Morgunblaðið - 11.12.2001, Qupperneq 57

BRÉF TIL BLAÐSINS
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBER 2001 57
UMRÆÐA um einræktun fósturvísa
fór fram á Eldlínu Stöðvar 2 þann 26.
nóv. sl. Ágætur umsjónarmaður þátt-
arins, Árni Snæv-
arr, stjórnaði hon-
um af röggsemi
og auðmýkt. Þeg-
ar svo mikilvæg
mál eru rædd er
afar brýnt að
setja þau í rétt
samhengi. Mér
fannst vanta
nokkuð á það í
annars ágætum
þætti. Í fyrsta lagi
notuð þátttakendur orðið „klónun“ án
frekari skýringa. Nærtækara hefði
verið að nota orðið einræktun og gefa
á því skýringu.
Það var á Roslin stofnuninni í Skot-
landi sem lambið Dolly var einrækt-
að, 27. feb. 1997. Vísindamaðurinn
sem skapaði það var fósturfræðing-
urinn Ian Wilomut. Hann nefndi
lambið Dolly eftir Dolly Parton! Dolly
er í rauninni tvíburi annarrar kindar.
Tilgangurinn var að búa til kind með
ákveðna eiginleika til að geta búið til
ódýr lyf.
Samkvæmt frétt í Morgunblaðinu
nýverið, sem hefur staðið sig frábær-
lega varðandi upplýsingar til almenn-
ings um heilbrigðismálefni, hefur
bandarískt fyrirtæki, Advanced Cell
Technology Inc. sent frá sér tilkynn-
ingu um að það hafi búið til einrækt-
aðan fósturvísi sem lifði í nokkra
daga. Talsmenn fyrirtækisins segja
að ekki séu uppi áform um að búa til
einræktuð börn.
Aftur á móti verði einræktun notuð
til að búa til nýjar frumur og vefi fyrir
fólk sem þjáist af sykursýki, Parkin-
sonveiki og öðrum sjúkdómum. Stóra
spurningin í þessu sambandi er sú
hvort hér sé verið að fara inn á hála
braut sem síðar verði til þess að sið-
vitið fari fyrir lítið og allt verði falt
fyrir peninga? Það er ljóst hvert við-
horf alþjóðasamfélagsins er gagnvart
einræktun á mönnum. Ekki er undir
neinum kringumstæðum hægt að
réttlæta einræktun á mönnum. Ein-
ræktun er alvarlegt brot á mannrétt-
indum og gagnstæð grundvallarvið-
miðunum um jafngildi allra manna,
þar sem hún leyfir kynbóta- og kyn-
þáttaval á mannkyni. Það er gagn-
stætt mannlegri virðingu og krefst
tilrauna á mönnum. Hver og einn hef-
ur rétt á sínum erfðafræðilegu sér-
kennum og Evrópuráðið hefur bann-
að einræktun á mönnum. Bill Clinton
bannaði einnig notkun opinberra
styrkja til einræktunar á mönnum.
Erfðabætur
Erfðabætur kallast það þegar
skipulega er stefnt að framleiðslu
þekktra „æskilegra“ einkenna, svo
sem greindar, fegurðar, sterkrar lík-
amsbyggingar o.s.frv. Talsmenn
slíkra aðgerða eru gjarnan „hug-
sjónamenn“ um mannkynið eða kyn-
stofninn í heild frekar en heilbrigði
einstaklinga. Slíkri erfðatækni hefur
verið beitt um nokkurt skeið á dýr og
plöntur. Skemmst er að minnast þess
að á sínum tíma var uppi hugmynd
um „undaneldi“ Nóbelsverðlauna-
hafa! Erfðahreinsun er aftur á móti
flókið fyrirbæri. Tilgangurinn með
erfðahreinsun er yfirleitt að draga úr
böli tiltekinna einstaklinga.
Erfðahreinsun hefur t.d. verið líkt
við forvarnir og heilsugæslu þar sem
gripið er til ráðstafana til að draga úr
sjúkdómum. Það er brýnt í um-
ræðunni að taka fram greinarmuninn
á fósturvísi (embryo, þriggja mánaða
og yngri) og fóstri (fetus). Erfðarann-
sóknir á fóstrum eru aftur á móti sið-
ferðilega fábrugðnar öllu öðru for-
varnarstarfi, því að greining á
erfðagöllum leiðir í flestum tilvikum
til fóstureyðinga eins og komið hefur
fram í umræðunni um Downs heil-
kenni. Þar er þörf á aðgát í nærveru
sálar.
