsins
minnkar um helming, og hitinn
lækkar að sumarlagi. Litur breytist
úr blágráu í grábrúnt. Meðalvatns-
borð hækkar, flóðahætta eykst, og
hætta er á auknu landbroti. Lífríki
fljótsins mun hraka verulega og
fiskveiði og fuglalíf
minnka.
Þetta er viðurkennt í
matsskýrslu Lands-
virkjunar. Hins vegar
hefur verið hljótt um
ýmislegt annað. Nátt-
úrufræðileg og söguleg
sérstaða vatnanna hef-
ur ekki verið dregin
fram í dagsljósið, né
heldur þýðing þeirra
eða mikilvægi fyrir
náttúru og mannlíf.
Eðlislæg sérstaða
Jöklu felst m.a. í,
hversu vatnsmagn er
breytilegt eftir árstím-
um og að hún er aurugasta jök-
ulvatn á Íslandi, og þar með eflaust
í Evrópu, og líklega á jörðinni, enda
er talið að hún beri fram um 10
milljón rúmmetra af möl, sandi og
svifaur á ári. Einnig er sérstætt að
hún er fossalaus frá upphafi til ósa,
en víðast mjög straumhörð, og hef-
ur á fáum árþúsundum grafið
dýpstu og hrikalegustu gljúfur á Ís-
landi.
Sögulega séð er Jökla ekki síður
sérstæð. Hún er eina stórfljótið,
sem hefur verið brúað, líklega frá
upphafi byggðar, sbr. nafnið Jök-
ulsá á Brú, og eina vatnsfallið þar
sem kláfar hafa verið notaðir til
samgangna, líklega jafn lengi. Þeir
eru annars óþekktir nema etv. í
Suður-Ameríku! Ekkert vatnsfall er
eins heimaríkt í dal sínum og Jökla,
þar sem hún er órofa þáttur í
mannlífinu, og margir hafa hrifist
af tröllslegum krafti
hennar. Margt fleira
mætti tína til.
Verði Jökla svipt
jökulvatni sínu heyrir
flest það sem hér var
talið aðeins sögunni
til. Gígjustrengur
Jöklu slitnar og sam-
bandið við uppruna og
fortíð rofið.
Varla er hægt að
hugsa sér ólíkari
vatnsföll en Jöklu og
Lagarfljót, en þó er
Fljótið ekki síður sér-
stætt en áin. Eggert
Ólafsson kallar það
„mesta vatnsfall landsins“, sem
ekki er fjarri lagi, þó að sum séu
vatnsmeiri. Ef litið er á Lagarfljót
sem straumvatn er það dýpsta og
breiðasta fljót landsins, enda eina
vatnsfallið þar sem reglulegar sigl-
ingar hafa verið stundaðar hérlend-
is.
Þá má líta á Fljótið sem röð af
stöðuvötnum, tvö, þrjú, eða jafnvel
allt að 6 talsins, eftir því hvernig
þau eru afmörkuð. Efsta vatnið,
Lögurinn, er þriðja stærsta stöðu-
vatn landsins að flatarmáli og rúm-
máli, einnig með þeim dýpstu, og
mestur hluti þess er neðan sjáv-
armáls. Í botni þess fer fram meiri
gasmyndun en þekkist í öðrum
vötnum á Íslandi, og kallar gasið
fram fjölbreytt fyrirbæri á yfir-
borðinu.
Jökulsá í Fljótsdal er beint fram-
hald Lagarfljóts. Andstætt Jöklu er
hún er ein fossauðugasta jökulsá á
Íslandi. Í fljótinu er Lagarfoss,
virkjaður 1975.
Lagarfljótsormurinn er lang-
frægasta vatnaskrímsli landsins, og
það eina sem hefur orðið heims-
þekkt. Mikill fjöldi ritaðra og prent-
aðra heimilda er til um Orminn, og
því má það teljast með ólíkindum
að hans er hvergi getið í mats-
skýrslu Landsvirkjunar. Sumar
Orms-sýnir má rekja til gasfyrir-
bæra, en aðrar eru torskiljanlegar.
