Morgunblaðið - 16.12.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
DALAI Lama er 63 ára gamall og gegnir
því tvöfalda hlutverki að vera útlægur leið-
togi alls sex milljóna Tíbeta í trúarlegum
málum og þjóðhöfðingi. Hann hefur gagn-
rýnt að Kínverjar skuli hafa þröngvað
framandi stefnu kommúnista upp á þjóðina,
brennt búddaklaustur og önnur forn menn-
ingarverðmæti og reynt með ýmsum ráðum
að útrýma séreinkennum Tíbeta. Leiðtogi
Tíbeta, sem fékk friðarverðlaunin 1989,
hefur lagt áherslu á að ekki skuli beita of-
beldi til að ná markmiðinu heldur við-
ræðum. Hefur hann lagt fram sáttatillögur
um að Tíbetar fái sjálfsstjórn innan kín-
verska ríkisins.
Dalai Lama og nokkrir fylgdarmenn hans
stungu í stúf við aðra fundargesti, klæddir
rauðum kuflum. Leiðtoginn gaf eitt sinn
færi á sér við reipið sem skildi á milli fjöl-
miðla og fundarmanna, blaðamaður Morg-
unblaðsins spurði hvort hann teldi líkur á
að kommúnistastjórnin myndi samþykkja
beinar viðræður við hann á næstunni.
„Það ættu hún að gera strax og við viljum
ekki bíða með viðræður,“ svaraði Dalai
Lama. „En þetta vill kínverska stjórnin ekki
og þar liggur vandinn. Málefni Tíbets eru
mjög viðkvæm fyrir stjórnvöld í Kína. Ef
það væri rétt sem þau segja og kínverskir
fjölmiðlar fullyrða líka að ástandið sé með
fullkomlega eðlilegum hætti í Tíbet ætti
stjórnin ekki að þurfa að vera svo viðkvæm.
Þetta er hvorki gott fyrir Kína né Tíbet.
Stefnan sem Kínverjar fylgja núna eykur
ekki öryggi og enn síður stöðugleika, hún
grefur undan honum vegna þess að hún
veldur erfiðleikum í stjórnarfarslegu sam-
bandi þjóðanna. Kínverska stjórnin ætti að
semja við okkur um samskipti þjóðanna til
að tryggja raunverulegan stöðugleika. Þá
myndi vissulega draga úr þeirri miklu and-
úð sem ríkir á Kínverjum. Erfitt er líka að
bæta efnahag Tíbeta nema í reynd verði
komið á tryggara ástandi. Mér finnst því
ljóst að nothæft samkomulag myndi koma
báðum deiluaðilum til góða.
Sumir kínverskir menntamenn, þ. á m.
rithöfundar, hafa reyndar stutt tillögur
mínar ákaft. Eins og menn vita mæli ég ekki
með fullu sjálfstæði og aðskilnaði frá Kína.“
– Fá þessir rithöfundar að tjá sig í Kína?
„Fyrir nokkrum árum fengu þeir að gera
það en núna held ég að það sé erfiðara,“
svaraði Dalai Lama, brosti snöggt eins og
hann gerir oft og kvaddi blaðamann með
því að taka þéttingsfast í öxlina á honum.
Enginn leiðarvísir fyrir
aðrar þjóðir
Einn af þekktustu friðarverðlaunahöfum
sem nú lifa er Desmond Tutu, erkibiskup í
Höfðaborg, en hann stendur nú á sjötugu.
Tutu var óbilandi í baráttu svarta meiri-
hlutans fyrir því að fá kosningarétt og önn-
ur mannréttindi, oft umdeildur en áhrifa-
mikill og hlaut friðarverðlaunin 1984.
Tutu sem er lítill en kraftmikill, var at-
kvæðamikill á ráðstefnunni, hlátrasköll
hans voru auðþekkjanleg jafnvel úr fjarska.