En nú má spyrja: Eru meiri helgi-
spjöll eða hroki fólgin í því að eiga við
erfðaefni DNA en að eiga við lifandi
vefi eins og gert er í skurðaðgerðum?
Það veltur á því hvort aðgerðin er í
læknisfræðilegum tilgangi og einnig
að hún erfist ekki. Aðgerðir geta ver-
ið varhugaverðar ef þær erfast. En
aðgerðir sem erfast ekki vekja ekki
eins áleitnar spurningar og þær sem
erfast.
Erfðavísindin geta verið ein af leið-
unum til að lækna og líkna. Það er
ekki hlutverk okkar að hafna slíkri
tækni, heldur nota hana á ábyrgan
hátt og til góðs. Siðfræðin stendur
ekki gegn vísindalegri framþróun
hvað það varðar, en þó er brýnt að
hafa í huga að ekki allt leyfilegt sem
er tæknilega kleift.
James Watson, framkvæmdastjóri
um genamengi mannsins (HGP), lýsti
markmiðum verkefnisins sem tilraun
til að lýsa því hvað það er að vera
mennskur: „Við héldum að örlög okk-
ar væru í stjörnunum en nú vitum við
að þau eru í genunum“. Viðhorf hans
felur í sér of mikil forlagahyggju að
mínu mati, en hitt er víst að við erum
kölluð til þess að vera ábyrg fyrir
sköpuninni og lífríkinu og vísindaleg-
ar niðurstöður á að nýta mannkyninu
öllu til hagsbóta.
Francis Collins, yfirmaður banda-
rískrar stofnunar sem rannsakar
genamengi mannsins, spáir því að
hægt verði að búa til genabreytta
menn með öruggum hætti innan
tveggja áratuga, en hann bætir við að
„skilningur á genamenginu mun ekki
gagnast okkur mikið við að skilja
mannsandann eða vita hver Guð er
eða hvað ást er.“ Það er ástæða til að
vara við því hugarfari að hægt sé að
finna tæknilegar lausnir á öllu.
ÓLAFUR ODDUR JÓNSSON,
prestur, Keflavík.
Umræða um einræktun
Frá Ólafi Oddi Jónssyni:
Ólafur Oddur
Jónsson
ÞAÐ ER alltaf gaman þegar maður
hrekkur við, staðnæmist, horfir í
kringum sig og sér sjálfan sig í nýju
umhverfi. Ég tala nú ekki um ef mað-
ur nær því að hugsa sig inn í annað og
nýtt umhverfi, – og lætur sig dreyma
um að skoða það umhverfi nýjum og
ferskum augum. Þannig leið mér á
sýningu þeirra Margrétar Jóelsdótt-
ur og Stephens Fairbairns í Gerðar-
safni á dögunum. Mig langaði til þess
að fara með Ferðasólstafi þeirra út úr
húsi og skoða allt upp á nýtt með
speglunum þeirra. Og bara sú tilfinn-
ing gjörbreytti deginum. Hugurinn
flaug um alla þá staði sem ég gæti séð
frá nýju sjónarhorni, og ég sá þá upp
á nýtt.
Margrét og Stephen eru þekkt fyr-
ir áratuga langar optiskar tilraunir í
málverkinu, ekki ólíkt þeim sem Vas-
arely stundaði forðum á annan máta.
Í list sinni hafa þau oft leikið sér með
optisku blekkinguna og alltaf gengið
út frá ákveðinni meðvirkni skoðand-
ans. Markmiðið hefur iðulega verið að
erta sjóntaugar áhorandans með
samsetningu lita og munstra. Til
þessa hefur það verið málverkið eða
listaverkið sjálft sem gesturinn hefur
einblínt á, en nú bregður svo við að
það er skoðandinn og umhverfið allt
sem er meginverkefnið. Það þarf ekki
að taka það fram að allur frágangur á
verkunum er aðdáunarverður og fer
því saman fáguð hönnun og úthugsuð
framsetning hugmynda þeirra. Sýn-
ingin í Gerðarsafni lýsir upp skamm-
degið. Ég setti þessar línur á blað til
þess að vekja á henni athygli svo fleiri
megi hafa af henni ánægju.
ÞÓRA KRISTJÁNSDÓTTIR,
listfræðingur.
Forvitnileg
sjónarhorn og
ferðalag hugans
Frá Þóru Kristjánsdóttur:
EINS OG fram hefur komið á síðum
blaðsins að undanförnu hafa röntgen-
tæknar breytt starfsheiti sínu og
heita héðan í frá geislafræðingar.