(Sjá grein höf. „Lagarfljót“, Lesb.
Mbl. 18. 8. 2001).
Í fljótu bragði virðast breytingar
Fljótsins ekki eins róttækar og á
Jöklu. Sýnileg breyting verður
einkum í litarfari. Aðrar breytingar
geta þó orðið verulegar, þegar til
lengri tíma er litið, svo sem á lífrík-
inu, og um sumar ríkir óvissa, þar
sem rannsóknir vantar. T.d. er ekk-
ert vitað um breytingu á ísalögum,
eða áhrif aukins sethraða á gas-
myndun og gaslosun.
Hér er nauðsynlegt að líta á
heildaráhrifin og þá tilfinningu sem
Héraðsbúar hafa fyrir þessu vatns-
falli, sem frá örófi alda hefur verið
lífæð héraðsins og áhrifavaldur.
Vitundin um breytingu, sem menn
verða stöðugt minntir á með nýjum
lit fljótsins, vegur hér ef til vill
þyngra en flest annað.
Gallar umhverfismats
Helsti galli mats á umhverfis-
áhrifum, eins og það er framkvæmt
hér á landi, er skortur á yfirsýn og
víðri skilgreiningu á umhverfinu.
Það er þó varla lögunum að kenna,
því að þar er umhverfi skilgreint
mjög vítt í 3. grein, j-lið: Samheiti
fyrir menn, dýr, plöntur og annað í
lífríkinu, jarðveg, jarðmyndanir,
vatn, loft, veðurfar, landslag, sam-
félag, heilbrigði, menningu og
menningarminjar, atvinnu og efn-
isleg verðmæti.
Samt sem áður hafa sumir þess-
ara þátta hafa orðið útundan í
matsferlum undanfarinna ára. Það
á fyrst og fremst við „menningu og
menningarminjar“, og að miklu
leyti um „landslag“. Einnig hættir
matsmönnum til að týna sér í smá-
atriðum, og sjá ekki skóginn fyrir
trjánum.
Sem dæmi má taka að fastar
fornminjar (rústir o.fl.) hafa verið
skráðar meðfram Lagarfljóti, allt
að 100 m frá bakka, en ekki er
minnst á sögulegt gildi Fljótsins, né
hina sérstæðu samgöngusögu Jök-
ulsár á Dal.
Varla verður sagt að reynt hafi
verið að meta landslag á áhrifa-
svæði Kárahjúkavirkjunar, þó að
óbeint komi það víða við sögu, t.d. í
tengslum við jarðfræðiminjar.
Kennt er um skorti á aðferðafræði,
en skynjun landslags og mat á því
verður ætíð persónulegt, eins og
þegar um listaverk er að ræða.
Greinarhöfundur hefur haft það
verkefni í þrjá áratugi að skoða og
skilgreina landslag. Síðustu 15 ár
hefur Hérað og hálendið upp af því
verið kannað. Niðurstöður af þeirri
könnnun voru ekki notaðar við um-
hverfismat Kárahnjúkavirkjunar,
heldur stuðst við vanburðuga nátt-
úruminjaskrá, sem Náttúruvernd
ríkisins stendur fyrir. Hún byggir á
litlum athugunum og handahófs-
kenndu vali og er því oft verri en
engin.
Lagarfljót og Jökla –
vanmetin vötn
Helgi Hallgrímsson
Hálendið
Varla verður sagt, segir
Helgi Hallgrímsson, að
reynt hafi verið að meta
landslag á áhrifasvæði
Kárahnjúkavirkjunar.
Höfundur er líffræðingur.
FULLYRT er af og til á opinber-
um vettvangi að banna beri olíuflutn-
inga um Reykjanesbraut og Grinda-
víkurveg vegna hættu á mengun
vatnsbóla á Suðurnesjum. Umræða
þessa efnis var nú síðast á aðalfundi
Samtaka sveitarfélaga á Suðurnesj-
um (sbr. umfjöllun í Mbl. 30. október
sl.) og gera má ráð fyrir skoðana-
skiptum um málið á Alþingi vegna
tveggja tillagna til þingsályktunar
sem þar hafa verið lagðar fram.