Og ekki leyndi sér þjálfun predikarans þeg-
ar hann var í ræðustól. Erkibiskupinn hefur
undanfarin ár veitt forystu opinberri nefnd
sem hefur kannað afbrot í tíð apartheid-
stefnunnar í Suður-Afríku með opinberum
yfirheyrslum sem notaðar eru til að upplýsa
málin en ekki dæma. Blaðamanni Morg-
unblaðsins tókst eitt sinn að króa Tutu af í
nokkrar mínútur, sagði deili á sér og biskup
svaraði umsvifalaust að aldrei hefði hann
komið til Íslands en „Íslendingar eru gott
fólk“. Hann var spurður hvort fleiri þjóðir,
til dæmis á Balkanskaga, ættu að reyna að
gera upp erfiða fortíð glæpaverka með
sömu aðferðum.
„Við getum aldrei búið til leiðarvísi sem á
við alls staðar,“ svaraði Tutu. „Við fórum
svona að og komumst að því að aðferðin
virkaði vel. Ef til vill ættu aðrar þjóðir að
kanna reynslu okkar og velta fyrir sér
hvort þær gætu farið sömu leið. Enginn get-
ur sagt að í Suður-Afríku hafi menn fundið
upp algildan leiðarvísi en okkur finnst að
aðferðin hafi dugað ákaflega vel þegar
kljást þurfti við tímann eftir átökin.
Ég tel að það hafi verið mikil blessun fyr-
ir okkur að heimurinn bað fyrir okkur og
við ættum ekki að vera raunverulega undr-
andi á því að kraftaverk gerist! Það var
einnig mikil blessun að við skyldum eiga þá
leiðtoga sem voru til staðar, það skipti
miklu. Hlutverk de Klerks og Mandela var
örlagaríkt þegar við leituðum leiða til að
fást við arfleifð fortíðarinnar.
Eins og við sáum þegar Sannleiks- og
sáttanefndin hóf störf býr fólk yfir miklu
veglyndi. Við hefðum ekki verið fær um að
efna til einhvers konar Nürnberg-rétt-
arhalda vegna þess að hvorugur aðilinn
vann beinlínis sigur á hinum. Menn vildu
ekki einfaldlega gefa öllum upp sakir en
tóku tillit til þess sem Mandela ráðlagði. Og
hann gat talað af miklum myndugleika,
hann hafði sjálfur þjáðst og sagði: Við skul-
um fyrirgefa.“
– Hann sýndi gott fordæmi?
„Já, en margir aðrir gerðu þetta einnig.
Hann var hins vegar stórkostlegt dæmi um
það sem almennt var á döfinni hjá fjöl-
mörgu svonefndu venjulegu fólki. Við get-
um ekki hreykt okkur af þessu, þetta er
gjöf.
Ekki er víst að alls staðar sé hægt að nota
alveg sömu aðferðirnar en grundvallaraf-
staðan er sú að fara varlega þegar umskipti
eiga sér stað, gætið þess að velja þá ekki
leið hefnda. Reynið að finna leið til að
sætta, reynið að segja: þeir sem frömdu
glæpina eru eftir sem áður fyrst og fremst
menn. Jafnvel þeir sem eru sekir um skelfi-
legustu ógnarverkin eru mannlegar verur
sem geta breyst til batnaðar,“ sagði Des-
mond Tutu.
„Hvorki gott fyrir
Kína né Tíbet“
Dalai Lama, leiðtogi Tíbeta.
