Morgunblaðið - 16.12.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
17. desember 1991: „Íslend-
ingar eru ekki eina smáþjóðin
á Vesturlöndum, sem hefur
áhyggjur af tungu sinni og
menningu á tímum alþjóð-
legrar fjölmiðlunar þar sem
enskan ræður ferðinni. Við
erum ekki eina Norður-
landaþjóðin sem horfir til
þess með ugg, að tungunni sé
teflt í tvísýnu vegna sinnu-
leysis um utanaðkomandi
máláhrif.
Við gerum okkur á hinn
bóginn betur grein fyrir því,
máski vegna fámennis okkar,
hve mikilvægt það er fyrir
stjórnarfarslegt og menning-
arlegt sjálfstæði okkar, að
standa vörð um móðurmál
okkar og menningararfleifð.
Sú hefur a.m.k. verið trú okk-
ar til skamms tíma. En
spurning er, hvort vitund
okkar um mikilvægi íslensk-
unnar hefur slævst í fram-
vindu og fjölbreytileika nýrra
tíma. Er okkur það ekki sama
keppikeflið sem fyrr (heim-
ilum, uppeldisstofnunum,
skólum og fjölmiðlum) að
„móðurmálið streymi ekki
sína leið út í hið eng-
ilsaxneska hafdjúp“?
Ragnheiður Briem, kenn-
ari í íslensku og málvísindum,
segir í greinaflokki í Lesbók
Morgunblaðsins:
„Móðurmálskunnáttu Ís-
lendinga, einkum ungu kyn-
slóðarinnar, er áfátt. Það lýs-
ir sér þannig að (ungt) fólk á
æ erfiðara með að tjá hugs-
anir sínar bæði munnlega og
skriflega. Orðaforði hefur
rýrnað mjög svo að nú skilja
nemendur ekki mál sem lá
ljóst fyrir jafnöldrum þeirra
fyrir tveimur áratugum.
Þetta veldur meðal annars
því að kennarar þurfa að eyða
dýrmætum tíma í að „þýða“
ósköp venjulegar náms-
bækur á hálfgert barnamál ef
efni þeirra á að komast til
skila. Ritleikni, þar með talin
réttritun, er á svo lágu stigi
að mikill hluti framhalds-
skólanema getur alls ekki tal-
ist sendibréfsfær.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FRIÐARVERÐLAUN NÓBELS
Friðarverðlaun Nóbels voruveitt í hundraðasta skipti10. desember sl. og var þeim
að þessu sinni skipt á milli Samein-
uðu þjóðanna og Kofis Annans,
framkvæmdastjóra þeirra. Um-
mæli Annans í ræðu hans við mót-
töku verðlaunanna hafa vakið verð-
skuldaða athygli en þau þykja lýsa
vel þeirri hugarfarsbreytingu sem
hann hefur átt þátt í að móta varð-
andi rétt alls mannkyns til mann-
sæmandi lífs hvar sem er á jarð-
arkringlunni. Í ræðu sinni rifjaði
framkvæmdastjórinn upp upphafs-
ákvæði sáttmála Sameinuðu þjóð-
anna þar sem vísað er til „þjóða
heimsins“ og benti á að „þjóðir
heimsins“ væru myndaðar af „ein-
staklingum sem oft hefðu þurft að
þola það að grundvallarréttindum
þeirra væri fórnað í þágu ímynd-
aðra hagsmuna ríkis eða þjóðar“.