Ýmsir velta því fyrir sér hvers vegna
þessi breyting sé gerð. Því verður
ekki svarað í fáum orðum, en hér á
eftir fylgja nokkur rök fyrir því að
ákveðið var að breyta um nafn.
Sem starfstétt hafa röntgentæknar
verið til á Íslandi frá því um 1970. Áð-
ur voru konur sem tóku röntgen-
myndir kallaðar röntgenkonur, nema
þær sem voru hjúkrunarkonur að
mennt, þær fengu starfsheitið rönt-
genhjúkrunarkonur. Árið 1972 voru
fyrstu nemendurnir teknir inn í Rönt-
gentæknaskóla Íslands sem staðsett-
ur var á Borgarspítala sem þá hét svo.
Námið var tvö og hálft ár og var að
stórum hluta verknám sem fór fram á
röntgendeildum sjúkrahúsanna í
Reykjavík. Það var ekki fyrr en um
miðjan níunda áratuginn að námið
var flutt í Tækniskóla Íslands, og þá
var stúdentspróf gert að inntökuskil-
yrði. Þetta er sambærileg þróun og
hjá öðrum heilbrigðisstéttum; námið
verður lengra og sérhæfðara í takt við
framþróun læknavísindanna. Með-
fram þessum miklu framförum hefur
að sjálfsögðu þurft að treysta fræði-
legan grunn fagsins. Fyrstu röntgen-
tæknarnir framkvæmdu eingöngu
röntgenrannsóknir af þeirri gerð sem
flestir kannast við: skuggamyndir af
beinum eða lungum. Sú aðferð lifir
góðu lífi, en geislafræðingur sem
kemur til starfa á myndgreiningar-
deild í dag þarf að kunna skil á miklu
fleiru: tölvusneiðmynda-, segulóm- og
ísótóparannsóknir eru á hans verk-
sviði að ógleymdum geislavörnum.
Geislavarnir eru mikilvægur þáttur í
daglegu starfi geislafræðinga, því
þegar ákveðið hefur verið að gera
rannsókn með jónandi geislum sér
geislafræðingurinn um að halda geisl-
un á sjúkling í lágmarki. Geislafræð-
ingar vinna líka við fleira en mynd-
rannsóknir, t.d. við geislameðferð.
Það má geta þess að sambærilegar
starfsstéttir í öðrum löndum kenna
sig við geisla en ekki Röntgen, þó enn
sé reyndar hægt að finna Röntgen í
starfsheitum þar sem námið er tengd-
ara hjúkrunarfæði en hér á landi.
Almenn málnotkun hefur á sama
tíma þróast þannig að flestir tengja
endinguna “-tæknir“ við starfsmennt-
un sem ekki er á háskólastigi. Þessi
skilningur á nafninu hefur verið rönt-
gentæknum fjötur um fót. Það er vart
hægt að ætlast til að almenningur nái
að fylgjast með hröðum breytingum á
menntun heilbrigðisstétta, og ekki
bætir úr skák ef starfsheitið er vill-
andi.
Það skiptir auðvitað miklu meira
máli hvað við erum en hvað við heit-
um. Betra starfsheiti nýtist vel til að
kynna öðrum hver við erum, ekki
veitir af, og einn af mörgum kostum
heitisins geislafræðingur er hve vel
það fellur að íslensku máli.
JÓNÍNA GUÐJÓNSDÓTTIR,
formaður Félags geislafræðinga.
Hvers vegna
geislafræðingur?
Frá Jónínu Guðjónsdóttur:
Allt efni sem birt ist í Morgunblaðinu og Lesbók er varðveitt í upplýsinga-
safni þess. Morgunblaðið áski lur sér rétt t i l að ráðstafa efninu þaðan, hvort
sem er með endurbirt ingu eða á annan hátt . Þeir sem afhenda blaðinu efni t i l
birt ingar teljast samþykkja þetta, ef ekki fylgir fyrirvari hér að lútandi .
Yfirhafnir í jólapakkann.
N
ú
e
i
n
n
i
g
í
K
r
i
n
g
l
u
n
n
i
5 5 2 3 6 3 6 5 6 8 4 9 0 0
Munið
heimalækningaþjónustuna
Læknisvitjun kr. 3900
Sími 821 5369
S l o p p a r - s l o p p a r
Kringlunni www.olympia.is
Hvergi eins mikið úrval af
sloppum á dömur og herra
• S i lki•
• Sat ín•
• Frotté•
• Velúr•
• F l ís•