Morgunblaðið - 16.12.2001, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
margir aðrir menntamenn kenn-
ingu Adams Smiths um ósýnilegu
höndina. Hann gat ekki ímyndað
sér, að regla gæti sprottið upp úr
frjálsum samskiptum einstaklinga.
Reglan hlaut jafnan að vera vald-
boðin, hún komst ekki á, heldur
var henni komið á. Mannlegt sam-
líf gat ekki verið skipulegt án þess
að vera skipulagt. Menn eins og
Kiljan töldu, að skipulagið yrði og
hlyti að vera sköpunarverk mann-
legrar skynsemi, smíðað eftir
vinnuteikningum einhvers gáfu-
mannafélagsins. Þeir skildu ekki,
að skipulagið gæti verið sjálf-
arríkið. Pílagrímsferð. Frelsaðir
menn í starfskynningu á himnum.
Hvernig gat okkur grunað að við
værum staddir í hel?“ En Hall-
grímur breytir nokkuð sögunni um
Veru Hertzsch og nýtir sér þar at-
vik úr lífi danska kommúnistaleið-
togans Arne Munch Petersen, sem
hvarf eins og Vera inn í Gúlagið
sovéska. Einar umgengst í Moskvu
kommúnistann Kristján Jónsson,
sem kallaður er Stjáni rauði vegna
stjórnmálaskoðana sinna. Stjáni á
litla dóttur með sænskri vinkonu,
Lenu. Þeir Einar og Stjáni sitja
eitt sinn að kvöldskrafi í herbergi
Stjána á gistihúsi. Þá handtekur
öryggislögregla Stalíns Stjána.
Þremur dögum síðar kemur Lena
til Einars, segist vita, að hún verði
senn handtekin eins og Stjáni, en
biður hann að taka litlu stúlkuna
þeirra með sér til foreldra hennar
í Svíþjóð. Einar neitar að gera
þetta, en iðrast síðar.
Í skáldsögu Hallgríms Helga-
sonar eru engar nýjar skýringar
veittar á því, hvers vegna Halldór
Kiljan Laxness sagði þjóð sinni
ósatt um Sovétríkin áratugum
saman og barðist auk þess fyrir
hinni austrænu alræðisstefnu.
Hallgrímur nýtir sér aðallega
skýringar Kiljans sjálfs. En þær
eru ófullnægjandi, þótt þær séu
áreiðanlega ekki rangar. Ég hygg,
að hinar furðulegu og raunar fá-
ránlegu ferðasögur frá Sovétríkj-
unum, sem samdar voru í tíð Stal-
íns, hafi ekki átt að vera heimildir
um Sovétríkin eins og þau voru þá,
heldur um það, hvernig þau gætu
orðið, og líka um hitt, hversu
mikla óbeit ferðalangarnir höfðu á
átthögum sínum á Vesturlöndum.
Það skipti að dómi þessara píla-
gríma minna máli, hvar Sovétríkin
voru stödd á veginum en hvert
ferðinni var heitið, og henni var
heitið út úr þeirri martröð, sem
vestrænn kapítalismi var í hugum
þeirra. Þetta tengist einni meg-
inskýringunni á því, hvers vegna
margir vestrænir menntamenn
fylktu sér á fyrri tíð um Stalín.
Þeir voru sannfærðir um það, að
dagar kapítalismans væru taldir og
að sósíalisminn myndi sigra í
heiminum. Þeir veðjuðu á sósíal-
ismann, ætluðu sér að vera í því
liði, sem sigraði. „Ég var skáldið
sem gekk fyrir rangan kóng,“ seg-
ir Einar J. Grímsson í skáldsögu
Hallgríms og endurómar orð Sig-
hvats skálds í Gerplu Kiljans:
„Kvæði um fallinn konúng, það er
ekki kvæði. Kvæði um sigursælan
konúng, þann er í dag ræður landi,
það eitt er kvæði.“ En eiga skáld
að ganga fyrir kónga til að flytja
þeim lofkvæði?
Að sjálfsögðu gerast rithöfundar
ekki aðeins handgengnir alræð-
isherrum af ávinningsvon einni
saman, þótt ekki megi vanmeta
þátt hennar í fari þeirra. Ein al-
gengasta ástæðan til þess, að
margir andans menn hafa gerst
sósíalistar og kommúnistar á tutt-
ugustu öld, er eflaust þrá þeirra
eftir samræmi, röð og reglu, skyn-
samlegu skipulagi, vitringaveldi.