Annan hóf ávarp sitt á því að
leggja áherslu á sammannlega
þætti sem tengja okkur öll, svo sem
vilja okkar til að fæða, hugga og
annast börnin okkar, sama hvar við
fæðumst í heiminum. Hann tók
dæmi af lítilli stúlku sem fæðist í
Afganistan í dag og þarf að hefja líf
sitt í heimi sem er „í margra alda
fjarlægð frá þeirri velmegun sem
aðeins lítill hluti mannkyns hefur
náð að öðlast […] við kringumstæð-
ur sem mörg okkar […] myndu
telja ómannúðlegar“. Annan benti
á að í dag gæti enginn verið án vit-
undar um skilin á milli þeirra ríku
og fátæku í heiminum né heldur
„látið sem þeim sé ókunnugt um þá
byrði sem þessi skil leggja á þá fá-
tæku og eignalausu sem eiga ekki
síður skilið mannlega virðingu,
grundvallarfrelsi, öryggi, næringu
og menntun en hvert okkar hinna.
Byrðin er þó, þrátt fyrir allt, ekki
borin af þeim einum. Þegar allt
kemur til alls er hún borin af okkur
öllum – í norðri og suðri, af ríkum
og fátækum, körlum og konum af
öllum kynþáttum og trúarbrögð-
um“. Neyð, hvar sem hún er, er
smánarblettur á samfélagi þjóð-
anna.
Þessi sýn Kofis Annans á sam-
mannlegan veruleika og ábyrgð
þar sem „réttur einstaklinga er
settur ofar rétti ríkja“ eins og fram
kom hér í blaðinu sl. þriðjudag er
ekki síst athyglisverð í ljósi þess
hvernig heimsmálin hafa þróast að
undanförnu. Annan segir „raun-
veruleg landamæri ekki vera á milli
þjóða, heldur á milli þeirra sem
hafa völd og þeirra valdalausu,
þeirra sem njóta forréttinda og
þeirra sem eru niðurlægðir“. Þann-
ig sé ekki hægt að skilja á milli þess
þegar vegið er að mannréttindum
eða mannúðarsjónarmiðum og
vanda heillar þjóðar, því orsaka-
samband sé ávallt þar á milli. Máli
sínu til stuðnings vísaði Annan til
þeirra hörmunga sem riðu yfir
heiminn í kjölfar hryðjuverkaárás-
arinnar 11. september, sem hann
segir ef til vill hafa orðið til þess að
við sjáum hlutina í skýrara ljósi
hvað varðar þá staðreynd að mann-
kyninu verður ekki skipt í flokka.
„Nýjar ógnir gera engan greinar-
mun á kynþáttum, þjóðum eða
landsvæðum,“ sagði Annan.
En þótt framfarir hafi átt sér
stað í gegnum samtakamátt þjóða í
heiminum, eins og best sést á bar-
áttunni gegn hryðjuverkum á síð-
astliðnum mánuðum, er margt sem
enn hefur ekki verið tekist á við,
svo sem vaxandi ójöfnuður í efna-
hagslegum skilningi. Alþjóðavæð-
ing á sviði viðskipta hefur ekki orð-
ið öllum til góða og þeir fátækustu
hafa stundum þurft að þola alvar-
legar efnahagslegar og félagslegar
afleiðingar í refskák þeirra ríku og
valdamiklu. Þær afleiðingar eru á
ábyrgð allra þeirra sem heiminn
byggja því að það er samtakamátt-
ur okkar einn og sér sem getur
hrundið umbótum af stað – umbót-
um sem tryggja ekki einungis að
allir séu fæddir jafnir heldur hafi
jafnan rétt til þess að lifa lífi sínu
við mannsæmandi skilyrði.
Þetta þurfa einstaklingar allra
samfélaga, einnig íslenska þjóðin,
að hafa í huga. Afdrif stúlkubarns í
Afganistan eru „prófsteinn á sam-
eiginlega mannúð okkar – á trú
okkar á ábyrgð okkar sem einstak-
linga á samferðamönnum okkar og
-konum“, sagði Kofi Annan, og
„það er eini prófsteinninn sem
skiptir sköpum“.