Þingsályktunartillaga um olíuflutn-
inga á Suðurnesjum var rædd á síð-
asta löggjafarþingi en ekki afgreidd.
Olíudreifing ehf. sendi þá umhverf-
isnefnd Alþingis greinargerð um
málið sem ástæða er til að vekja á at-
hygli þingmanna og almennings.
Helstu niðurstöður greinargerðar-
innar sem er að finna á slóðinni
www.hes.is eru eftirfarandi:
 Margfalt meiri líkur eru á að
venjulegur vöruflutningabíll með
200-400 lítra af olíu í geymum lendi
í umferðaróhappi en eldsneytis-
flutningabíll.
 Afleiðingar þess, að 400 lítrar af ol-
íu renni af geymi flutningabíls ná-
lægt vatnsbólum Suðurnesja-
manna eða að heill farmur
olíuflutningabíls (40.000 lítrar) fari
niður eru mjög svipaðar. Talsverð-
ar líkur eru á að vatnsból myndu
mengast í báðum tilvikum, mis-
miklar þó. Mengunarhætta af öðr-
um efnum hefur ekki verið metin
en full þörf er á að það verði gert.
 Allir þungaflutningar geta skapað
hættu gagnvart vatnsbólum að
Lágum, þ.e. mengun vegna um-
ferðaróhappa á um tveggja kíló-
metra kafla á þjóðveginum og að
vatnsból í Vogum mengist á um
eins kílómetra kafla.
 Eðlilegt væri að gera varúðarráð-
stafanir á vatnsverndarsvæðum og
á öryggissvæðum kringum þau,
t.d. þétta vegkanta og útbúa þétta
skurði sem tækju við olíunni áður
en hún kæmist í grunnvatnið. Slík
aðgerð myndi minnka mengunar-
hættu frá allri umferð.
 Sjóflutningar eldsneytis til
Grindavíkur myndu
auka flutningskostn-
að um u.b.b. 260%
(að meðtöldum
kostnaði við tilheyr-
andi birgðastöð og
lagnir). Innsiglingin
í Grindavík getur
auk þess verið vara-
söm eins og dæmin
sanna. Slys á sjó, þar
sem olíuleki kemur
við sögu, eru jafnan
mun erfiðari við-
fangs en slys á landi
og sérstaklega alvar-
leg þar sem hrygn-
ingarstöðvar helstu
nytjastofna þjóðarinnar eru úti
fyrir.
 Ályktunin af framansögðu er sú að
vatnsbólunum stafi óveruleg
hætta af flutningi eldsneytis ef
miðað er við alla aðra umferð á
þjóðvegum á Suðurnesjum. Aðrar
flutningsleiðir eru dýrar og hættu-
legar og koma ekki til álita.
 Eldsneytisflutningar landleiðina
til Suðurnesja eru afar mikilvægur
hlekkir í dreifingarkerfi Olíudreif-
ingar ehf. Ráðamenn fyrirtækisins
og sérfræðingar um áhættu við
flutninga telja að hættan sé í heild
minnst þegar flutningsleiðir elds-
neytis og annars varnings eru sem
stystar, óháð flutningsaðferð.
Bann við olíuflutningum á landi
væri óskynsamleg og raunar frá-
leit aðgerð. Nær væri að hyggja að
flutningi vatnsbóla eins og reynd-
ar hefur þegar verið ákveðið varð-
andi vatnsbólið við Voga – sem er
lofsverð og framsýn ákvörðun
ráðamanna í Vatnsleysustrandar-
hreppi. Þá má þétta vegkanta
Grindavíkurvegarins, lækka há-
markshraða og setja upp vegrið.
 Umræðan snýst nær einvörðungu
um olíuflutninga og hugsanlega
mengun af þeirra völdum. Önnur
mengandi efni eru flutt í stórum
stíl um Reykjanesbraut og
Grindavíkurveg en engar upplýs-
ingar er að hafa um umfang þeirra
flutninga. Nauðsyn-
legt er að gerð verði
einnig úttekt á þess-
um flutningum.