Desmond Tutu erkibiskup.Morgunblaðið/Kristján Jónsson
VIÐ Holmenkollen Park-hótel í Ósló
er fjöldi manna á verði, sömu sögu er
að segja á helstu götuhornum í mið-
borginni. Þetta eru vopnaðir lög-
reglumenn, flestir með öflugar vél-
byssur af gerðinni Heckler&Koch,
alls staðar er ströng gæsla. Þegar
fréttamönnum er hleypt inn í húsa-
kynni norsku Nóbelsstofnunarinnar
er leitað í töskunum, sérþjálfaðir
hundar eiga að geta fundið lykt af
sprengiefni. Næsta hindrun er lög-
reglumenn með málmleitartæki og
þeir kanna jafnframt hvort nokkur
hafi falið hina gróðavænlegu uppfinn-
ingu Nóbels, sprengiefnið dínamít, á
sér innanklæða.
Þannig er heimurinn í upphafi
nýrrar aldar. Ein öld er síðan Nób-
elsverðlaunum var fyrst úthlutað,
friðarverðlaunum í Ósló en hinum í
Stokkhólmi. Nú fengu Sameinuðu
þjóðirnar og Kofi Annan þau, þótt SÞ
gangi víða illa að slökkva eldana.
Yfir tveir tugir fyrrverandi friðar-
verðlaunahafa og allmargir fræði-
menn komu fyrir hátíðarhöldin sam-
an á þriggja daga ráðstefnu þar sem
rætt var um átök á 20. öld og hvernig
bæri að hindra þau á nýrri öld.
Sem dæmi um það hve flókið það er
að tryggja einingu og frið má nefna að
á samkundunni tókst ekki að ná ein-
ingu um yfirlýsingu. Ásteytingar-
steinarnir, að sögn heimildarmanna
að tjaldabaki: Fyrst og fremst deilur
Palestínumanna og Ísraela en einnig
aðgerðirnar í Afganistan. Vitað var að
Desmond Tutu og fleiri vildu harða
gagnrýni á Bandaríkin, en aðrir, þar á
meðal Austur-Tímormaðurinn Jose
Ramos-Horta, styðja ekki aðeins loft-
árásirnar heldur einnig viðskipta-
bannið á Írak.
Breski sagnfræðingurinn Eric
Hobsbawm var svartsýnn á að ný öld
færði mönnum meiri frið, hann sagði
að eitt af einkennum nýrra tíma væri
að þurrkaður hefði verið út munurinn
á hermönnum og óbreyttum borgur-
um; hinir síðarnefndu væru nú ekki
síður skotmörk. Fræðimaðurinn
Louise Fawcett við Oxford-háskóla
sagði að kalda stríðið hefði ekki síður
snúist „um land og auðlindir en hug-
myndafræði“ en aðrir andmæltu og
sögðu að grundvallardeilan hefði ver-
ið milli frelsis og ánauðar.
„Þeir gátu einfaldlega
ekki skotið börn“
Rithöfundurinn Elie Wiesel fékk
verðlaunin 1986, hann er rúmenskur
gyðingur að uppruna og var fangi í
Buchenwald á stríðsárunum en býr
nú í New York. Hann minnti á að
hryðjuverk væru ekki nýtt fyrirbæri,
andstæðingar keisarans í Rússlandi
hefðu beitt þeim af miklum móð á 19.
öld. Eitt sinn skipulögðu þeir vand-
lega morð á borgarstjóranum í Sankti
Pétursborg, ætluðu að skjóta hann
þegar hann færi í vagni sínum til
kirkju.
„En hann ákvað skyndilega að taka
börnin með sér og þá hættu þeir við.
Þeir gátu einfaldlega ekki skotið á
börn,“ sagði Wiesel. Atburðirnir 11.
september sýndu hve grimmdin hefði
aukist. Ekki hefðu einu sinni verið
nefndar ástæður fyrir ódæðinu gegn
saklausum börnum, konum og körl-
um heldur fólkið myrt eins og af
kuldalegri rælni og án skýringa.