U
M ÞESSI jól koma út tvær
bækur þar sem fjallað er
um utanríkismál okkar Ís-
lendinga á undanförnum
áratugum. Önnur er bók
dr. Vals Ingimundarsonar
sagnfræðings sem nefnist
Uppgjör við umheiminn
og fjallar um tímabilið frá 1960 til 1974 og þá sér-
staklega um þær sviptingar sem urðu á þeim ár-
um í varnar- og öryggismálum þjóðarinnar og
landhelgisdeilunni við Breta 1972–1973. Áður
hafði dr. Valur ritað bókina Í eldlínu kalda stríðs-
ins, sem fjallar um samskipti Íslands og Banda-
ríkjanna á árunum 1945–1960. Sú bók kom út ár-
ið 1996. Báðar bækurnar byggjast á umfangs-
miklum rannsóknum, ekki sízt í erlendum
skjalasöfnum, og er með þeim gefin yfirsýn yfir
stærstu þættina í íslenzkum utanríkismálum
fyrstu þrjá áratugi lýðveldisins.
Með ritverkum tveggja sagnfræðinga, dr. Vals
og dr. Þórs Whiteheads, sem hefur einbeitt sér
að rannsóknum á stöðu Íslands í aðdraganda
heimsstyrjaldarinnar síðari og á stríðsárunum
sjálfum hefur staða og hlutverk Íslands í alþjóða-
málum meginhluta síðustu aldar verið kortlögð.
Það eina, sem eftir er í þeim efnum, er lokakafl-
inn í baráttu þjóðarinnar fyrir fullum yfirráðum
yfir fiskveiðilögsögunni, sem Geir Hallgrímsson
leiddi til sigurs með Óslóarsamkomulaginu í
byrjun júní 1976, en að baki því er viðburðarík
saga.
Hin bókin, sem út kemur um þessi jól, er
greinasafn Björns Bjarnasonar menntamálaráð-
herra, Í hita kalda stríðsins, sem fyrst og fremst
byggist á greinum Björns hér í Morgunblaðinu á
undanförnum áratugum um varnar- og öryggis-
mál þjóðarinnar og endurspeglar þau gífurlega
hörðu pólitísku átök sem fóru fram hér innan-
lands um þau málefni.
Tíminn er fljótur að líða, atburðir gleymast,
þeir sem gegndu lykilhlutverki á ákveðnum tíma
hverfa af sjónarsviðinu og það getur verið erfitt
fyrir nýjar kynslóðir að skilja viðhorf og hugs-
unarhátt á fyrri tíð. Það á ekki sízt við um kalda
stríðið.
Þeir sem ekki upplifðu kalda stríðið eiga erfitt
með að skilja þá hörku sem einkenndi stjórn-
málabaráttuna hér á þeim tíma. Íslenzka þjóðin
var klofin í tvær fylkingar í meira en þrjá ára-
tugi.
Fyrir þá, sem tóku þátt í þessum atburðum á
einn eða annan veg, er fróðlegt og lærdómsríkt
að kynnast sýn nýrrar kynslóðar á þá atburði
sem fjallað er um í bók Vals Ingimundarsonar.
Á viðreisnarárunum var það áreiðanlega sterk
tilfinning bæði í Sjálfstæðisflokki og Alþýðu-
flokki að stjórnarflokkarnir hefðu öll undirtök í
umræðum um varnarmálin. Undir lok þess tíma-
bils var Bjarni heitinn Benediktsson augljóslega
með hugann við það sem við tæki að loknum
kosningum 1971. Hann ræddi þann möguleika
við ýmsa samstarfsmenn sína að stjórnarflokk-
arnir tækju upp samstarf við Alþýðubandalagið.