Þetta var, hygg ég, sterkur þáttur
í sósíalisma Halldórs Kiljans Lax-
ness. Hann skildi ekki fremur en
sprottið, ávöxtur reynslunnar, nið-
urstaða ótal tilrauna. Þeir töldu
kapítalismann, skipulag einkaeign-
arréttar og frjálsra viðskipta,
óskapnað, af því að enginn einn
aðili hafði skapað hann, heldur
hafði hann skapast í langri þróun.
Það var síðan að dómi Kiljans og
annarra menntamanna höfuðgalli
kapítalismans, að hann sýndi gáfu-
mönnum eins og þeim ekki nægi-
lega virðingu. Í skipulagi frjálsra
viðskipta ræður lögmál framboðs
og eftirspurnar. Tekjuskipting er
þar eftir frjálsu vali, menn fá eins
og þeir eru valdir, eftirspurn eftir
þjónustu þeirra ræður tekjum. En
eftirspurn eftir þjónustu rithöf-
unda og annarra gáfumanna hefur
ekki alltaf verið mjög mikil. Ef
kapítalisminn hafnaði þeim, þá
höfnuðu þeir kapítalismanum.
Sjálfur ætlaði Kiljan einmitt að
hasla sér völl í kvikmyndaiðn-
aðinum í Los Angeles í Bandaríkj-
unum á þriðja áratug tuttugustu
aldar. En þegar honum tókst það
ekki, snerist hann gegn Bandaríkj-
unum og öllu því, sem þeim fylgdi.
Berin voru súr.
llll Líklega verða þeir rithöf-undar jafnan í miklumminni hluta, sem una bæri-
lega hlutskipti sínu í þessu lífi, um
leið og þeir reyna að sjálfsögðu að
bæta það eftir föngum. En þótt
rithöfundum líði ekki alltaf vel í
skipulagi einkaeignarréttar og
frjálsra viðskipta og þeim sé þar
sjaldan sýnd sú virðing, sem þeir
telja sér bera, hafa þeir hvergi
meira svigrúm, fleiri tækifæri.
Hatur margra þeirra á þessu
skipulagi þarf því sérstakra skýr-
inga við, og hef ég hér reynt að
benda á nokkrar þeirra. En sitt er
hvað, að vera ósáttur og segja
ósatt. Eins og Benjamín Eiríksson
sagði í ævisögu sinni, sem ég tók
saman árið 1996, þurfti Halldór
Kiljan Laxness ekki að segja allan
sannleikann um Sovétríkin. En
hann átti að sleppa því að segja ís-
lensku þjóðinni beinlínis ósatt og
bæta síðan gráu ofan á svart með
því að berjast áratugum saman af
öllu afli fyrir svipuðu skipulagi og
þar. Það er furðulegt, að þeir ör-
fáu ungu menn, sem glæptust til
þess á Íslandi á fjórða áratug að
lýsa yfir stuðningi við Adolf Hitler,
hafa verið fordæmdir hástöfum, en
lítið sem ekkert hefur verið sagt
um þá, sem gengu til liðs við Stal-
ín. Var þó Stalín miklu afkasta-
meiri fjöldamorðingi en Hitler.
Víða annars staðar í Evrópu hafa
menntamenn gert upp við blekk-
ingar og sjálfsblekkingar fyrri tíð-
ar, gælur sínar við kommún-
ismann. Hér á Íslandi hefur lítið
farið fyrir slíku. En hvernig getum
við lært af mistökunum, ef við
fáum ekki einu sinni að vita, að
þau hafi verið mistök? Oft má satt
kyrrt liggja. En ósatt má ekki
kyrrt liggja. Við verðum að gera
upp við Lygina miklu, stíga út úr
henni, inn í nýja öld. Bók Hall-
gríms Helgasonar er varða á þeirri
leið, hlaðin af meistara höndum.
Höfundur er prófessor í stjórn-
málafræði.
Halldór Kiljan Laxness
Benjamín H.J. Eiríksson
Jósef Stalín
Ein algengasta ástæðan til þess, að
margir andans menn hafa gerst
sósíalistar og kommúnistar á tutt-
ugustu öld, er eflaust þrá þeirra eftir
samræmi, röð og reglu, skynsamlegu
skipulagi, vitringaveldi.