Dalai Lama hvatti til hófsemi en
minnti einnig á að stundum væri
reynt að dylja raunverulegt ofbeldi
með „fögrum orðum og brosi“. Of-
stæki væri ógnin sem mannkynið
þyrfti nú að glíma við en umburðar-
lyndi væri rauði þráðurinn í flestum
trúarbrögðum, þau ættu sér þann
sameiginlegan kjarna. Desmond Tutu
brýndi einnig fyrir mönnum að
gleyma því ekki að öll værum við
menn, „Saddam og Powell, bin Laden
og Bush“. Sumir
ræðumenn, þ.á m.
Hobsbawm, töldu
að 20. öldin hefði
verið blóðugust
allra í skráðri
sögu manna.
Rætur ofbeldis
og stríðs
Guatemalakon-
an Rigoberta Menchu Tum sagði að
eftir 11. september hefði baráttan
gegn hryðjuverkum valdið því að önn-
ur brýn vandamál hefðu fallið í skugg-
ann, umræðan hefði verið kæfð.
Gagnrýnistónn vegna meints skiln-
ingsleysis vestrænna þjóða á málefn-
um fátækra þjóða og yfirgangs í
heimsmálunum var algengur, jafnt í
máli verðlaunahafanna sem sumra
fræðimannanna. En hvað veldur
stríðum, hryðjuverkum og öðru of-
beldi?
Indverski hagfræðingurinn og
Nóbelsverðlaunahafinn Amartya Sen
er heimsþekktur fyrir rannsóknir sín-
ar á efnahagslegu misrétti, orsökum
fátæktar og leiðum til úrbóta. Hann
varaði í fyrirlestri sínum við því að
einfalda flókin mál með því að segja
að ef fátækt og misrétti hyrfu myndu
menn komast fyrir rætur ofbeldis.
Betra væri að viðurkenna að við viss-
um ekki mikið um bein orsakatengsl
milli fátæktar og blóðugra átaka í
heiminum. Útrýma ætti fátækt ein-
faldlega vegna þess að hún væri slæm
í sjálfu sér en ekki vegna þess að
sannað væri að hún væri grundvall-
arorsök allra átaka. Þetta gæti verið
en alls ekki víst að svo væri.
„Ég man að þegar ég ungur á Ind-
landi svalt fólk á götum Kalkútta en
braut ekki einu sinni rúðurnar í versl-
unum til að ná sér í mat,“ sagði Sen.
Margir fullyrtu að helsta ógnin við
frið á nýhafinni öld yrði ekki herská
stefna ríkja heldur ofbeldi laus-
tengdra hópa ofbeldismanna sem
ekki myndu hlíta neinum reglum um
mannleg samskipti. Þeir myndu aldr-
ei vilja semja um málamiðlun, aldrei
gefa öðrum sjónarmiðum tækifæri.
En er gagn að friðarverðlaunun-
um? Eru þau aðeins máttlaus orð,
tildur og samkvæmisleikir eða eru
þau tækifæri til að efla málstað sið-
menningar og hreyfa við samvisk-
unni?
Lech Walesa, fyrrverandi forseti
Póllands, er ekki í vafa um gagnið.
Hann fékk verðlaunin 1983, herlög
voru í gildi og kommúnistar héngu
enn á völdunum. Hann sagði stjórn-
völd hafa átt erfiðara með að þagga
niður í sér og ganga milli bols og höf-
uðs fjöldahreyfingunni Samstöðu
vegna verðlaunanna, „þau voru
skjöldur“. Og eins og bent var á í um-
ræðunum: orð eru til alls fyrst, líka
þegar menn biðja um frið.
Dínamít í
þágu heims-
friðarins
Öld er síðan Nóbelsverðlaunum var fyrst
úthlutað. Kristján Jónsson fylgdist með
ráðstefnu fyrrverandi friðarverðlaunahafa
fyrir skömmu og afmælishátíðinni í Ósló.
AP
Wiesel
Menchu
Walesa
Ramos-Horta
Hobsbawm
Friðarverðlaunin voru afhent í sal ráðhússins í Ósló. Meðal viðstaddra voru konungsfjölskyldan og ráðherrar.