Þær hugmyndir verður að skoða í ljósi sögulegra
átaka á milli Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
flokks um forystu í málefnum lands og þjóðar
áratugina áður. Þessar hugmyndir hlutu misjafn-
ar undirtektir innan Sjálfstæðisflokksins og við
einn viðmælanda sinn sagði Bjarni: „Það er nú
alla vega hægt að vinna með Lúðvík.“
Mistök Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks við
stefnumótun í landhelgismálinu fyrir kosning-
arnar 1971 ruddu brautina fyrir vinstri stjórnina
sem mynduð var þá um sumarið. Ólafur Jóhann-
esson var staðráðinn í að mynda ríkisstjórn án
þátttöku viðreisnarflokkanna. Til þess að ná því
markmiði féllst hann á ákvæði í stjórnarsáttmála
sem fól í sér brottför varnarliðsins á Keflavík-
urflugvelli. Þar með voru víglínurnar markaðar í
einhverjum hörðustu átökum íslenzkra stjórn-
mála frá lýðveldisstofnun.
Hvað vildi
Ólafur?
Hver var hin raun-
verulega afstaða Ólafs
Jóhannessonar til
brottfarar varnarliðs-
ins? Það var og er erfitt að festa hendur á henni.
Valur Ingimundarson segir í lokakafla bókar
sinnar: „Ólafur stóð í raun frammi fyrir því óleys-
anlega verkefni að halda Framsóknarflokknum
og ríkisstjórninni saman án þess að styggja
Bandaríkin í hermálinu.“
Og hann segir ennfremur: „Framsóknar-
flokknum var það ekki aðeins bráðnauðsynlegt
pólitískt að komast í stjórn eftir tólf ára útlegð.
Sú stefna hafði verið mörkuð innan flokksins að
herliðið færi úr landi og menn eins og Þórarinn
Þórarinsson fylgdu henni eftir. Samt sem áður
taldi Ólafur vafasamt að þingmeirihluti væri fyr-
ir stefnu stjórnarinnar í varnarmálum.“
Hafi Ólafur Jóhannesson í raun ekki viljað að
varnarliðið hyrfi af landi brott, sem margir þeir,
sem fylgdust með þessum atburðum hafa hallazt
að seinni árin og hann sjálfur gaf raunar í skyn
mörgum árum seinna, má a.m.k. segja að hann
hafi verið tilbúinn að taka mikla áhættu með fjör-
egg þjóðarinnar til þess að ná dægurpólitískum
markmiðum sem er ekki til eftirbreytni.
Það kann að vera erfitt fyrir fólk í upphafi
nýrrar aldar að skilja hversu djúpar tilfinningar
tengdust varnar- og öryggismálum þjóðarinnar á
þessum árum. Til marks um það er óbirt minn-
isblað Matthíasar Johannessen, fyrrum ritstjóra
Morgunblaðsins, um samtal, sem hann átti við
Ásgeir heitinn Ásgeirsson, fyrrum forseta Ís-
lands, hinn 10. október 1971 nokkrum mánuðum
eftir að Ólafur myndaði ríkisstjórn sína. Þar seg-
ir:
„Sl. föstudag átti ég samtal við Ásgeir Ásgeirs-
son, fyrrum forseta Íslands og spurði hann, hvort
hann vildi sýna okkur þann sóma að skrifa fyrstu
greinina um sjálfstæði Íslands og öryggi þess,
sem við hefðum í hyggju að birta hér í Morg-
unblaðinu. Ásgeir var fljótur til svars og sagði, að
því miður yrði hann að vera mjög varkár í þessu
máli eins og á stæði. Hann sagði að ástandið væri
mjög ískyggilegt á Íslandi nú. „Við kynntumst
ástandinu eins og það var fyrir 50 árum, þegar
baráttan við Jónas frá Hriflu hófst. Það var bara
innanlandserjur, nú er um líf þjóðarinnar að tefla
og sjálfstæði Íslands,“ sagði Ásgeir Ásgeirsson.
Ég reyndi að ýta dálítið á hann að skrifa fyrr-
nefnda grein og þegar það ekki tókst sagði ég við
hann: það verður ekkert gaman að hafa verið for-
seti leppríkis. „Nei góði, sagði hann en það er þó
betra að hafa verið forseti, en forsetinn.“ Síðan
töluðum við allnokkuð saman um þessi mál og þá
fann ég inn á það hjá Ásgeiri að honum fyndist að
rödd hans ætti að vera til taks einhvern tímann
síðar, er virkilega þyrfti á henni að halda á ör-
lagastund í sjálfstæðissögu þjóðarinnar.