Umferð um
Lágasvæðið
Grindavíkurvegur
frá Reykjanesbraut til
Grindavíkur er 7,5
metra breiður vegur ut-
an byggða með 6,5
metra breiðu bundnu
slitlagi. Umferðarþung-
inn á veginum eru 1.753
bílar á dag og áætlar
Vegagerðin að um 10%
af þeim fjölda sé þung
umferð eða 175 þungir bílar á dag.
Eldsneytisflutningabílar fóru á síð-
asta ári 652 ferðir um veginn, þar af
326 lestaðir bílar sem svarar til 0,9
lestaðra bíla á dag eða 0,05% af um-
ferðinni um veginn. Tölfræðilegar
líkur á óhöppum í eldsneytisflutning-
um eru þannig litlar en hættan er
vissulega alltaf fyrir hendi og Olíu-
dreifing ehf. tekur sannarlega tillit til
þess í rekstri sínum.
Viðbragðsáætlun –
öryggisráðstafanir
Olíudreifing ehf. kappkostar að
gæta öryggis í hvívetna í starfsemi
sinni. Starfsmenn fyrirtækisins eru
þjálfaðir í að framfylgja sérstakri við-
bragðsáætlun ef eldsneytisflutninga-
bíll lendir í óhappi í umferðinni. Gert
er ráð fyrir að umsvifalaust hefjist
undirbúningur jarðborana og dæl-
ingar til bjargar vatnsbólum ef sýnt
þykir að takist ekki að koma í veg fyr-
ir mengun grunnvatns með dælingu,
þéttingum eða brottflutningi jarð-
vegs. Slíkar ráðstafanir eru vel
þekktar annars staðar í Evrópu og í
Norður-Ameríku. Olíudreifing ehf.
hefur sérfræðinga á þessu sviði í
þjónustu sinni og auk þess greiðan
aðgang að sérfræðifyrirtækjum er-
lendis.
Ef björgunaraðgerðir mistakast
og olíumengun berst í vatnsbólið að
Lágum þyrfti að grípa til viðeigandi
aðgerða. Flutningur vatnstöku á nýtt
svæði austan vegar yrði mjög kostn-
aðarsamur og því mun fýsilegra að
líta til hreinsunar á drykkjarvatni.
Nokkrar aðferðir koma til álita en al-
gengast er að nota kolasíu. Fyrirtæk-
ið Flemming Zwicky ApS í Dan-
mörku, sem sett hefur upp
hreinsibúnað í fjölmargar vatnsveit-
ur vestanhafs og austan, telur að
búnaður til að hreinsa vatnið myndi
kosta um 35 milljónir króna og rekst-
ur á hreinsistöðinni um 4 milljónir
króna á ári. Þá er miðað við vatns-
notkun upp á 160 lítra á sekúndu.
Kostnaðurinn myndi dragast saman
með tímanum eftir því sem styrkur
olíuefnanna minnkaði.
Flutningur á vatnsbólum Voga-
manna suður fyrir Reykjanesbraut
væri augljóslega ódýrari en hreinsun
vatns og yrði sennilega öruggasti og
hagkvæmasti kosturinn ef til slíks
kæmi. Olíudreifing ehf. er tryggð
gagnvart tjónum af þessum toga en
það má spyrja hvort sama eigi við um
aðra þá aðila sem stunda flutninga-
akstur um þjóðvegina og gætu valdið
álíka miklu tjóni vegna olíuleka?
Olíuflutningar á Suðurnesjum
Gestur Guðjónsson
Olíudreifing
Flutningur á vatns-
bólum Vogamanna suð-
ur fyrir Reykjanes-
braut, segir Gestur
Guðjónsson, væri aug-
ljóslega ódýrari en
hreinsun vatns og yrði
sennilega öruggasti og
hagkvæmasti kosturinn
ef til slíks kæmi.
Höfundur er umhverfisverkfræð-
ingur, M.Sc., umhverfis- og öryggis-
fulltrúi hjá Olíudreifingu ehf.
Meðgöngufatnaður
fyrir mömmu
og allt fyrir litla krílið.
Þumalína, Pósthússtr. 13, sími 551 2136