Að þessu búnu sneri Ásgeir sér að því að segja
mér í trúnaði að margir Framsóknarmenn hefðu
orðið þrumulostnir yfir ræðu Einars Ágústsson-
ar á Alþingi um utanríkismál. Þó að hann hefði
slegið úr og í á ýmsum öðrum stöðum, þá hefði
það vakið athygli þeirra, hvað hún var ákveðið
orðuð. Þetta hefði farið mjög í taugarnar á mörg-
um Framsóknarmönnum og þeir hefðu farið að
velta fyrir sér hlutunum. Hann sagði að hann tal-
aði við marga Framsóknarmenn og að hann ætti
innangengt í þann flokk og sér væri sagt að þeir
sem væru andvígir núverandi utanríkisstefnu
ráðamanna flokksins væru milli 50% og 60%
Framsóknarmanna.“
Þetta trúnaðarsamtal þeirra Ásgeirs Ásgeirs-
sonar, forseta Íslands í fjögur kjörtímabil, og
Matthíasar Johannessen gefur svolitla mynd af
því, hvernig ábyrgir menn hugsuðu fyrir 30 árum
þegar Ólafur Jóhannesson var nýbúinn að mynda
ríkisstjórn sína.
Valur Ingimundarson birtir í bók sinni tilvitn-
anir í mikið magn af skjölum sem hann hefur
fundið í skjalasöfnum beggja vegna Atlantshafs-
ins um þennan tíma og segja má að frásögn hans
sé æsispennandi á köflum. Þarna er komið alveg
inn í innsta kjarna þjóðfélagsátaka á Íslandi.
Sú mynd, sem birtist af Einari Ágústssyni ut-
anríkisráðherra í bókinni, hlýtur að mati þeirra,
sem fylgdust náið með stjórnmálabaráttu þess-
ara ára að teljast sönn. Með sama hætti og segja
má að Ólafur Jóhannesson hafi alltaf verið og sé
enn að nokkru leyti ráðgáta, þegar kemur til
þessara umræðna, var enginn vafi í huga þeirra,
sem töluðu við Einar Ágústsson, hver afstaða
hans væri. Hann var andvígur þeirri stefnu í
varnarmálum sem hann hafði tekið að sér að
framkvæma. Þetta kom mjög fljótt fram. Að-
spurður í einkasamtali við Matthías Johannessen
hinn 1. nóvember 1971, hvort Magnús Kjartans-
son, ráðherra Alþýðubandalags, mundi ráða ein-
hverju um utanríkisstefnu Íslendinga sagði Ein-
ar: „Hann ræður engri stefnu núna og svo mun
ekki heldur verða. Ég mun sjá um það.“
Það er erfitt fyrir ráðherra að framfylgja
stefnu sem hann er á móti. Af þeim sökum birtist
Einar Ágústsson á þessum árum sem veikur
stjórnmálamaður og sú mynd af honum birtist
einnig í bók Vals Ingimundarsonar.
Það er svo annað mál, sem má íhuga þegar
horft er um öxl, að stjórnmálamenn þurfa að vera
býsna sterkir hið innra með sér til þess að láta yf-
ir sig ganga auðmýkingu ef flokkshagur eða
þjóðarhagur krefst eða hvort tveggja. Athafnir
eða aðgerðarleysi Einars Ágústssonar á þessum
árum má ræða í því ljósi.
Valur Ingimundarson dregur skýrt fram í bók
sinni það lykilhlutverk sem bandaríski sendi-
herrann, Frederick Irving, gegndi á þessum ár-
um. Hann var opinn og hreinskiptinn og þeir sem
við hann töluðu vissu hvar þeir höfðu hann.